Osmanlı Müzeciliği Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin Görselleştirilmesi

WENDY M. K. SHAW Osmanlı Müzeciliği

Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin Görselleştirilmesi

WENDY M. K. SHAW (1970, Los An ge les) Scripps Col le ge’dan me­

zun ol duk tan son ra 1999’da Ca li for nia Üni ver si te si’nde (UC LA) sa nat ta­

ri­hi­bö­lü­mün­de­dok­to­ra­sı­nı­ta­mam­la­dı.­Ohio­Üni­ver­si­te­si’nde­Ya­kın­do­ğu­

Dil­le­ri­ve­Kül­tür­le­ri­bö­lü­mün­de­yar­dım­cı­do­çent­ola­rak­ders­ler­ver­di.­Ha­

len­İs­tan­bul­Bil­gi­Üni­ver­si­te­si’nde­Med­ya­ve­İle­ti­şim­Fa­kül­te­si’nde­öğ­re­

tim­gö­rev­li­si­dir­ve­Kül­tü­rel­İn­ce­le­me­ler­Li­san­süs­tü­Prog­ra­mı’nda­ders­ler­

ver mek te dir. Ars Ori en ta lis ve Third Text gi­bi­der­gi­ler­de­ma­ka­le­le­ri­ya­yın­

la­nan­Wendy­Shaw’un,­çe­şit­li­der­le­me­ler­de­ar­ke­olo­ji­ve­mü­ze­ci­lik­ko­nu­

sun­da­ya­zı­la­rı­yer­al­mak­ta­dır.

sanathayat

DİZİ EDİTÖRÜ Ali Artun

Rönesans için arkeoloji antikacıya mahsus bir marifet ol- maktan ibaret değildi; antik çağın tozunu, hayatın güzelliğini solumanın bir vesilesiydi... Dolayısıyla, çeşitli gösterilerde ar- keolojiye yer verilmesi, bilgiçlik taslamaktan uzaktır, her an- lamda meşru ve güzeldir. Çünkü sahne, sadece sanatların bu-

luşma yeri değil, aynı zamanda sanatın hayata dönüşüdür.

Maskların Hakikati Oscar WILDE

WENDY M. K. SHAW

Osmanlı Müzeciliği

Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin Görselleştirilmesi

Possessors and Possessed

(Museums, Archaeology, and the Visualization of History in the Late Ottoman Empire)

ÇEVİREN Esin Soğancılar

İletişim Yayınları

SERTİFİKA NO. 40387

Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58 e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr

Possessors and Possessed

Museums, Archaeology, and the Visualization of Histoy in the Late Ottoman Empire

© 2004 Wendy M. K. Shaw

İletişim Yayınları 1046 • sanathayat dizisi 5 ISBN 975-05-0290-6

© 2004 İletişim Yayıncılık A.Ş. / 1. BASIM

1-2. Baskı 2004-2015, İstanbul 3. Baskı 2020, İstanbul

•

DİZİ EDİTÖRÜ Ali Artun YAYINA HAZIRLAYAN Elçin Gen ARŞİV TARAMA Nihal Boztekin KAPAK TASARIMI Özlem Özkal KAPAK RESMİ Şeker Ahmet Paşa atölyesinde

UYGULAMA Hüsnü Abbas DÜZELTİ Asude Ekinci

DİZİN Elçin Gen

BASKI Sena Ofset · SERTİFİKA NO. 45030

Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11 Topkapı 34010 İstanbul Tel: 212.613 38 46

CİLT Güven Mücellit · SERTİFİKA NO. 45003

Mahmutbey Mahallesi, Devekaldırımı Caddesi, Gelincik Sokak, Güven İş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ / Neden Müze? ...7

