Tükiye’de Kırmızı Mercimek Pazarlama Organizasyonu*
Remziye ÖZEL1 Aykut GÜL2
ÖZET
Bu çalışmada; Türkiye’de kırmızı mercimek pazarlama kanallarında yer alan işletmeler incelenerek bu işletmelerde kırmızı mercimek pazarlanması ile ilgili mevcut yapı ve sorunları belirlenmiş olup çözüm önerileri geliştirilmiştir. Veriler 2000-2001 yılına aittir. Çalışmada Türkiye’de kırmızı mercimek piyasasında yer alan ve kırmızı mercimek ticareti ile uğraşan tüccarların etkileri irdelenmiştir.
Kırmızı mercimek piyasasında karar mekanizmaları içine çiftçiler yanısıra, mercimek ve buğday tüccarları ve sanayiciler aktif biçimde girmektedir. TMO, kırmızı mercimek pazarlama kanallarında artık yer almamaktadır.
Pazarlama kanallarında aracıların fazlalığı ve fiyat spekülasyonları önemli sorunlar arasındadır.
Kırmızı mercimekte satış fiyatını sırasıyla ürünün üretim bölgesi, arz ve talep ile ürün kalitesi belirlemektedir.
Anahtar Kelimeler: Kırmızı mercimek, Türkiye, Pazarlama
The Red Lentil Marketing In Turkey ABSTRACT
In this study, marketting red lentil were evaluated, and current situation and problems of production, marketting of red lentils were determined and, finally, same recommendations were developed. The data were belonged to 2000-2001 season. In this study, the red lentils market in Turkey , and merchants dealing with the effects of the red lentils trade was discussed.
Decision-making red lentil into the market as well as farmers, grain traders, and industrialists are actively entering. One of the parastatal (TMO with Turkish acronomy) no longer takes place in marketing channel.
Price speculation and existence of large number of chains in marketing channel create significant problems. Price of red lentil is determined by production region, supply and demand and quality.
Keywords : Red Lentil, Turkey, marketing channel GĐRĐŞ
Bugün gerek Türkiye’de ve gerekse tüm dünyada hızla artan nüfusa koşut olarak beslenme eksikliği, özellikle beslenmede protein yetersizliği sorun olarak kendini göstermektedir. Önemli protein kaynakları olan hayvansal ürünlerin maliyet ve satış fiyatlarının yüksekliğinin yanında çabuk bozulmaları nedeniyle saklama güçlüğünün bulunuşu, gelişmekte olan ülkeleri daha ucuza elde edilen ve uzun süre saklanabilen bitkisel protein üretimine yöneltmektedir (Erkal, 1981). Hayvansal proteinlerin yetersizliğinin yanında, doymuş yağlar ve kolesterol kaygıları da, baklagillerin önemini gün geçtikçe artırmaktadır. Özetlenecek olursa; baklagiller halen en düşük maliyet ve en yüksek kalitede protein içeren ve dünya çapında insan beslenmesi için gerek duyulan en gerçekçi ve ümit verici protein kaynağıdır.
Dünya mercimek ekim alanı ortalama 3.632.000 ha’dır ve bunun 2.958.000 ha’ı gelir seviyesi düşük ülkelerdedir (Anonim, 2002). Dünya mercimek ekim alanı ve üretiminde önemli ülkeler Hindistan, Türkiye, Kanada, Bangladeş, Nepal ve Đran’dır.
Türkiye 520.000 tonluk üretimle 2001 yılında dünya mercimek üretiminde üçüncü sırada yer almıştır (DĐE, 2002).
