161
KKTC TARIMI: SORUNLAR VE ÇÖZÜMLER İÇİN KİMİ YAKLAŞIMLAR
Mustafa KAYMAKÇI1 Dilek ARSOY2 Funda E. ATAÇ3
ÖZET
Tarım, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti(KKTC) ekonomisinde önemli bir rol oynamaktadır.
Ancak tarımın, çözümlenmesi gereken ekonomik ve teknik sorunları vardır. Üretim politikaları bağlamında ürün fiyat oluşumunda destekleme ve düzenlemeler yetersizdir. Bu nedenle ürün fiyat oluşumu, piyasada üreticiler tarafından değil, diğer örgütlü kesimler tarafından belirlenmektedir. KKTC’de çok sayıda çiftçi örgütlenmesi olmasına karşılık bunların tarım politikalarının belirlenmesinde işlevleri yeterli değildir. Üretici örgütlerinin niteliksel olarak güçsüzlüğü nedeniyle, üretici ve tüketici arasında toptancı ve perakendeci kar marjları büyük boyutlara ulaşmakta ve üretici girdi temininden pazarlamaya değin her konuda piyasada var olan tarım tekellerine mahkum olmuş durumdadır. KKTC Tarımı’nın geliştirilmesinde, teknik önlemlerle birlikte üretim politikaları kapsamında, kısa dönemde, tarımsal ürünlerin fiyat oluşumunda desteklemelerin yapılması zorunludur. Orta ve uzun dönemde yapısal değişimlere gerek vardır. Bu amaca yönelik olarak; KKTC’de büyük çoğunluğu oluşturan küçük tarımsal işletmeler, ekonomik olarak kendine yeterli bir işletme haline dönüştürülmeli ve dev tarımsal işletmelerin tekelleşme çalışmaları engellenmelidir.
Pazarlama ve örgütlenme politikalarında ise tarım ürünlerinin üretiminden tüketiciye ulaşımına kadar geçen süreç içinde, yatay ve özellikle dikey bütünleşmeye dayalı bir örgütlenme modeli gerçekleşmelidir. Anılan modelin adı, KKTC Anayasası’nında var olan kooperatifçiliktir. Diğer yandan KKTC olarak, hedef olarak daha çok ekonomik değer yaratan tarımsal sanayi ağırlık verilmelidir. Sonuç olarak, tarımda arz ve talep esnekliği düşüktür. Salt bu nedenden dolayı bile KKTC’de tarım, serbest piyasa düzeninin dalgalanmalarına bırakılmamalıdır.
1.GİRİŞ
Tarım, KKTC ekonomisinde önemli bir rol oynamaktadır. Ancak tarımın, çözümlenmesi gereken ekonomik ve teknik sorunları vardır. Öncelikle üreticinin pazarlama sorunu, önemini sürdürmektedir. Üretici, iç pazarda, ürününü uygun fiyata satamamanın yanında kimi durumlarda alıcı bile bulamamaktadır. Üretici örgütlerinin niteliksel olarak güçsüzlüğü nedeniyle, üretici ve tüketici arasında toptancı ve perakendeci kar marjları büyük boyutlara ulaşmaktadır. Bu durum üretimin gerilemesini ortaya çıkaran başlıca etmendir. Dış pazarlamada ise ulaşımla beraber dış ülke pazarları ile olan bağlantıların yetersizliği, finansman temininde yaşanan sıkıntılar ve yönetsel sorunlar vardır. Bu sorunlara, çağdaş üretim teknolojileri konularında araştırma yapacak kamu kuruluşların bulunmaması ve üreticilerin özellikle yatırıma dönük kimi finansman zorlukları da eklenebilir. Diğer yandan Tarım Bakanlığı'na bağlı daire ve kuruluşların, "Kuruluş, Görev ve Çalışma Esasları"
yasalarında belirlenen işlevlerini gerektiği gibi yerine getirememeleri de tarım sektörünün
1Prof. Dr. Kaymakçı, M., Ege Ü., Ziraat Fakültesi(E.) İzmir, mustafa.kaymakci68@gmail.com
2 Doç. Dr. Arsoy, D., Yakındoğu Ü., Veteriner Fakültesi Lefkoşa, darsoy@gmail.com
3 Dr. Erdoğan Ataç, F. Ege Ü., Ziraat Fakültesi İzmir, funda.erdogan.atac@ege.edu.tr
162
gelişmesini olumsuz yönde etkilemektedir. KKTC'nde teknik açıdan en önemli sorun ise doğal su kaynaklarının sınırlılığıdır. Buna ek olarak tarım sektöründe büyük oranda ilkel sulama sistemlerinin kullanılması da sınırlı su kaynaklarının israfına neden olmakta, bu durum aynı zamanda su kalitesini de olumsuz yönde etkilemektedir. Teknik açıdan bir diğer konu ise tarımsal makine parkının genellikle ekonomik ömrünü tamamlamış olmasıdır.
Bildiride KKTC Tarımı’nda yukarıda satır başlarıyla verilen üretimi ve üreticilerin gelirlerini kısıtlayan ekonomik ve teknik sorunlar üzerinde durulacak ve bunların çözümüne ilişkin kimi öneriler tartışmaya açılacaktır.