Müzeye Doğru: Savaş Ganimetinin ve Eski Eserlerin Toplanması ...19

• Savaş Ganimetlerinin Gözlerden Saklanması ...21

• Osmanlı Topraklarında Mimarî Devşirme...26

İkili Koleksiyon: Mecmua-i Esliha-i Âtika ve Mecmua-i Âsâr-ı Âtika ...41

• Mecmua-i Esliha-i Âtika...43

• Yeniçerilerin Teşhiri ...53

• Kitab-ı Mukaddes Arkeolojisinin Doğuşu, Rolü ve Helenizm ^...59

• Osmanlı İmparatorluğu’nda Arkeolojinin İlk Yılları ...78

• Mecmua-i Âsâr-ı Âtika’da Uygulanan Teşhir Stratejileri ...86

Müze-i Hümayun’un Doğuşu...101

• Müze-i Hümayun’daki Helen-Bizans Mirası ...102

• 1874 Âsâr-ı Âtika Nizamnamesi...109

Nizamnameler ve İhlalleri Arasındaki Diyalektik ...141

• 1874 Âsâr-ı Âtika Nizamnamesinin Yetersizlikleri ...141

• 1884 Âsâr-ı Âtika Nizamnamesi...144

• 1906 Âsâr-ı Âtika Nizamnamesi...168

Eser Toplama Teknolojileri: Demiryolları ve Fotoğraf Makineleri ...179

• Demiryolları ...180

• Görsel Röprodüksiyon...186

• Fotoğraf ...191

Müze-i Hümayun’daki Tarihî Eser Koleksiyonları...207

• Çinili Köşk’teki Tarihî Eserler ...210

• Lahitler Müzesi ...218

• Müze-i Hümayun...225

• İstanbul Dışındaki Müzeler ...234

Müze-i Hümayun Koleksiyonlarında İslâm Eserleri ...241

Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde Askerî Koleksiyonlar ...259

• Yıldız Sarayı’ndaki Askerî Müze Modeli ...260

• Jön Türk Devrimi Sonrasında Askerî Müze ...263

Jön Türk Devrimi’nin Ardından İslâmî ve Tarihî Eserler ...291

• İslâm Eserleri ...291

• Tarihî Eserler ...297

Sonuç ...305

Kaynakça...321

Dizin ...335

ÖNSÖZ

Neden Müze?

Müzelerin­kökeninde­bir­paradoks­yatar:­Bir­ziyaret­mekâ­

nıdırlar,­ama­pek­sık­ziyaret­edilmezler;­kültürün­“merke­

zi”­oldukları­iddiasındadırlar,­ama­pek­çok­insana­uzaktır­

lar.­Sadece­Türkiye’de­değil,­dünyanın­birçok­ülkesinde,­ço­

ğu­insan­müzeye­gitmeyi­eğlenceden­ziyade­ödev­sayar;­in­

sanlar­yaşadıkları­kentin­müzelerini­pek­ziyaret­etmez,­ama­

turist­olarak­bulundukları­bir­kentte­gidecekleri­ilk­yer­mü­

ze­olur.­Öte­yandan,­müzenin­kendisinde­ölümü­çağrıştıran,­

kasvetli­bir­şeyler­vardır.­Peki,­müzeyi­aynı­anda­hem­bu­ka­

dar­“hayattan­uzak”,­hem­de­bu­kadar­vazgeçilmez­kılan­ne­

dir?­Neden­insanlara­hep­müzelere­gitmeleri­salık­verilir,­

neden günümüzde müzeler bir toplumsal gereksinim olarak karşımıza­çıkmaktadır?

Müze,­geçmişin­korunup­muhafaza­edildiği­bir­barınak­

olarak­algılansa­da,­aslında­“geçmiş”­dediğimiz­şey­sabit­bir­

olgu­değildir.­Müzeyi,­geçmişi­“geçmiş”­haline­getiren,­da­

ha­doğrusu­belli­bir­geçmişin­“geçmiş”­olarak­seçilip­algı­

lanmasını­sağlayan­bir­mekân­olarak­düşünebiliriz.­Tarih­ya­

da­bilim­kitaplarında­yer­alan­bilgilerin,­nesneler­aracılığıyla­

canlandırıldığı­mekânlardır­onlar.­Geçmişle­olan­bu­bağlan­

8

tı,­aslında­müzenin­kökenine­değil,­müzelerin­kurum­olarak­

en­çok­genişlediği­modern­dönemin­geçmişle­kurduğu­iliş­

kiye­bağlıdır.