Kırmızı mercimek tipi kışları çok şiddetli geçmeyen Güneydoğu Anadolu Bölgesinde tamamen kışlık olarak ekilmektedir. Türkiye’de 1982 yılı öncesinde iller bazında uygulanan kırsal kalkınma projeleri ve 1982 yılından sonra da Nadas Alanlarının Daraltılması Araştırma ve Yayım Projesi, baklagil ekim alanlarında (özellikle mercimek ve nohut) artışa neden olmuştur. Böylece Türkiye, dünya mercimek üretiminde %20’lik bir paya sahip hale gelmiştir (DĐE, 2001). Mercimeğin Türkiye baklagil üretimi içindeki
* Doktora tezinin bir bölümüdür.
1 Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Osmanbey Kampüsü, Şanlıurfa 2 Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, ADANA
payı ise %33,7’dir. Türkiye’nin mercimekte önemli konumunun yanında mercimek üretim alanları 1986-1990 yılları arasında ortalama 910.000 ha iken, 1990 yılından itibaren ekim alanları ve üretim miktarı önemli derecede dalgalanarak daralmış ve 1994 yılından itibaren de mercimek ithal edilmeye başlanmıştır (DĐE, 1999). Diğer kuru baklagillerde olduğu gibi kırmızı mercimek üretim miktarı azalmaya devam etmektedir.
GAP Bölgesinde kırmızı mercimek ekim alanlarında son yıllarda önemli derecede daralma yaşanmaktadır. Bölgede ekim alanlarının önemli bir kısmını teşkil eden Şanlıurfa’nın payı 1966-1970 yıllarında %44.4 iken 1996-1998 yılları arasında %33,8’e düşmüştür. Şanlıurfa’da kuru tarımın yapıldığı yerlerde kuyu sularıyla sulamanın yapılması ve Harran Ovasının sulamaya açılması ile zaman içerisinde mercimek tarımında azalma olmuştur. Diğer illerde ise sulama yapılmadığı halde marjinal alanlarda mercimek tarımından vazgeçilmektedir. Çalışmada önemli bir besin kaynağı olan kırmızı mercimeğin ekim alanlarının daralmasında Pazar yapısının etkilerini belirlemek ve soruna çözüm önerileri getirmek amaçlanmıştır.
MATERYAL VE YÖNTEM
Araştırma alanında kırmızı mercimek tarımı yapan işletmelerden anket yoluyla toplanan veriler ışığında belirlenen, pazarlama kanallarında yer alan işletmelerden anket yoluyla elde edilen veriler kullanılmıştır. Anket yoluyla işletmelerden sağlanan bilgiler 2000-2001 üretim dönemine ait yatay kesit verileridir. Araştırmada kullanılan yöntemin seçiminde ve sonuçların değerlendirilmesinde ise, konu ile ilgili çeşitli araştırmalardan ve yayınlardan faydalanılmıştır.
Araştırma alanı, Türkiye kırmızı mercimek üretiminin % 99’unun gerçekleştirildiği (DĐE, 2002) Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, Şanlıurfa ve Şırnak illerini kapsayan Güneydoğu Anadolu Bölgesi’dir. Çalışmada Şanlıurfa, Diyarbakır ve Mardin illerinin toplam kırmızı mercimek üretim miktarı Türkiye toplam kırmızı mercimek üretiminin %77,6’sını oluşturan Mardin iline bağlı Kızıltepe ve Derik ilçeleri, Diyarbakır iline bağlı Bismil ve Çınar ilçeleri ve Şanlıurfa iline bağlı Viranşehir ve Siverek ilçeleri tespit edilmiştir.
Kırmızı mercimek pazarlama kanallarında faaliyet gösteren yerel toplayıcılar, komisyoncular ve toptancılardan anket yoluyla elde edilen veriler değerlendirilmiştir.
Anket yapılan bu işletmelerin seçiminde ise tarım işletmelerinden elde edilen ürünün pazarlanması ile ilgili verilerden yararlanılmış ve gayeli olarak belirlenen 40 adet işletmede anket uygulanmıştır. Seçimde işletmenin kırmızı mercimek pazarlamasında yer alması koşulu aranmıştır.