2. KKTC TARIMI’NIN BAŞLICA SORUNLARI
2.1. Sektörel Sorunlar
Bitkisel Üretimde Sorunlar
KKTC’nin iklim ve toprak koşullarına uyum gösterebilecek nitelikli tohum gereksinmesi uygun zaman ve miktarda karşılanamamaktadır. İthal tohumluklar üzerinde adaptasyon çalışmaları yok gibidir. Bu durum özellikle tahıl tohumu gereksinimde ortaya çıkmaktadır.
Tarla tarımında nadas ve nöbetleme etkin ve sistemli bir şekilde uygulanmamaktadır.
KKTC’nde bitkisel üretim alanı dışındaki arazi parçalarının harnup ve zeytin gibi geleneksel ürünlerle değerlendirilmesi yanında var olan bitkisel varlığın korunması çalışmaları yetersizdir.
Narenciye, harnup, zeytin, badem, şeftali, antepfıstığı ve diğer meyve üretimi için gerekli miktar ve uygun zamanda fidan tedarik edememektedir.
Sonuç olarak tohumluktan fidan üretimine değin ortaya çıkan sorunlar, bitkisel üretimin gelişmesini sınırlamaktadır.
Hayvansal Üretimde Sorunlar
KKTC hayvan yetiştiricileri nitelikli damızlık arayışı içindedirler. Bu durum özellikle küçükbaş hayvancılıkta göze çarpmaktadır.
Suni tohumlama hizmetlerinin ülkenin her tarafına etkin bir şekilde götürülememesi sığır ıslahı çalışmalarını olumsuz olarak etkilemektedir.
Özellikle küçükbaş hayvancılık alanında faaliyet gösteren işletmelerin genellikle küçük aile işletmeleri şeklinde olması ve bunlara yönelik ekonomik ve teknik etkinliklerin yetersizliği göze çarpmaktadır. Son yıllarda kimi yerlerde büyük işletmelerin otlatmaya uygun arazileri kapatarak, küçük ve orta ölçekli işletmeler aleyhine genişledikleri söylenebilir. Bu durum, hayvansal üretimdeki verim artışını olumsuz yönde etkilemekte ve önemli düzeyde istihdam ve sosyal sorunlarını ortaya çıkarmaktadır.
Büyükbaş ve küçükbaş hayvanlarının beslenmesinde en önemli girdi olan yeşil ve kuru ot üretimi yetersizdir. Bu girdilerin üretimi, kuraklık ve yem bitkileri üretiminin yeterince olmamasından dolayı olumsuz olarak etkilenmektedir.
Karma yem üretiminde de önemli sorunlar vardır. Örneğin kanatlı yemlerinde daha ekonomik olarak değerlendirilebilen pelet yem üretimi sınırlı olarak yapılmaktadır. Geviş getiren hayvanların beslenmesinde de hayvan türleri ve fizyolojik gereksinmesine göre farklılaşan karma yem üretimi yetersizdir.
163
KKTC’de özellikle küçükbaş hayvan yetiştiricileri, hayvanlarını kendi inşa ettikleri mandıralarda(ağıllarda) ya da kısmen köy düzeyinde oluşturulan hayvancılık sitelerinde barındırmaktadır. Kimi yerlerde mandıraların elektrik, yol ve su gibi alt yapı hizmetleri yoktur. Sığır barınaklarının inşası ise daha planlıdır.
KKTC’de hayvan kesimleri küçük ve teknik donanım açısından yetersiz mezbahalarda yapılmaktadır. Denetimsiz ve dağınık hayvan kesimleri de söz konusudur. Diğer yandan et ve et mamullerinin düzenli ve hijyenik üretimi ile elde edilen yan ürünlerinin değerlendirilmesi, istenilen nitelikte yapılamamaktadır.
KKTC’de sütün hijyenik sağım koşulları geliştirilememiş ve soğuk zincir halen devreye sokulamamış durumdadır. Bu nedenle süt, hijyenik ortamda pazarlanamamakta ve süt ürünleri üretimindeki çeşitlilik artırılamamaktadır.
KKTC’de, hayvan sağlığını koruma hizmetleri, pahalı ve yetersiz bir görünüm vermektedir. Örneğin, dönemsel koruyucu aşılar bile zamanında yapılamamaktadır. Veteriner Hekimlik hizmetlerinin yeterli düzeyde yerine getirilmediği konusunda yaygın bir görüş vardır.
Ormancılıktaki Sorunlar
KKTC’de orman alanlarının büyük bir kısmının bozuk nitelikte olduğu gözlemlenmektedir. Finansman kaynaklarının bulunmaması ya da yetersizliği nedeniyle bu arazilerde öngörülen ağaçlandırma çalışmalarının istenilen boyutlarda gerçekleşmesi olası değildir.
Master plan kapsamındaki ağaçlandırma çalışmaları ihale yolu ile yapılmaktadır.
Ancak, ihalelerin geç sonuçlanması ve yerli yüklenicilerin araç parkı eksikliği, çalışmaların aksamasına neden olmaktadır.
Yöresel kaynaklarla ağaçlandırılma çalışmalarında ise gerekli finansman kaynağı zamanında ve yeterince sağlanamamaktadır.
Yeni ağaçlandırılan orman alanlarında otlatma yasağına uyulmaması, çalışmaları olumsuz yönde etkilemekte ve kaynak israfını ortaya çıkarmaktadır.