Günümüzde­“müze”,­kelime­anlamı­itibarıyla­kadim­kök­

lerinden­hayli­farklı.­Kadim­dönemin,­“Müzlerin­evi”­olarak­

algılanan­İskenderiye­Müzesi,­günümüz­müzelerinin­sahip­

olduğu­toplama­ya­da­teşhir­işlevlerini­üstlenmemişti.­Pla­

ton’un­mağara­alegorisinin­de­işaret­ettiği­gibi,­kadim­dö­

nemde­görsel­araçlar­hakikatin­araştırılması­açısından­çok­

sakıncalı­ve­yanıltıcı­bulunuyordu.­Kadim­dönem­düşünür­

leri­için­görsellik­yanılsamadan­ibaretti­ve­insanı,­ancak­fel­

sefe­aracılığıyla­ulaşabileceği­hakikatten­uzaklaştırırdı.

Ortaçağ­Avrupası’na­damgasını­vuran­Hıristiyan­düşün­

ce­de­görselliğe­kuşkuyla­yaklaşmıştır.­Kadim­dönem­düşü­

nürleri­nasıl­hakikate­ulaştıracak­yegâne­yolun­felsefe­oldu­

ğunu­savunduysa,­Ortaçağ­âlimleri­de­hakikatin­tek­kayna­

ğının­Kitab­ı­Mukaddes­olduğunu­düşünüyordu.­Kadim­dö­

nemden­kalan­ve­rastlantı­eseri­bulunan­heykeller,­pagan­

idolleri­olarak­görülüp­reddedilirken,­dünyayı­kutsal­met­

nin­dolayımı­olmaksızın­kavramaya­ve­algılamaya­çalışmak­

kâfirlik­sayılıyordu.­Her­iki­dönemde,­sanat­eserlerinin­sa­

hip­olacağı­estetik­değerin­ölçütü,­taşıdıkları­dinî­anlamlar­

dı.­Birçok­eserin­muhafaza­edilmesinin­altında­yatan­neden­

de­bu­anlamdı.

Nesnelerin­taşıdığı­estetik­değerin­dinî­anlamlarından­so­

yutlanması­ve­müzenin,­barındırdığı­nesneler­yoluyla­haki­

katin­keşfine­götürecek­bir­araç­olarak­kullanılması,­kadim­

dönemi temel alan Rönesans hümanizmi ile fiziksel dünya­

ya­karşı­yeni­uyanan­merakın­biraraya­gelmesi­sonucu­ger­

çekleşir.­17.­yüzyıldan­sonra­kadim­döneme­ait­eserler,­pa­

ganizm­bağlamında­değerlendirilmekten­çıkar­ve­hümanist­

ideallerin­dayandığı­bir­dönemin­göstergeleri­olarak­algılan­

maya­başlar.­Koleksiyon­ve­teşhir­işlevlerini­sınırlı­da­olsa­

yerine­getirmeleri­bakımından­ilk­müze­örnekleri­sayılabile­

cek nadire kabineleri de [cabinet of curiosities]­bu­sırada­or­

taya­çıkar:­Maddî­servetlerine­manevî­bir­boyut­katmak­is­

teyen­dönemin­zenginleri,­ender­rastlanan,­ilginç­bulunan­

çeşit­çeşit­nesneyi­biraraya­getirdikleri­özel­koleksiyonlar­

oluştururlar.