Ayrıca pazarlama kanalında bazı dönemlerde yer alan ve asıl işi zahire pazarlaması olmayan 2 adet depocu (ambarcı) ile mülakat niteliğinde görüşme yapılmıştır. Söz konusu kişilerden elde edilen veriler diğer işletmelerden elde edilen verilerden ayrı olarak değerlendirilmiş olup; pazarlama organizasyonu içinde yer alış şeklinin ortaya konulmasında ve pazarlama kanallarının belirlenmesinde yararlanılmıştır.
ARAŞTIRMA BULGULARI
Kırmızı Mercimek Pazarlama Organizasyonu
Araştırma alanında kırmızı mercimek pazarlamasında en aktif görevi “Buğday Pazarı” olarak adlandırılan buğday borsasının üstlenmiş durumda olduğu ve kırmızı mercimeğin tamamının bu borsalarda işlem gördüğü belirlenmiştir.
Pazarlama Kanallarında Yer Alan Đşletmelerin Bazı Özellikleri
Đncelenen işletmelerden alınan veriler kullanılarak oluşturulan Türkiye kırmızı mercimek pazarlama kanalları Şekil 3’de verilmiştir.Kırmızı mercimeğin işlem gördüğü pazarlama kanallarında yer alan belli başlı aracıların; yerel toplayıcılar, toptancılar, depocular (ambarcılar), komisyoncular (simsarlar), işleyiciler, ihracatçılar ve perakendeciler olduğu belirlenmiş ve araştırmada kırmızı mercimek üreticileri ile işleme sanayii arasındaki işletmeler incelenmiştir.
Yerel Toplayıcılar
Anket yapılan işletmelerin %22,5’ini oluşturan yerel toplayıcıların ortalama 11 yıldır kırmızı mercimek pazarlamasında faaliyet gösterdikleri ve %66,7’sinin aynı zamanda mercimek tarımı yaptığı belirlenmiştir. Araştırma sonuçlarına göre yerel toplayıcı tüccarlar anket yapılan tüm işletmelerin işlem hacimleri toplamının %10,5’ini oluşturmaktadırlar.
Yerel toplayıcıların kırmızı mercimeği ortalama 33,6 km uzaklıktaki üreticiden komisyoncu aracılığı olmaksızın kendi adına satın aldığı ve bir kısmını ortalama 48 gün depoladığı belirlenmiştir. Đncelenen yerel tüccarlar işletme başına ortalama 134 m2 depo alanına sahiptir.
Buğday pazarının olduğu yerlerde faaliyet gösteren yerel toplayıcılar üreticiye avans niteliğinde ve ürünün kendine satılması koşulu ile borç para verdiklerini belirtmişlerdir. Buğday pazarının oluşmadığı yerlerde ise yerel toplayıcılar üreticilere borç para vermemektedirler.
Yerel toplayıcılar satın aldıkları kırmızı mercimeği; komisyoncu aracılığıyla buğday pazarındaki toptancı tüccarlara veya işleme sanayiine satmaktadırlar. Ayrıca komisyoncu aracılığı olmaksızın depoculara da satmaktadırlar.
Yerel toplayıcılar ürünü üreticiden ortalama 355.000 TL’ye almaktadırlar.
Ortalama satış fiyatlarının ise 459.000 TL olduğu belirlenmiştir.
Depocular (ambarcılar)
Araştırma alanında bulunan, asıl işi zahire pazarlaması olmayan, yıllar itibariyle değişik ürünleri alıp belirli bir süre depolayan ve buğday pazarındaki toptancı tüccarlara komisyoncu aracılığı olmaksızın satan, bölgede “depocu” veya “ambarcı” olarak adlandırılan kişilerdir. Depocular ürünü yerel toplayıcılardan satın almakta olup; ürünün fiyatı yükseldiği zaman, buğday pazarında faaliyet gösteren toptancı tüccarlara komisyoncu aracılığı olmadan satmaktadırlar.