Orman gençleştirme çalışmaları ve gençleştirilmiş alanların korunması ile orman bakımında kullanılacak orman işçiliği, nitelik ve nicelik açısından yetersizdir. İşçi sayısının nitelik ve nicelik bakımından yetersiz oluşu, bu alanda karşılaşılan sorunların başında gelmektedir.
Ağaçlandırma çalışmalarının yetersiz,arazilerin meyilli ve orman verimliliğinin düşük olması, büyük ölçüde erozyonu da ortaya çıkarmaktadır. Bu durum ormanlardaki su toplama havzalarının kapasitesini azaltmakta ve yeraltı su kaynaklarını yeterince besleyememektedir.
Su Ürünlerindeki Sorunlar
KKTC’nin kıyı sularındaki balık stoku iç talebi karşılayabilecek düzeydedir, ancak balık konaklama ve geçiş sahaları hakkında araştırma ve bilgi eksikliği vardır.
Yine kıyı sularında iklim ve bölge koşullarına uygun balık türleri yetiştiriciliği için gerekli çalışmalar yapılmamaktadır.
Açık deniz balıkçılığı ise uluslararası sularda avlanma olanaksızlıkları nedeniyle gelişme gösterememektedir.
Balıkçılığın geliştirilmesi için,barınaklarını temizlenmesi, onarımı ya da yenilerinin inşası için yeterli kaynak yoktur.
Sonuç olarak KKTC, balık ve diğer su ürünleri ihtiyacını, sınırlı düzeyde avlanma ve ithal yoluyla karşılayabilmektedir.
164 2.2. Ekonomi-Politik Sorunlar
Üretim Politikaları
KKTC’de üretim politikaları bağlamında kısa dönemde ürün fiyat oluşumunda destekleme ve düzenlemeler yetersizdir. Bu nedenle ürün fiyat oluşumu piyasada üreticiler tarafından değil, diğer örgütlü kesimler tarafından belirlenmektedir.
Tarımsal kredi dağıtımı, K.T. Kooperatif Merkez Bankası, Köy Kooperatifleri ve TC Ziraat Bankası tarafından yapılmaktadır. Üreticiler özellikle yatırıma dönük finansman zorlukları çekmektedir. Yatırım kredisi temini için sağlanan kredilerin faiz oranı yüksek ve kredi süresi yetersizdir. Bunlara kefalet ile ilgili işlemlerdeki sorunlar da eklenince kredi kullanımını zorlaştırmaktadır.
Tarım sigortası, üretimin her dalı için yaygınlaşmamıştır.
Pazarlama ve Örgütlenme
Tarımsal ürünlerin iç ve dış piyasalarda pazarlanmasında yaşanan birçok sorun vardır. Bunlar kısaca şöyle sıralanabilir;
Üretici ürününü uygun koşullar ve zamanda değerlendirememektedir. Kim durumlarda alıcı bile bulamamaktadır
Üretici örgütlerinin niteliksel olarak güçsüzlüğü nedeniyle, üretici ve tüketici arasında toptancı ve perakendeci kar marjları büyük boyutlara ulaşmaktadır. Örneğin kuzu ve oğlak pazarlamasında açıkça yetiştirici zararına işleyen bir pazar düzeni vardır. Bu durum üretimin gerilemesine neden olmaktadır.
Dış pazarlamada ise ulaşımla beraber dış ülke pazarları ile olan bağlantıların yetersizliği, finansman temininde yaşanan sıkıntılar ve yönetsel sorunlar gibi sorunlar vardır.
Yaş meyve ve sebze dışsatımında kargo taşımacılığı ucuz ve seri bir şekilde düzenlenememektedir. Özellikle uluslararası şirketlere ait uçaklardan yararlanılamamaktadır.
KKTC’de çok sayıda çiftçi örgütlenmesi vardır. Ancak bunların tarım politikalarının belirlenmesinde işlevleri yeterli değildir.
Çiftçi örgütlenmesinde teknik ve ekonomik örgütlenme iç içe geçmiştir.
Özellikle ekonomik örgütlenmenin yetersiz oluşu, ucuz girdi temininden pazarlamaya değin her konuda üreticiyi piyasada var olan tarım tekellerine mahkum etmiştir.
Sonuç olarak iç ve dış pazarlamada üretici zararına ortaya çıkan durum, üretimin gerilemesi yanında çiftçinin de yoksullaşmasına neden olmaktadır.
Teknik ve Yasal Sorunlar
Teknik ve Yasal Sorunlar şöyle sıralanabilir;
KKTC’de çiftçilere yönelik nitelikli tarımsal yayım ve yayın çalışmaları başlangıç aşamasındadır. Bu durum, üreticinin çağdaş tarım teknolojisine erişmesini ve koşullarının iyileşmesini engelleyen önemli bir etmendir.
165
Çiftçilere ve toprağına uyum sağlayacak, örneğin tohumluk ve damızlık üretimine yönelik araştırma-adaptasyon çalışmalarını yürütecek kuruluşlar yoktur. Tohumun ve damızlığın dışa bağımlı oluşu, üretimde verimlilik ve çeşitliliği olumsuz olarak etkilemektedir.