Bu­özel­“nadire­kabineleri,”­hem­kadim­dönemin­müzele­

rinden,­hem­de­günümüz­müzelerinden­hayli­farklıdır.­Nes­

neler,­Avrupa’da­Ortaçağ’dan­sonra­gelişen­ve­modern­bi­

limin­başlangıcını­oluşturan­dünyevî­ilginin­etkisiyle­seçi­

lir.­Fakat­bu­nesneler­tarihi­simgelemekten­çok,­bir­yandan­

dünyanın­çeşitliliğini­hatırlatırken,­diğer­yandan­da­bu­çe­

şitliliğin­algılanacağı­çerçeveler­oluşturacak­şekilde­biraraya­

getirilir­ve­sınıflandırılır.­Kadim­döneme­ait­eserler,­artık­Hı­

ristiyanlık­karşısında­bir­tehdit­olarak­algılanmaz.­Dünyayı­

farklı­bir­şekilde­algılamanın­simgeleri­haline­gelen­heykel­

ler,­henüz­ne­oldukları­bile­bilinmeyen­fosiller­ve­yeni­keş­

fedilen­yerlerden­getirilen­taşlar,­yeni­bulunan­hayvan­tür­

leri­aynı­koleksiyonda­yer­alır.­Bu­koleksiyonların­sınıflan­

dırılması,­sahiplerinin­tasarrufuna­bağlıdır.­Onların­kişi­

sel­dünya­görüşünü,­dolayısıyla­kişisel­ve­düşünsel­güçleri­

ni­simgelerler.­Tanrı’nın­dünyaya­hâkim­olması­gibi,­hüma­

nist­koleksiyoncu­da­biraraya­getirdiği­nesneler­üzerinde­hâ­

kimiyete­sahiptir.­Bu­dönemden­itibaren,­koleksiyon­ve­teş­

hir­faaliyetini­barındıran­müze­benzeri­bir­mekânın­nasıl­bir­

dünya­algısı­ortaya­koyduğunu­görüyoruz.­Çağlar­ve­barın­

dırdıkları­düşünsel­çerçeveler­değişse­de,­müzenin­bu­te­

mel­işlevi­değişmiyor.­Bir­dönemin­nabzını­tutmak­için,­bu­

mekânlara­bakarak­artlarında­yatan­düşünsel­çerçeveyi­açı­

ğa­çıkarmak­mümkün.

Düşünsel­dünyayı­zenginleştiren­nadire­kabineleri,­sade­

ce­sahiplerine­açık­olmamakla­birlikte,­çok­küçük­bir­kitle­

tarafından­ziyaret­edilebiliyordu.­Sadece­koleksiyoncunun­

10

kendisi­ve­özel­dostları­bu­mekânlara­rahatlıkla­girip­çıkı­

yor, nesneleri inceliyor ve bunlar konusunda fikir yürüte­

biliyordu.­Koleksiyonu­anlamak,­önceden­edinilmiş­bilgiler­

sayesinde­mümkün­olabiliyordu.­Koleksiyonları­halkın­kirli­

ellerinden­ve­kavrayışsız­bakışlarından­uzak­tutmak,­nesne­

lerin­değerini­vurgulayan­bir­gereksinim­olarak­görülüyor­

du.­Bu­aşamada,­müze­bir­eğitim­aracı­değil,­eğitimin­sağla­

dığı­seçkinliğin­göstergesiydi.