Toptancı Tüccarlar
Buğday pazarının olduğu yerlerde faaliyet göstermektedirler. Bu tüccarlar kendileri gibi toptancı tüccar olan komisyoncuların aracılığıyla üreticiden, komisyoncu aracılığıyla yerel tüccarlardan ve pazarlama kanalında yer almayan ancak üreticiden veya yerel tüccardan kırmızı mercimek satın alıp depolayanlardan alım yapmaktadırlar.
Toptancı tüccarlar kırmızı mercimeği işleme sanayiine satmaktadırlar.
Komisyoncular
Kırmızı mercimek pazarlama organizasyonunda üç tip komisyoncu yer almaktadır.
Birinci tip komisyoncular; araştırma alanında aynı zamanda toptancı tüccar niteliğinde olup; buğday pazarına gelen ürünün, başka bir toptancı tüccara komisyon ücreti karşılığında satışını sağlamaktadırlar. Buğday pazarlarının oluştuğu ve zahirecilerin bir araya gelerek kurdukları derneklerin bulunduğu yerlerde faaliyet gösteren toptancı tüccarlar, pazara gelen ürünü doğrudan alamamaktadırlar. Başka bir toptancı tüccar üründen alınan numuneyi pazarda dolaştırarak fiyat belirlemekte ve pazarda komisyon karşılığında üretici adına satışını gerçekleştirmektedir. Komisyon ücretini ise üretici vermektedir.
Đkinci tip komisyoncular; işleme sanayiinin olduğu yerlerdeki borsalarda faaliyet göstermektedirler. Yerel toplayıcılardan veya toptancı tüccarlardan gelen ürünün satıcı adına satışını gerçekleştirmektedirler ve komisyon karşılığını satıcıdan almaktadırlar. Bu durumda taşıma masraflarını satıcı karşılamaktadır.
Üçüncü tip komisyoncular ise; araştırma alanındaki buğday pazarlarında faaliyet gösterip işleme sanayii adına üreticiden ürünü satın alıp taşımacılığını gerçekleştirmektedirler. Bu durumda, taşıma masraflarını işleme sanayii karşılamaktadır.
Komisyoncu ise, daha önce yapılan anlaşma gereği gönderdiği ürün yüklü araç başına işleme sanayiinden ücret almaktadır.
Toptancı tüccarlar aynı zamanda komisyonculuk da yapmaktadırlar. Toptancı tüccarlar bulundukları faaliyet gösterdiği zahireci pazarında eğer zahireciler derneği varsa, üreticiden, yerel tüccardan direk olarak mahsul alamamaktadırlar.
Pazarlama Kanallarında Yer Alan Đşletmelerin Faaliyet Alanları
Đncelenen işletmelerin önemli bir kısmının (%70,0) hem komisyonculuk hem de tüccarlık yaptığı ve komisyoncu tüccar olarak faaliyet göstermekte olduğu belirlenmiştir.
Đşletmelerin %22,5’inin toplayıcı yerel tüccar ve %7,5’inin komisyoncu olarak faaliyet gösterdiği tespit edilmiştir (Şekil 1).
Toptancı Tüccar (komisyoncu)
%70,0
Komisyoncu Toplayıcı yerel Tüccar %7,5
%22,5
Şekil 1. Đncelenen Đşletmelerin Faaliyet Şekline Göre Dağılımı
Đncelenen işletmelerde işletmecilerin %50,0’i ilköğretim, %32,5’i lise, %10,0’u yüksek okul düzeyinde eğitime sahip olduğu belirlenmiştir. Đşletmecilerin %7,5’i ise sadece okur-yazar durumdadır.
Đncelenen işletmeler ortalama 16,1 yıldır faaliyet göstermektedir. Đncelenen işletmelerin %67,5’inin faaliyet gösterdiği mekanın sadece büro olarak kullanıldığı ve
%32,5’inin bulunduğu mekanda hem büro hem de depolama işlerini yürüttüğü belirlenmiştir.