Tarım ve Orman Bakanlığı'na bağlı daire ve kuruluşların "Kuruluş, Görev ve Çalışma Esasları" yasalarında belirlenen kadroları, niceliksel olarak yeterli değildir ve bu kadrolarda çok sık görev değişikliği yapılmaktadır. Bu durum, daire ve kuruluşların işlevlerini gerektiği gibi yerine getirmelerini sınırlamakta, sonuçta tarım sektörünün gelişmesini de olumsuz yönde etkilemektedir.
KKTC'nde doğal su kaynaklarının sınırlılığı, ülke tarımının içinde bulunduğu önemli teknik bir sorunudur. Sınırlılık yanında su kullanımında tasarruf da yoktur. Tarım sektöründe büyük oranda bilinçsiz sulama sistemlerinin kullanılmasına devam edilmektedir. Bu uygulama aynı zamanda su kalitesini de olumsuz yönde etkilemektedir.
KKTC’de tarımsal makine parkının ekonomik ömrünü tamamlamış olduğu söylenebilir. Bu nedenle makinelerde gereksinim duyulan yedek parça ihtiyacı büyük oranda artmıştır. Ancak makine ve teçhizatın istenilen zaman ve koşullarda temin edilmesinde sorunlarla karşılaşılmaktadır.
Diğer önemli bir konu da işletmelerin ölçek sorunudur. Bir yandan işletmelerin optimum büyüklüğü sorun olurken diğer yandan ölçek temelinde büyük tarımsal işletmelerin oluşturulması özendirilmekte ve aile çiftçiliği tasfiye edilmektedir. Bu da üretimi olumsuz etkilemekte, önemli istihdam ve sosyal sorunları ortaya çıkarmaktadır.
3. KKTC TARIMI’NDA ÇÖZÜMLER İÇİN KİMİ YAKLAŞIMLAR
3.1. Sektörel Çözümler Hayvansal Üretim
Yem bitkileri ile tahıl üretimi desteklenmelidir. Üreticilerin KKTC’nin güney komşularıyla rekabet etme şansı ancak bu şekilde olasıdır.
Sözleşmeli damızlık hayvan yetiştiriciliği mutlaka uygulamaya konmalıdır.
Soğuk süt zinciri projesi tamamlanmalı ve sıcak yaz günlerindeki süt bozulmaları en alt düzeye indirilmelidir.
Arıcılık sektörünün gelişmesi için de KKTC’de kimi fırsatlar vardır. Yerli bal ürünlerinin iç pazarda daha etkin bir şekilde yer almasıyla ilerleyen dönemlerde bal ithalatının azalması söz konusudur.Üretimin artırılması çağdaş teknolojinin yaşama geçirilmesi yanında arıcılıkla ilgili ürünlerin yeşil hat kapsamına alınması sağlanmalıdır. Buna ek olarak Türkiye’ye ihracat olanakları da araştırılmalıdır.
Bitkisel Üretim
KKTC’de Tarım Bakanlığı bünyesinde bir “Su Kurulu” oluşturulmalı ve sudan en yüksek düzeyde yararlanmak için çağdaş sulama yöntemleri uygulanmalıdır.
Tarım arazilerinde gübre kullanımının toprak tahlillerine göre yapılması sağlanmalıdır.
Tarımsal arazilerin tarım dışı kullanımı yasa ile engellenmelidir.
Yüksek verimli ve kaliteli, hastalık ve zararlılara dayanıklı tohumluk, fide ve fidanların gereksinmeyi karşılayacak miktarda üretimi yapılmalı ve bunlar çiftçilere uygun fiyatla pazarlanmalıdır.
166
KKTC’de “Gen Merkezi” kurulmalı ve yerel tohumlukların korunması ve geliştirilmesi sağlanmalıdır.
Toprakların işlenmesinde uygun makine kullanımı için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır.
“Kıbrıs Türk Çiftçiler Birliği” tarafından uygulamaya konulan “Hava Modifikasyonu (weather modification) Projesi” hükümet tarafından en üst düzeyde desteklenmelidir.
Ormancılık
KKTC’de afet haline gelen toprak erozyonunu önleme çalışmaları,desteklerle çiftçilerin katılımı da sağlanarak hayata geçirilmelidir.
Kuzey Kıbrıs’ta 150.000 dönüm dolayındaki bozuk orman arazilerine ekonomik değeri olan ağaçlar (Badem, Antep, Zeytin, ... )dikilmeli ve bu alanlar çevre kırsal kesimlerde yaşamakta olan köylülere örgütlülük temelinde uzun vadeli (30 - 40 yıl) kiraya verilmelidir.
Su Ürünleri
KKTC’nin su ürünleri üretiminde ada olmanın avantajlarını yeterince kullanamadığı söylenebilir. Birçok adanın ihracatına bakıldığında su ürünlerinin önemli bir yer tuttuğu gözlemlenmektedir. Bu bağlamda su ürünleri üretimde gerek iç pazarda gerekse ihracatının artırılmasına yönelik yeni yatırımlara gereksinme vardır.
KKTC’de balıkçılığın geliştirilmesi için Tarım Bakanlığı bünyesinde ayrı bir “Su Ürünleri Birimi” oluşturulmalı, kültür balıkçılığı çevreci örgütler ile mutabakat içinde desteklenmelidir.