Müzedeki­nesnelere­ilişkin­bilginin­sabit­bir­sınıflandırma­

kazanması­ve­doğrudan­görselliğe­bağlanması,­pozitivist­bi­

limin­hâkim­olduğu,­mantıksal­düzenin­büyük­ölçüde­gör­

sellik­üzerinden­inşa­edildiği­19.­yüzyıl­modernitesinin­ürü­

nüydü.­Yüzyıllar­boyu­çoğalan­teşhir­mekânları­–diorama­

lar,­manzara­kuleleri,­fuarlar,­botanik­ve­hayvanat­bahçele­

ri–­ve­bunlarla­beraber­sanatta­gelişen­görsel­realizm­ve­fo­

toğrafın­keşfi,­Fransız­düşünür­Michel­Foucault’nun­öne­

sürdüğü­gibi­bu­dönemde­yeni­bir­düzenin­egemen­olduğu­

nun,­hakikate­görsel­yollarla­ulaşılabileceği­kabulünün­gös­

tergesi­olarak­düşünülebilir.­Kadim­dönemin­görsellik­kar­

şısındaki­şüpheci­yaklaşımına­karşılık,­modern­dönemde­

gelişen­bilim­anlayışı,­bilimsel,­siyasal­ve­kavramsal­hakikat­

leri­görsel­yollarla­doğrulamaktaydı.­Bu­dönemde­görselli­

ğe­duyulan­ilgi,­Aydınlanma­düşüncesinin­birçok­toplumsal­

kesim­–özellikle­genişleyen,­güçlenen­ve­görsel­gücü­ellerin­

de­tutan­burjuvazi–­tarafından­içselleştirildiğine­işaret­eder.­

Osmanlı­döneminde­görselliğin­henüz­böyle­merkezî­bir­rol­

almamış­olması­–fotoğrafın­ancak­zenginlerin­ve­azınlıkla­

rın­uğraşı­olması,­fuarların­ve­müzelerin­yabancılar­için­dü­

zenlenip­kurulması­ve­gerçeğin­görsel­yollarla­algılanmama­

sı–­Tanzimat­sonrası­yaşanan­aydınlanmanın­yerleşik­kül­

türe­sinmediğinin­ve­geniş­bir­burjuvazinin­oluşmadığının­

göstergesi­sayılabilir.

19.­yüzyılın­eşiğinde­Avrupa’da­modern­müzeciliğe­gö­

türecek­çeşitli­adımlar­atılmaya­başlanır.­Johannes­Winkel­

mann’ın­çalışmaları,­günümüzdekinden­çok­farklı­olsa­da,­

sanat­tarihi­olarak­anılacak­disiplinin­temellerini­atar.­Ka- dim Yunan Resim ve Heykel Eserlerinin Taklidi Üzerine Dü- şünceler­(1764)­adlı­eserinde,­Winkelmann­kadim­Yunan’ı­

hem­klasik,­hem­de­üstün­bir­dönem­olarak­algılayarak,­sa­

natı­klasik­tarih­anlayışına­bağlı­bir­oluşum,­gelişim­ve­çö­

küş­serüveninin­içine­oturtur.­Bir­halkın­sanatının,­o­halkın­

ve­zamanın­gerçeklerini­yansıttığı­fikrini­öne­sürer.­Alman­

ların­Yunanlıları­taklit­etmeleri­gerektiğini,­böylelikle­klasik­

ideallere­ulaşabileceklerini­söyler.­Günümüzde,­sözünü­et­

tiğimiz­bu­tarih­anlayışı­da,­sanata­ilişkin­bu­bakış­açısı­da­

çok­tartışmalı­hale­gelmiştir.­Çünkü­tarihyazımını­oluşum,­

gelişim­ve­çöküş­serüvenine­bağlamak,­tarihi­şekli­şemaili­

belirlenmiş­bir­anlatı­içine­sokar.­Oysa­her­olay,­mevcut­ko­

şulların­gerekleri­doğrultusunda­gerçekleşir,­önceden­belir­

lenmiş­bir­programın­parçası­olarak­değil.­Klasik­tarihyazı­

mı,­sonradan­yazılmış­bir­anlatının­içine­dahil­ettiği­tarih­in­

şasını,­belli­bir­sonuca­ve­anlayışa­bağlar.­Dahası,­sanatı­bel­

li­bir­halkın­kimliğinin­göstergesi­olarak­algılamak,­her­hal­

kın­belli­bir­“öz”e­sahip­olduğunu­varsaymayı­gerektirir.­Bu­

varsayım,­19.­yüzyılın­sonlarında­doruğuna­ulaşan­milliyet­

çi­anlayışlarla­pekişmiş­olsa­da,­günümüzde­hâkim­olan­ço­

ğulcu­düşüncelere­aykırıdır:­“Ulus”­dediğimiz­şey,­yekpare­

ve­türdeş­bir­kendilik­değildir,­çeşitli­iktisadî,­toplumsal­ve­

kültürel­farklılıkları­içerir.­Ulusal­kimlik,­ortak­bir­özün­var­

lığı­üzerine­bina­edilen­anlatılardan­oluşur.­Tarih,­sanat­ve­

bunları­düzenleyip­teşhir­eden­müzeler,­bu­anlatıların­olu­

şumunda­ve­iletilmesinde­önemli­rol­oynar.