Đncelenen işletmelerin tamamında telefon, %40,0’ında bilgisayar bulunduğu belirlenmiştir. Bilgisayarı olan işletmeler bilgisayarı interaktif banka işlemleri veya eğlence amaçlı olarak kullandıklarını bildirmişlerdir.
Pazarlama Kanallarında Yer Alan Đşletmelerin Tarımsal Faaliyetleri
Đncelenen işletmelerin önemli bir kısmının (%60,0) aynı zamanda tarımsal faaliyette de bulunduğu, tarımsal faaliyette bulunanların tamamının bitkisel üretim yaptığı ve %20,83’ünün bitkisel üretimin yanında hayvancılık da yaptığı belirlenmiştir.
Hayvancılık yapan işletmeler tüm işletmelerin %12,5’ini oluşturmaktadır. Đşletmelerin
%40,0’ı ise hiçbir tarımsal faaliyette bulunmamaktadır.
Pazarlama Kanallarında Yer Alan Đşletmelerde Pazarlanan Ürünler
Yapılan çalışmada pazarlama kanalında yer alan aracılardan faaliyet gösterdikleri ürünleri önem sırasına göre belirtmeleri istenmiş ve T=3T1+2T2+1T3 formülü kullanılarak değerlendirilmiştir (Çizelge 1 ve Şekil 2). Đncelenen işletmelerde pazarlanan ürünler arasında kırmızı mercimek %50,4’lük bir payla ilk sırada yer alırken, ikinci sırada buğday ve 3. sırada arpa gelmektedir. Đşletmelerin alım-satım yaptığı ürün yelpazesi kuru tarım bölgesinin özelliğini göstermektedir. Araştırma alanının yakın çevresinde genel olarak kuru tarımın yoğun olması ve üretilen pamuğun Çukobirlik tarafından da alınıyor olması incelenen işletmelerde pazarlanan ürünlerin sıralamasında pamuğun çok gerilerde kalmasını açıklayıcı niteliktedir. Ayrıca 1 adet işletmenin kuru alanlarda tarımına yeni başlanan kimyon alımını yaptığı ve işletmenin alım satım yaptığı ürünler arasında 3.
sırada yer aldığı belirlenmiştir. Bu da araştırma alanındaki kuru tarım işletmelerinin
alternatif ürünler olarak öngörülen ürünlerin dışında alternatif ürün arayışı içinde olduğunun ifadesidir.
Çizelge 1. Đncelenen Đşletmelerin En Çok Pazarladıkları Ürünler
Ürünler 1. sırada 2. sırada 3. sırada Toplam %
K.mercimek 90 14 3 107 50,4
Buğday 18 42 1 61 28,8
Arpa 9 8 18 35 16,5
Pamuk 3 0 1 4 1,9
Nohut 0 0 4 4 1,9
Kimyon 0 0 1 1 0,5
Toplam 120 64 28 212 100,0
K.mercimek
%50,4
Kimyon
%0,5 Nohut
%1,9 Pamuk
%1,9
Buğday
%28,8
Arpa 16,5
Şekil 2. Đncelenen Đşletmelerin En Çok Pazarladıkları Ürünler
Pazarlama Kanallarında Yer Alan Đşletmelerin Kırmızı Mercimek Pazarlama Faaliyetleri
Ürün Alış ve Satış Dönemleri
Đşletmelerin %80,0’i haziran ayı ortalarına kadar ve %20,0’si temmuz ayı başında alıma başladığını ifade etmiştir. Đşletmelerin %80,0’i temmuz ayı ortası ile ağustos ayı başı arasında alımın yoğun olduğunu ifade etmiştir. Đşletmelerin %42,5’i alımın aralık- ocak aylarında, %22,5’i şubat-mart aylarında ve %20,0’si ekim-kasım aylarında sona erdiğini belirtmiştir. Anket yapılan işletmelerin %15,0’i ise alımın sürekli olduğunu ifade etmiştir.