Tarımsal Sanayi
KKTC’de yerli tarımsal hammadde kullanan ve katma değeri görece daha yüksek olan sanayi sektörlerinin geliştirilmesi için ise şunlar yapılmalıdır;
Et Sektörü
KKTC’de kırmızı eti işleyen birçok sanayi tesisi bulunmaktadır. Örneğin, küçükbaş ve büyükbaş etlerinin işlenmesiyle elde edilen adaya özgü şeftali, samarella, bumbar gibi ürünlerin gerek turistlere tanıtılması, gerekse dünya pazarlarında yer alması gerekmektedir.
Bu bağlamda et ürünleri ihracatında dünyadaki ağır regülasyonlar ve korumalar nedeni ile Türkiye’nin et ithalatı ile ilgili mevzuatının, KKTC’nin çıkarlarına uygun bir şekilde değiştirilmesi için çalışmalar yapılmalıdır.
Süt Ürünleri Sektörü
KKTC’nin ihracat rakamlarına göre toplam süt ürünleri satışının 18 milyon Euro olduğu gözlemlenmektedir. Bunun 13.5 milyon Eurosu ise hellim ihracatıdır. Ancak hellim üretimi ve ihracatı yeterli değildir ve geliştirilmesi için tüm süt üretiminin soğuk zincir içerisine alınması ve de hellimin yeşil hat kapsamında değerlendirilmesi gerekmektedir. Diğer yandan hellimin coğrafi işaret tescilinin hızla yapılması sağlanmalıdır. Bu sağlandığı taktirde ileri ki dönemlerde Türkiye raflarında tüm hellim yazan ürünlere KKTC’de üretilmiş olması koşulu getirilecek ve bu üretimi artıracaktır.
167
Bu sektörde oluşan başka fırsatlardan biri ise özellikle hellim üretimi sırasında çıkan peynir altı suyunun işlenmesiyle süt tozu ya da protein tozu elde edilebilecektir.. Artan hellim üretimiyle birlikte bu tip bir yatırımlar gerçekleştirilmelidir.
Zeytin ve Zeytinyağı Sektörü
KKTC’nin, iklimsel özellikler dolayısıyla zeytin ve zeytinyağı üretimi konusunda birçok ülkeden daha avantajlı olduğu söylenebilir. Örneğin zeytinyağı randımanı oldukça iyidir ve kendine has bir aromaya sahiptir.
Sektörün geliştirilmesi için, öncelikle Kıbrıs zeytinyağı’nın da tescil edilmesi gerekmektedir.
Daha sonra markalaştırılan zeytinyağının ihraç etmenin yolları aranmalıdır. İç pazarı korumak için de zeytinyağı ithalini engelleyecek düzenlemeler yapılmalıdır.
Meyve Suyu Sektörü
KKTC’de, özellikle narenciye üretimine katma değer sağlayacak konsantre üretimi desteklenmeli ve ihracatına ilişkin çalışmalar yapılmalıdır. Bugün KKTC’de yabancı portakal suyu markalarının bulunması, bir narenciye ve portakal ülkesi için kabul edilebilir bir durum değildir.
Enginar Sektörü
Enginar üretimi artmakla birlikte tarımsal sanayi yatırımları henüz istenen düzeyde değildir.
Bu bağlamda enginar işlenmesiyle elde edilecek enginar çanağı ve kalbi gibi ürünleri üretecek yatırımlara gereksinme vardır.
Patates Sektörü
Patatese salt sofralık bir sebze olarak bakılmamalıdır. Bu bağlamda katma değer sağlayan parmak patates, patates unu ve patates cipsi gibi sektörlerin desteklenmeleri gerekmektedir.
Güney Kıbrıs’ın patatesini en iyi şekilde değerlendirdiği bilinmektedir.
Alkollü İçecek Sektörü
Rakı, şarap, votka, viski ve diğer alkollü içeceklerin KKTC ekonomisine sağladığı katma değer ihracat rakamlarında da göze çarpmaktadır. KKTC’de rakı sektörünün önündeki sıkıntılarından biri ise coğrafi tescili alınırken sadece Türkiye coğrafyasının dikkate alınmış olmasıdır. Kıbrıs coğrafyasının da bu kapsam içerisine alınması konusunda girişimlere gereksinme vardır. Yunanlıların milli içkisi uzonun coğrafi tescili alınırken sadece Yunanistan coğrafyası değil, aynı zamanda Kıbrıs coğrafyasının da dikkate alındığı bilinmelidir.
KKTC’de şarapçılık sektörü ne yazık ki yeterince gelişememiştir. Butik şarapçılıkta yatırımların eksikliği nedeniyle iç pazarın gereksinmesini karşılanamamakta ve durumdan ihracat da olumsuz etkilenmektedir.Gerekli düzenlemeler yapıldığı takdirde kalite açısından şarapçılık sektörünün önü açıktır.
KKTC’ye Özgü İşlenmiş Gıda Sektörü
168
Harnup pekmezi, turunç-ceviz macunu gibi KKTC’ye özgü ürünlerin üretiminin artırılması, turistlere sunulması ve ihracatı için gerekli girişimlerin yapılması gerekmektedir. Örneğin, ceviz macununda coğrafi tescilinin alınması için çalışmalar başlatılmalı ve bu ürünün turistlere daha uygun ambalajlarda sunulmasının yolu araştırılmalıdır.
