ARAŞTIRMA ETİĞİ
Doç. Dr. Ender DURUALP
Bilimin tüm disiplinlerinde etik prensipleri
dikkate almak ve onlar çerçevesinde hareket etmek çok önemlidir.
Örneğin delillerin hukuka uygun yollarla elde edilmesi gibi
Aynı şekilde etik prensiplere uygun
toplanmayan verilerin de bilimsel anlamda
kabulü olmaması gibi
Yunan kökenli «ethos» kelimesinden gelir.
Ahlak kelimesi ile eş anlamlı kullanılıyor.
Albanase (2006) ahlak ve etik ikilisini ayırmıştır.
Ahlak; doğru ve iyi davranışlardır, genel
geçerliliği olan ve tasvip edilebilir davranışla bütünüdür.
Etik; hangi davranışın iyi veya doğru olduğunu inceleyen bir disiplindir.
Yanlış ve doğruyu, iyi ve kötüyü, haklı ve haksızı ayıran felsefenin bir dalıdır.
Etik-Deontoloji
Basın etiği, meslek etiği gibi kavramlar bulunur.
Etik: Belli bir meslek, iş kolu veya sanatın icrasını düzenleyen profesyonel standartlara uymaktır.
Deontoloji
Faydacılık
Deontoloji: Deos (görev) + logos (disiplin, bilim dalı) görev bilimi
Önşarta bağlı hareket yoktur. «şunu elde
edeceksem bunu yapmalıyım» şeklinde bir
şart yoktur. « bunu yapmalıyım çünkü insan
olarak benden beklenen budur ve bu benim
görevimdir» anlayışı söz konusudur.
Faydacılık: Bu yaklaşıma göre bir hareketin ahlaki oluşunu o hareketin doğurduğu
sonuçlar belirler. Şayet hareket sonucu ortaya çıkan sonuçlar iyi ve faydalı ise o hareket ahlakidir değilse ahlaki değildir.
Örneğin çalma, öldürme yanlıştır ve bunlar olumsuz sonuç doğurur. Bir sonucun iyiliği ve kötülüğü kişiden kişiye ya da duruma göre değişebildiği için bu felsefe eleştirilmektedir.
Örneğin, çok zengin birinden hile ile çalarak
çok sayıda fakire dağıtmak doğru mudur?
Hem tanımlayıcı hem de uygulamalı
araştırmalarda etik sınırların dışına çıkılması söz konusu olamaz. Eğer çıkılırsa, bilim
usulsüz yollarla elde edilmiş, yanlış veya eksik, şüpheli bilgi ile beslenmiş olur.
Uygulamalı araştırmalarda tarafların değişik zararlara uğraması ve mağdur olması söz konusudur.
Bilim gerçeğin peşindedir. Bilimle uğraşmak sorumluluktur. Araştırmanın her aşamasında etik kurallara uymak gereklidir.
BİLİMSEL ARAŞTIRMADA
ETİK
Katılımcı veya denekleri ilgilendiren etik dışı davranışlar
Bilimsel yöntemden kaynaklanan etik dışı davranışlar
İçerikle ilgili etik dışı davranışlar
ETİK DIŞI DAVRANIŞ
TÜRLERİ
İnsanları bilgi ve isteği dışında araştırmaya dahil etmek
İnsanları araştırmaya katılmaya zorlamak
Araştırmanın amacını katılımcılardan saklamak
Katılımcıları bilinçli olarak hile yolu ile aldatmak
Katılımcıları insan onuru ile bağdaşmayacak şeyler yapmaya yönlendirmek
Katılımcının hür iradesi ile karar verme hakkını ihlal etmek
Katılımcıyı fiziksel-psikolojik strese tabi tutmak
Katılımcının mahremiyetini ihlal etmek
Kontrol gruplarını avantaj-faydalardan mahrum bırakmak
Katılımcılara adil davranmamak
Katılımcı-denekleri
ilgilendirenler
İstenen sonuca götürecek yöntemi tercih etme, usulsüz değişiklik
Örnek grubunun kasti seçilmesi
Bilimsel yöntemden
kaynaklananlar
Gerçekte bir araştırma yapılmadan veri uydurmak suretiyle analizler yapma ve sonuçlar bulma
Mevcut bulguları değiştirme ve manipule etme
Başkalarına ait bilgi ve bulguları kısmen veya tamamen alarak kendi eseriymiş gibi
gösterme
İntihal: (aşırma) (plagiarism) başkalarına ait fikir ya da bulguların atıfta bulunmadan
kendi fikri ve bulgusu şeklinde sunmasıdır.
İçerikle ilgili olanlar
Katılımcılara fiziki veya psikolojik bir zararın söz konusu olup olmadığı
İzlenecek yöntemlerin onların özel
hayatlarının gizliliğine herhangi bir zarar verip vermeyeceği
Katılımcılardan araştırmaya katılacaklarına dair bilinçli muvafakat alınıp alınmadığı
Etik konusunda başka kaygıya meydan verecek bir hususun olup olmadığı
ETİK DEĞERLENDİRME
KOMİTELERİ VE ROLLERİ
Katılımcılara zarar verecek araştırmalardan mümkünse tümüyle kaçınmak
Katılımcılara katılımları karşılığında bulunulan vaatleri yerine getirmek
Araştırmanın kaydı aşamalarında tarafsız ve dürüst davranmak
Katılımcıların mahremiyet ve sırlarını saklamaya özen göstermek
BİLİMSEL ARAŞTIRMALARDA ETİK
STANDARTLAR
İnsan içeren araştırmalarda en önemli etik kurallardan biri bilinçli rızadır (muvafakat).
Çocuklar, akli dengesi yerinde olmayanların vb. rızası öncelikle veli, vasi veya kanuni
temsilcilerden alınır.
Katılımcının rızası alınırken imzalatılacak metinde neler bulunmalıdır?
KATILIMCININ BİLİNÇLİ
RIZASI
Çalışmanın içeriği ile ilgili (çalışmanın amacı,
yapan kişi, kurum veya kuruluş, çalışmanın mali destek veya sponsorluk olup olmadığı vb.)
Katılımcı olmanın gerekleri ile ilgili (katılımcıdan ne tür bilgiler isteneceği, hangi yöntemle
toplanacağı, işlemin kaç kere tekrarlanacağı vb.)
Katılımcının hakları ile ilgili (katılımın hür irade ve isteğine bağlı olduğu, istemediği soruları
cevaplamayacağı, istediği anda ayrılabileceği vb.)