Fiyat Oluşumu
Üretici alımlarında %32,6’lık bir payla Gaziantep Borsasından alınan fiyat bilgilerinin birinci sırada, %23,7’lik payla dış piyasaların ikinci sırada ve %20,3’lük payla kalitenin üçüncü sırada etkili olduğu belirlenmiştir (Çizelge 2).
Çizelge 2. Fiyat Oluşumunda Etkili Faktörler
Faktörler I.Derece II. Derece III.Derece Genel %
Gaziantep Borsası 57 20 0 77 32,6
Dış Piyasalar 39 12 5 56 23,7
Kalite 6 22 20 48 20,3
Mersin Đşleme Sanayii 3 14 2 19 8,1
Satış Yeri 12 6 1 19 8,1
Satış Zamanı 3 4 6 13 5,5
Ödeme Koşulları 0 2 2 4 1,7
Toplam 120 80 36 236 100,0
Đncelenen işletmelerin ortalama alış fiyatının 382.160 TL ve satış fiyatının 464.860 TL olduğu belirlenmiştir.
Depolama
Đncelenen işletmelerin %80,0’i hasattan hemen sonra ürün fiyatındaki düşüşlerin ve dalgalanmaların depolama üzerine etkili olduğunu belirtirken, %25,0’i ürünün ekim
zamanında tohumluk alımları nedeniyle fiyatta artışların olacağı düşüncesiyle hareket ettiğini ve bu durumun depolamayı etkilediğini ifade etmiştir. Đşletmelerin %25,0’i nakit ihtiyacının depolamayı etkilediğini; nakit sıkıntısı çekmediği sürece daha fazla miktarda ürünü daha uzun süreli depolayabileceğini belirtmiştir.
Đşletmelerin %22,5’i işleme sanayiinden gelen ürün talebini tedarik etmek ve işleme sanayiine göndereceği aracı doldurabilmek için depolama yaptığını ifade etmiş, talebi karşılayabilme süresinin depolamayı etkileyen etmenler arasında yer aldığını belirtmiştir.
Đşletmelerin %20,0’si bir işleme sanayii ile anlaşmalı olduğunu ve bu sanayi işletmesinin talebini karşıladığını belirtmiştir. Dolayısıyla anlaşmalı olduğu işleme sanayiinin talebinin, depolamayı etkileyen etmenler arasında olduğunu ifade etmiştir (Çizelge 3).
Çizelge 3. Đncelenen Toplayıcı Tüccarlarda Depolamayı Etkileyen Etmenler
Etmen Sayı %
Hasattan hemen sonra ürün fiyatındaki değişim 32 80,0
Ekim zamanında tohumluk alımları nedeniyle ürün fiyatındaki değişim 10 25,0
Nakit ihtiyacı 10 25,0
Đşleme sanayiinin istediği miktarda ürünü tedarik etmek için bekleme 9 22,5
Đşleme sanayiinden ürün talebi bekleme 8 20,0
Dış Ticaret ile ilgili duyumlar 7 17,5
Pazarlama Kanallarında Yer Alan Đşletmelerin Pazarlama Sorunları
Kırmızı mercimek pazarlaması ile ilgili sorunları belirlemek için pazarlama kanallarında yer alan tüccarlara açık uçlu olarak sorulan soruda önem derecesine göre birden fazla yanıt vermesine izin verilmiştir (Çizelge 4).