Bilgi Teknolojisi Üretimi ve Yayım
Tarımsal üretim büyük ölçüde doğa koşullarına bağlıdır. Kullanılan tohumluk ve damızlıkların canlı olması da farklılıkları artırır. Doğa farklılığına, sosyo-ekonomik yapı da eklenince tarımda Ar-Ge sonucunda üretilen materyal, bilgi ve yeniliklerin evrenselliği, söz konusu değildir. Özellikle tarımsal üretimin en önemli öğeleri olan tohum ve damızlık materyali, içinde yaşadığı çevre ile etkileşiminin bir sonucu olarak ortaya çıkar. Bir başka deyişle, genetik materyal-çevre etkileşimi, tarım biliminde göz önüne alınması gereken en önemli konularından biridir. Gelişmiş ülkeler için üretilen materyal ve yeniliklerin önemli bir kesimi, bu nedenle başka ülkeler için geçerli değildir. Bunun sonucu olarak ülke, bölge ve hatta yöre temelli Ar-Ge çalışmalarına gereksinme vardır.
Bu temel veriden yola çıkarak KKTC’de var olan araştırma kurumlarının işlevlerini yerine getirilmesi için Türkiye Cumhuriyeti ile ortak çalışmalar yapması hızla yaşama geçirilmelidir.
Üretilen materyal, bilgi ve yeniliklerin hızla yetiştiricilere aktarılması için Tarım Bakanlığı’nın ilgili birimleri kurslar, seminerler ve gösteri günleri düzenlemeli, yetiştiricilere yönelik dergi, broşür gibi yayınlar hazırlamalıdır. Bütün bu etkinlikleri üretici örgütleri ile planlamalıdır.
3.2. Ekonomi-Politik Çözümler Üretim Politikaları
KKTC Tarımı’nın geliştirilmesinde, teknik önlemlerle birlikte üretim politikalarına devletin doğrudan ve dolaylı yapacağı müdahaleleri önemli rol oynayacaktır.
Üretim politikaları içinde, kısa dönemde, tarımsal ürünlerin fiyat oluşumunda desteklemelerin ve düzenlemelerin yapılması zorunludur. Kısa dönemde söz konusu olacak destekleme ve düzenlemeler, AB ülkelerinde olduğu üzere Ortak Piyasa düzenleri (OPD)‘ne benzer bir şekilde gerçekleştirilebilir. AB ülkelerinde fiyat oluşumunda; temel fiyat, haftalık ortalama ağırlık fiyat, müdahale fiyatı, özel depolama yardımları, çeşitli pirim uygulamaları, üçüncü ülkelerle ticarette gümrük vergileri ile dışsatım iadesi uygulamaların olduğu, son dönemde ise ağırlıklı olarak pirim uygulamasına geçildiği bilinmektedir.
Tarımsal ürünlerin fiyat oluşumunda benzeri destek ve düzenlemelerin gerçekleştirilmesiyle, üretimin hızla iyileştirilmesi söz konusu olabilecektir. Böylece iç tüketim yanında dış satımda da önemli artışların olabileceği beklenmelidir.
Tarımda üretimi arttırmak için, fiyat yolu ile desteklemelerin sürdürülmesiyle birlikte, orta ve uzun dönemde yapısal değişimlere gerek vardır. Bu amaca yönelik olarak; KKTC’de büyük çoğunluğu oluşturan küçük tarımsal işletmelerin ekonomik olarak kendine yeterli bir işletme durumuna dönüştürülmesi sağlanmalı ve dev tarımsal işletmelerin tekelleşme çalışmaları engellenmelidir.
169
Küçük ve dağınık işletmelerin büyümesi ve birleştirilmesi, anılan işletmelerin girdilerinin sağlanması ve işlenmesinde kooperatifler şeklinde örgütlenerek üreticilerin aynı zamanda sanayici olması gibi konular da diğer yapılabilecek uygulamalar içinde sıralanabilir.
Bununla birlikte,yıllar itibarı ile yüksek faizlerle borç batağına sürüklenen çiftçilerin ödeme planları ile sorunları mutlaka çözülmelidir. Diğer yandan üreticilerin ekim ve hasat dönemlerde düşük faizli kısa vadeli kredi olanakları yaratılmalıdır.
Ürün fiyat belirlenmesinde konseyler oluşturulabilir. Bu konseylerde ağırlıklı olarak üretici örgütleri egemenlik kurmalıdır.
KKTC Devlet Üretme Çiftliklerinin damızlık ve tohumluk üretici kuruluşlara dönüştürülmesi uygulamalarına hız verilmelidir. Diğer yandan tarımsal girdilerde KDV kaldırılmalıdır.
KKTC, anayolları ve arazi yolları, tarım araçlarının rahat hareket edebileceği bir düzenlemeye kavuşturulmalıdır.
Uygulamaya dönük araştırma sonuçlarının tarımsal teknoloji olarak çiftçilere ulaştırılabilmesi için eğitim-yayım faaliyetlerinin artırılması gerekmektedir. Bu bağlamda, tarımla bağlantılı sivil toplum örgütlerinin bu faaliyetler içerisinde etkin rol alması sağlanmalıdır.
Pazarlama ve Örgütlenme Politikaları
Tarım ürünlerinin üretiminden tüketiciye ulaşımına kadar geçen süreç içinde, yatay ve özellikle dikey bütünleşmeye dayalı bir örgütlenme modeli gerçekleşmelidir. Böyle bir örgütlenme modeli üretimi arttıracağı gibi pazarlamada da üreticiyi ve tüketiciyi koruyacaktır.