Winkelmann,­18.­yüzyılda­Almanların­gelişmesi­için,­sa­

natın­yanı­sıra­siyasetten­erotizme­kadar­uzanan­pek­çok­

alanda­kadim­Yunan’ı­taklit­etmeleri­gerektiğini­öne­sürmüş­

tü.­Sanatı­örnek­alarak,­kadim­Yunan­ruhunu­tekrar­yaşata­

12

bileceklerini,­böylelikle­kadim­dönemin­ideal­yüceliğine­ka­

vuşabileceklerini­iddia­etmişti.­Bu­bakış­açısıyla­ortaya­çıkan­

neo­klasizm,­bütün­Batı­ülkelerini­sarmakla­beraber,­özel­

likle­mimarlığı­etkiledi:­Evlerden­kamu­binalarına­kadar­bir­

çok­yapıyı­saran­sütunlar,­meclis­binalarını­örten­kubbeler­

ve­özellikle­kadim­Yunan’ın­tapınak­formunu­alan­müzeler­

bu etkinin göstergeleridir. Winkelmann, henüz bir ulus­dev­

let­halini­almamış­ülkesinin,­özellikle­kendi­yaşadığı­Dres­

den­kentinin­gelişimini­bir­dış­etkene,­çok­farklı­bir­iklimde­

ve­devirde­yaşamış­bir­halka­dayandırıyordu.­Taklitçi­diyebi­

leceğimiz­bu­bakış­açısı,­kesinlikle­Winkelmann’la­sınırlı­de­

ğildi:­Rönesans­İtalyası’nda­da,­Aydınlanma­Fransası’nda­da,­

kadim­dönemin­üstünlüğünü­savunan­aydınlarla­modernli­

ği­savunanlar­dönem­dönem­çatışmaktaydı.­Neo­klasik­bakış­

açısı,­bu­tartışmanın­ürünüdür.­Batı­kimliğini­oluşturan­bu­

bakış­açısı,­bir­taklidin­ürünü­olarak,­bizi­bütün­kimliklerin­

inşa­ve­oluşum­serüvenini­düşünmeye­sevk­etmeli.­Her­ortak­

kimlik­anlatısı,­örneklerden­yola­çıkar­ve­bunları­taklit­eder.­

Ama­farklılığının­ayırdında­olan­bir­taklit,­hele­de­biçimsel­

benzerliğini­bilinçli­bir­şekilde­kullanmayı­biliyorsa,­kopya­

cılıktan­çıkıp,­İngilizce’de­mimicry kelimesiyle ifade edilebi­

lecek bir taktik haline gelebilir.