Çizelge 4. Đşletmelerin Kırmızı Mercimek Pazarlamasında Karşılaştığı Sorunlar Öncelik Sırası Sorunlar
1 2 3 Toplam %
Alıcı ile aramızda analiz konusunda anlaşmazlıklar oluyor 21 16 3 40 20,1
Đthalat iç piyasa fiyatını düşürüyor 24 8 3 35 17,6
Taşıma sürecinde ürün fiyatı değişiyor, ürünü bekletemeden satmak
zorunda kalıyorum 15 16 1 32 16,1
Borsa fiyatlarında spekülasyon var 18 8 4 30 15,1
Fabrika sahipleri ödemeyi aksatıyor araya komisyoncu koymak
zorunda kalıyorum 9 12 9 30 15,1
Gelen ürün kalitesiz. Fiyat düştüğü için çiftçi tatmin olmuyor. 12 2 0 14 7,0 Pazar dışından vergisiz kazanç sağlayan stokçular var 9 0 5 14 7,0 Bulunduğum pazarda başka bir komisyoncu olmadan kendi adıma
mal alamıyorum 3 0 1 4 2,0
Toplam 111 62 26 199 100,0
Đncelenen işletmelerde en önemli sorunun (%20,1) analiz(1) farkının olduğu belirlenmiştir. Đşletmeler analiz yaparak yolladıkları ürünün alıcının bulunduğu yerde daha yüksek analizli çıktığını, yaptığı taşıma masraflarının artmaması için götürdüğü malı hemen satmak zorunda kaldığını belirtmişlerdir.
Đşletmelerin birden fazla önceliklere göre yanıt vermesine izin verilmiştir.
Analizlerin piyasada belirli kişilerce yapılması; böylece alıcı ve satıcı arasında analizler ile ilgili sorunların giderilmesi %18,1’lik payla öncelikli olarak belirtilmiştir. Đthalatın sınırlandırılması ise %17,2’lik payla çözüm önerileri arasında ikinci sırada yer almaktadır. Takiben borsa sisteminin yeniden düzenlenmesi (%15,5), pazar şeffaflığının sağlanması (%14,7), yerel pazarlardaki tüccarların örgütlenmesi (12,9) ve piyasadaki
(1) Analiz: Üründen alınan örnekte yabancı tohum, hastalıklı veya zarar görmüş tane, taş-toprak oranıdır.
Kırmızı mercimekte %6 analizli üründe fiyat düşürülmezken, %6’dan itibaren analiz oranındaki her bir
spekülatörlere ve stokçulara (depoculara) engel olunması (%10,8) önerileri gelmektedir (Çizelge 5).
Çizelge 5. Đşletmelerin Pazarlama Sorunları ile ilgili Çözüm Önerileri
Öncelik Sırası Çözüm Önerileri
1 2 3 Toplam %
Analizler piyasada belirli kişilerce yapılmalı, her pazardan
çıkışta mal analiz belgeli olmalı 27 8 7 42 18,1
Đthalat sınırlandırılmalı 21 16 3 40 17,2
Borsa sistemi düzenlenmeli 9 18 9 36 15,5
Pazar şeffaflaştırılmalıdır 24 8 2 34 14,7
Yerel pazarlardaki tüccarlar örgütlenmeli 3 22 5 30 12,9
Spekülatörlere ve stokçulara engel olunmalıdır 15 10 0 25 10,8
Çiftçi eğitilmeli 9 4 0 13 5,6
Üretici güçlendirilmelidir 6 4 2 12 5,2
Toplam 114 90 28 232 100,0
SONUÇ VE DEĞERLENDĐRME
Tarım işletmelerinin ürettiği kırmızı mercimek ya yerel toplayıcılar ya toptancı tüccarlar ya da işleme sanayii tarafından satın alınmaktadır. Đşletmelerin %87,0’sinin tüccara, %9,3’ünün yerel toplayıcılara ve %3,7’sinin işleme sanayiine satış yaptığı belirlenmiştir.
Tarım işletmelerinin borçlu olması nedeni ile ürünü hemen satmak zorunda kaldığı, genellikle tüccarlardan borç para aldığı ve ürünü aynı tüccara sattığı dolayısı ile daha düşük fiyattan satış yaptığı belirlenmiştir. Bu durum tarım işletmelerinin kırmızı mercimek pazarlamasındaki sorunlar arasında %31,0’lik payla ilk sırada yer almaktadır.