Bu modelin adı, AB ve diğer ülkelerde olduğu üzere Tarımsal Amaçlı Kooperatiflerdir.
Bu bağlamda, KKTC Anayasası’nın kooperatifçilikle ilgili 63. maddesi demokratik ilkeler doğrultusunda yeniden yapılanmalıdır. Bu kooperatifler, salt üretim aşamasında değil, ürünlerin işlenmesi ve pazarlamasında da belirleyici etken olmalıdırlar. Bu şekilde tarımsal üretimde sağlanan katma değer büyük ölçüde üreticiye dönecektir.
Yurtiçi pazarlama politikaları kapsamında bir önemli olgu, ticaret borsalarıdır. Burada da üretici örgütleri egemen olmalıdır.
Yurtdışı pazarlamada da kooperatifler rol oynamalıdır. Dış ticaretle ilgili pazarlama politikalarında ise iç üretimi olumsuz olarak yönlendirecek uygulamalardan kaçınılmalıdır.
Dışalım gibi plansız dışsatım da üretimi olumsuz olarak etkileyebilir.
Yasal Düzenlemeler
Tarım Bakanlığı'na bağlı daire ve kuruluşların, "Kuruluş, Görev ve Çalışma Esasları"
yasalarında belirlenen işlevlerini gerektiği gibi yerine getirmeleri sağlanmalıdır.
4. SONUÇ
KKTC’de büyük çoğunluğu oluşturan küçük tarımsal işletmeler, ekonomik olarak kendine yeter hale dönüştürülmeli ve dev tarımsal işletmelerin tekelleşme çalışmaları engellenmelidir. KKTC’de olduğu üzere dünyada da tarım, aile çiftçiliğinden yana değil,
170
tarım ve gıda şirketlerin denetimdeki dev tarımsal işletmeler lehine uygulanan politikaların etisindedir. Ve çiftçi örgütleri güçsüzlüğüdür.
Aslında uzmanlar, işletmelerin verimlilik açısından karşılaştırılmasında toplam etmen verimliliğinin dikkate alınması gerekliliğini dile getiriyorlar. Toplam etmen verimliliği ise katma değer ya da net gelirin sosyal fırsat maliyetleri ile değerlendirilmiş olan üretim etmenlerinin toplamına bölünmesiyle bulunuyor. Gelişmekte olan ülkelerde emek daha bol, dolayısıyla fırsat maliyeti daha düşük olmasına ek olarak toprak ve sermayede daha düşük maliyetlidir. Bu nedenle küçük işletmeler daha yüksek bir toplam verimliliğe sahip olmaktadırlar.
KKTC’de de küçük işletmelerin ölçek sorunu, kamu yatırım ve hizmetlerinin sağlanması ve kooperatifleşme ile aşılabilecektir. Örneğin, devlet sulama tesisleri, girdilerin tamamında desteklemeler, yine girdi ve çıktıların değerlendirilmesinde kooperatifleşme, ortak makine parkları gibi. Bu bağlamda 2014 yılının Birleşmiş Milletler tarafından “Uluslararası Aile Çiftçiliği Yılı” olarak ilan edilmesi, KKTC’de uygulanmakta olan tarım politikalarının sorgulanmasını ve değiştirilmesini gündeme getirmelidir.
Dünyanın özellikle katma değeri yüksek ürünleri üretme ve ihraç etmeye başladığı bir ortamda, KKTC olarak hedef olarak daha çok ekonomik değer yaratan tarımsal sanayi ürünlerine ağırlık vermek olmalıdır. Ancak yaratılan katma değerin üreticiye yüksek oranda aktarılmasında, üreticilerin kooperatifleşerek sanayici duruma dönüştürmesi temel koşul olmalıdır. Bu durumda üretici ürünlerini pazarlama konusunda daha az sıkıntı yaşar, aynı zamanda sanayinin gelişmesi ve ihracata başlamasıyla üretimini artırabilir. Katma değeri % 100’e yakın olan bu sektörlerin yarattığı ekonomik değer ve sağladığı istihdam ülke ekonomisi için hayati öneme sahiptir. Tarım ve Sanayi sektörlerinin KKTC ekonomindeki tarımsal sanayi sektörünün önemli bir yer tuttuğu ve yaklaşık 10 bin kişiye istihdamın sağladığı belirtilmektedir.
KKTC’de tarım kesimine yapılacak desteklemeler, tarım sanayisini de olumlu olarak etkileyecektir. Bu bağlamda gıda, yem, dokuma, tarımsal araç gereç (sağım ve kırkım makineleri, süt tankları gibi) sektörlerine de önemli katkılar sağlayacaktır.
Kısaca söylemek gerekiyorsa, tarımda arz ve talep esnekliği düşüktür. Salt bu nedenden dolayı bile KKTC’de tarım serbest piyasa düzeninin dalgalanmalarına bırakılmamalıdır. ABD ve AB ülkelerinde tarımda, söylendiğinin tam aksine serbest piyasa koşulları egemen değildir. Bu ülkeler, tarım sektörlerini korumak için yüksek düzeylerde destekleme fonlarına sahiptirler ve özellikle kendi iç pazarlarını, üretici ve tüketici lehine korumaktadırlar. ABD ve AB çiftçilerinin aynı zamanda teknik ve ekonomik olarak da çok güçlü örgütleri vardır. Bu örgütler üreticileri korumak için aynı zamanda politik mücadelelerden bile kaçınmamaktadır.