19.­yüzyılda­gelişen­sanat­tarihi­disiplini­ve­onunla­birlik­

te­gelişen­müzeler,­gelişme­anlatısına­ve­Aydınlanma­döne­

miyle­gelişen­pozitivist­bakış­açılarına­bağlı­kalmıştır.­“Uy­

garlıklar­tarihi”­anlatısına­göre­tarih,­“bereketli­hilal”­ola­

rak­anılan­Mezopotamya’da­başlar,­kadim­Mısır’da­devam­

eder,­Yunan­yarımadasından­ve­onun­uzantısı­olarak­ele­

alınan­Batı­Anadolu’dan­Helenistik­dönemde­Roma­İmpa­

ratorluğu’na­geçer,­Kuzey­Avrupa’da­devam­eder­ve­her­Ba­

tı­ülkesinde­ayrı­birer­modern­döneme­ulaşır.­19.­yüzyılda­

gelişen­Avrupa­müzelerinin­birçoğu,­bu­seyir­çerçevesinde­

düzenlenir.­Özellikle­İngiltere­ve­Fransa,­en­büyük­müzele­

rini­bu­doğrultuda­oluşturur;­bu­amaçla­da,­emperyal­güç­

leriyle­ele­geçirdikleri­eserleri­kullanırlar.­Doğu’dan­Batı’ya­

uzanan­bir­gelişim­çizgisi­oluşturarak,­aynı­zamanda­uygar­

lıkların­evriminin­de­haritasını­çıkarırlar­ve­her­modern­ül­

ke­için,­benimsemek­isteyebileceği,­kendi­üstünlüğünü­ka­

nıtlayabileceği­bir­tarih­yazarlar.­Modern­dönem,­kendi­

kültürel­geçmişini­ve­bu­geçmişin­dünyayla­olan­bağlantı­

larını­müzelerinde­inşa­eder.­Tarih­kitaplarından­farklı­ola­

rak,­müzelerini­ziyaret­eden­halkına­ve­başka­halklara,­bu­

kimliği­metinler­aracılığıyla­değil­müzede­yer­alan­nesneler­

aracılığıyla­öğretir,­doğallaştırır­ve­onları­bu­kimliğin­par­

çası­haline­getirir.