Đkinci sırada yer alan pazarlama sorunu ise satış döneminde fiyat dalgalanmalarının çok olmasıdır (%27,3). Gerek üreticinin borçlu oluşu gerekse bina varlığının yeterli olmayışı nedeni ile kırmızı mercimeği depolama imkanının olmayışı (%15,9) ve pazarın uzaklığı nedeni ile taşıma masraflarının yüksek oluşu (%13,1) takiben gelen sorunlardır.
Kırmızı mercimek pazarlama kanallarında depocu olarak adlandırılan ve yerel toplayıcıdan aldığı ürünü bir süre depoladıktan sonra toptancı tüccara satan işletmeler bulunmaktadır. Kırmızı mercimek pazarlama kanallarında TMO yer almamaktadır.
Üretici alımlarında kırmızı mercimek fiyatı üzerine %32,6’lık bir payla Gaziantep Borsasından alınan fiyat bilgilerinin birinci sırada, %23,7’lik payla dış ticaretin ikinci sırada ve %20,3’lük payla kalitenin üçüncü sırada etkili olduğu belirlenmiştir.
Kırmızı mercimek üretiminde olduğu gibi pazarlama kanallarında da örgütlenme sorunu olduğu, güçlü bir pazar yapısının olmadığı ve uygulanan politikaların ülke kırmızı mercimek üretimini değil, ithalatı teşvik edici olduğu belirlenmiştir. Nitekim pazarlama kanallarında yer alan işletmelerde en önemli sorunun (%20,1) analiz farkının olduğu belirlenmiştir. Đşlemek üzere alacağı kırmızı mercimeği Đthalat yolu ile de bulabileceğini düşünen sanayici ile taşıma masraflarının artmaması için götürdüğü malı hemen satmak zorunda kalan tüccar arasında çıkan analiz farkı en önemli sorun olarak belirlenmiştir.
%17,6’lık payla ikinci sırada yer alan sorun, ithalatın iç piyasa fiyatını etkiliyor olmasıdır.
Taşıma sürecinde ürün fiyatındaki hızlı değişimler, ödeme sürecinde oluşan güvensizlik nedeni ile pazarlama kanalında komisyoncuların fazlalığı, vb özellikler pazarın iyi işlemediğinin göstergeleri arasında sıralanabilir.
Şekil 3. Türkiye’de Kırmızı Mercimek Pazarlama Kanalları KAYNAKLAR
ANONĐM, 2002. FAO, Production Yearbook. (www. apps.fao.org.)
ERKAL, S., 1981. Mercimek Üretiminin Yoğun Olduğu Gaziantep-Urfa Đllerinde Đşletme Düzeyinde Üretim Maliyetleri ve Üretim Tekniğinin Ekonomik Yönden Değerlendirilmesi Đle Pazarlaması Üzerine Araştırma. Atatürk Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Araştırma No: 5, 59 s., Yalova.
TÜĐK, 1999. Tarım Đstatistikleri Özeti (1980-1998), Ankara.
TÜĐK, 2002. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer), Çeşitli Yıllar (1980-1998). Ankara.
DĐE, 2001 Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer), Ankara
ÖZEL, R., 2004. Türkiye’de Kırmızı Mercimek Üretim Ekonomisi Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Doktora Tezi, 161 s. Adana.
ÜRETĐCĐ
YEREL
TOPLAYICI TOPTANCI
TÜCCARLAR
KIRMIZI MERCĐMEK SANAYĐCĐLERĐ
Komisyoncu 1
Komisyoncu 1
Komisyoncu 2
ĐÇ TÜKETĐM (TOPTANCI) ĐHRACATÇI
Komisyoncu 3 DEPOCULAR
Komisyoncu 2
Komisyoncu 1
DIŞ SATIM