Kaynakça
Abak, K., K.K.T.C.’ e Bitkisel Üretim Ve Araştırma Gereksinimleri(İç.) Ada Ekonomisi Sempozyumları
“Tarım Sektörünün K.K.T.C. Ekonomisine Katkısı Bildiriler Kitabı(Ed., Atay N.G.) “EkoAvrasya Yayın No:
2012/2 ISBN 978-605-87972-3- 9
Alioğlu,A.,K.K.T.C. Ekonomisinin Lokomotifi Narenciye(İç.) Ada Ekonomisi Sempozyumları “Tarım Sektörünün K.K.T.C. Ekonomisine Katkısı Bildiriler Kitabı(Ed., Atay N.G.) “EkoAvrasya Yayın No: 2012/2 ISBN 978-605-87972-3-9
Akerzurumlu E.,Ar-Ge Çalışmalarının K.K.T.C. Tarımına Katkıları (İç.) Ada Ekonomisi Sempozyumları
“Tarım Sektörünün K.K.T.C. Ekonomisine Katkısı Bildiriler Kitabı(Ed., Atay N.G.) “EkoAvrasya Yayın No:
2012/2 ISBN 978-605-87972-3- 9
171
Çıralı,A., Tarımsal Sanayi (İç.) Ada Ekonomisi Sempozyumları “Tarım Sektörünün K.K.T.C. Ekonomisine Katkısı Bildiriler Kitabı(Ed., Atay N.G.) “EkoAvrasya Yayın No: 2012/2 ISBN 978-605-87972-3-9
Göksu, A., Ülke Tarımı(İç.) Ada Ekonomisi Sempozyumları “Tarım Sektörünün K.K.T.C. Ekonomisine Katkısı Bildiriler Kitabı(Ed.,Atay N.G.) “EkoAvrasya Yayın No: 2012/2 ISBN 978-605-87972-3-9
Kabakçı,A.C.,Milli Tarım Politikası Ve Sorunlara Çözüm Önerileri (İç.) Ada Ekonomisi Sempozyumları
“Tarım Sektörünün K.K.T.C. Ekonomisine Katkısı Bildiriler Kitabı(Ed.,Atay N.G.) “EkoAvrasya Yayın No:
2012/2 ISBN 978-605-87972-3-9
Kaymakçı,M.Özkaya,T.,Taşkın,T.,Koşum,N.,Soya,H.,Kuzey Kıbrıs Türk CumhuriyetiKoyun Yetiştiriciliği’nin Yapısal Özellikleri ve Verimliliği(Proje Kesin Raporu,Çoğaltım),1999
Kaymakçı,M.,Tarım Bağımsızlıktır.Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Yayınları,Antalya,2011.
Kaymakçı,M.,2014Yılı“Uluslararası‘AileÇiftçiliğiYılı”Olarak İlan Edildi.Egedesonsöz,İzmir
Naimoğulları M., Tarım Sektörünün K.K.T.C Ekonomisine Katkısı Ve Hayvancılar Birliğinin Görüşleri (İç.) Ada Ekonomisi Sempozyumları “Tarım Sektörünün K.K.T.C. Ekonomisine Katkısı Bildiriler Kitabı(Ed.,Atay N.G.) “EkoAvrasya Yayın No: 2012/2 ISBN 978-605-87972-3- 9
Mor,A.,Çitci M. D., Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde Ekonomik Etkinlikler. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social Science Cilt: 16, Sayı: 1 Sayfa: 33-61, Elazığ-2006
Özgen.C., Veteriner Hekimliğin Ekonomi Ve Sağlık Alanındaki Önemi(İç.) Ada Ekonomisi Sempozyumları
“Tarım Sektörünün K.K.T.C. Ekonomisine Katkısı Bildiriler Kitabı(Ed.,Atay N.G.) “EkoAvrasya Yayın No:
2012/2 ISBN 978-605-87972-3- 9
Saraç G., Narenciye’de Kalitenin Önemi(İç.) Ada Ekonomisi Sempozyumları “Tarım Sektörünün K.K.T.C.
Ekonomisine Katkısı Bildiriler Kitabı(Ed.,Atay N.G.) “EkoAvrasya Yayın No: 2012/2 ISBN 978-605-87972-3- 9
Sekmen G., K.K.T.C.’De Narenciye Üretimi Ve Narenciye İhracatında Karşılaşılan Sorunlar Ve Çözüm Önerileri(İç.) Ada Ekonomisi Sempozyumları “Tarım Sektörünün K.K.T.C. Ekonomisine Katkısı Bildiriler Kitabı(Ed.,Atay N.G.) “EkoAvrasya Yayın No: 2012/2 ISBN 978-605-87972-3- 9
Sempozyum Sonuç Bildirgesi “Tarım Sektörünün K.K.T.C. Ekonomisine Katkısı Bildiriler Kitabı(Ed.,Atay N.G.) “EkoAvrasya Yayın No: 2012/2 ISBN 978-605-87972-3-9
Sennaroğlu,Ö.,2014 Mali Yılı Bakanlık Bütçe Tasarısı Hakkında Meclis Konuşması Lefkoşa, Aralık 2013