Halk,­müzelerin­kuruluş­yıllarında,­bu­tapınaklardan­

uzak­tutuluyordu.­Halkın­müzeyle­buluşması,­Fransız­Dev­

rimi’nden­sonra,­Louvre­Sarayı’nın­kamuya­açık­bir­müzeye­

dönüştürülmesiyle­birlikte­gerçekleşir.­Kraliyet­tacı­ve­asa­

sı­kilisenin­iktidar­simgeleriyle­beraber­teşhir­edilir­ve­bu­

simgelerin,­artık­halkı­temsil­eden,­bu­simgeleri­halkın­göz­

lerinin­önüne­seren­cumhuriyetçi­devletin­elinde­olduğu­

nu­gösterir.­Fakat­bu­sürecin­sanata­yansıması­için­bir­süre­

daha­geçmesi­gerekecektir.­19.­yüzyılın­ortalarında,­Britan­

ya’da,­halkın­müzeye­alınıp­alınmayacağı­hararetle­tartışılan­

bir­meseledir.­Yeni­kurulan­fabrikalarla­baş­edemeyen,­ek­

meğini­toprağından­çıkaramayarak­kentlere­göç­eden,­sana­

yi­devriminin­korkunç­şartları­altında­yaşayan­yoksul­halk,­

Londralılar­tarafından­bir­tehdit­unsuru­olarak­algılanır.­

Kenti­saran­fabrika­dumanlarıyla­birlikte,­sefalet­içinde­ya­

şayan­işçi­sınıfı,­kente­yeni­tehlikeler­ve­kötü­hayat­şartları­

nın­sonucu­olan­hastalıklar­getirir.­Londra’nın­yerleşik­kent­

halkı,­kaba­ve­görgüsüz­saydığı­alt­sınıfı­müzelere­sokması­

halinde,­sanatın­kutsiyetinin­ve­müzenin­dingin­ortamının­

zarar­göreceğinden­korkar.­Fakat­dönemin­bazı­hayırsever­

leri,­müzenin­aslında­terbiye­etme­işlevini­yerine­getirebile­

14

ceğini­düşünür.­İnsanların,­belli­görgü­kurallarına­orada­alı­

şacağını,­hayatın­güzelliklerini­görerek­kendilerini­geliştire­

ceklerini­iddia­ederler.­Alt­sınıfa­sanat­sevgisi­aşılamakla­se­

falet­içinde­geçen­hayatlarına­zenginlik­katacaklarını­hayal­

eder,­müzelerin­ulusal­kimliği­pekiştirebileceğini­düşünür­

ve­bu­nedenle,­halkın­müzeyi­ziyaret­edebileceği­tek­tatil­gü­

nü­olan­pazar­gününde­müzelerin­açık­olmasını­sağlarlar.*­

Diyebiliriz­ki­müze,­teşhir­ettiği­nesneler,­bunlar­için­uygun­

gördüğü­düzenlemeler­ve­öngördüğü­davranış­kuralları­ara­

cılığıyla­belli­bir­kimliği­somutlaştıran­bir­mekândır­ve­eği­

tilecek­kitlelere­belli­değerleri,­görgü­kurallarını­ve­beğeni­

leri­aşılayan­bir­toplumsal­mühendislik­aracıdır.­Bu­açıdan­

bakıldığında,­müzeleri,­George­Bernard­Shaw’un­Pygmali- on’da eleştirdiği­sınıfsal­bir­yontu­mekanizması­olarak­dü­

şünebiliriz.**­Müzelerde,­teşhirler­halkı­eğitmenin­bir­aracı­

olarak­kullanılır,­ama­halkın­istekleri­–halkla­karşılıklı­ile­

tişim–­müzelerin­kuruluş­ve­gelişme­yıllarında­dikkate­alın­

maz.***

20.­yüzyıla­gelindiğinde,­Batı’da­müze,­her­ulusun­kendi­

modernliğini­sergileyebileceği­bir­mekân­haline­gelir.­Top­

lumsal­eğitim­aracı­olarak­önemli­role­sahip­olmanın­yanı­sı­

ra,­toplumsal­kültürel­kimliğin­seküler­düzende­oluşturulup­

canlandırılacağı­bir­mekândır.­Modern­dönem,­kimliğini­da­

*­ Ben­zer­tar­tış­ma­lar­New­York’ta­da­ya­şa­nır.­Kent­li­elit­ler,­bu­yü­ce­sa­nat­or­ta­mı­

nın­ca­zi­be­si­ne­ka­pı­lan­alt­sı­nıf­la­rın,­üst­sı­nıf­la­ra­ait­böl­ge­le­ri­is­ti­la­ede­ce­ğin­den­

kor kar.

**­ Pygma li on’da­Mr.­Hig­gins’in­evi­ne­alıp­eğit­ti­ği­yok­sul­ve­gör­gü­süz­kı­zın­önün­

de­ye­ni­ufuk­lar­açı­lır;­gel­ge­le­lim­gör­gü­süz­lük­le­suç­lan­ma­sı­ge­re­ken­ki­şi,­as­

lın­da,­kı­za­son­de­re­ce­ka­ba­ve­gay­ri­in­sa­nî­dav­ra­nan­ho­ca­sı­dır.

***­ Mü­ze­ler­son­yıl­lar­da­mad­dî­ih­ti­yaç­lar­dan­do­la­yı­gi­de­rek­ka­pi­ta­lizm­le­ya­kın­

laş­mış,­kül­tü­rel­yoz­laş­ma­nın­ya­da­kit­le­kül­tü­rü­nün­et­ki­si­al­tı­na­gir­miş­ola­bi­

lir;­ama­iz­le­yi­ci­le­rin­ih­ti­yaç­la­rı­nı­ön­pla­na­çı­ka­rıp­kar­şı­lık­lı­kül­tü­rel­ile­ti­şi­me­

ağır­lık­ver­me­le­ri­iti­ba­rıy­la­gi­de­rek­de­mok­ra­tik­leş­tik­le­ri­ni­söy­le­mek­de­yan­lış­

ol maz.

ima­belli­bir­geçmiş­temelinde­yaratır;­geçmiş,­kimliğin­hem­

temellerini­oluşturur,­hem­de­üstünlüğünü,­dolayısıyla­ev­

rimsel­gelişimi­doğrulayabilecek­bir­zemin­işlevi­görür.­Bu­

geçmişin­sahnesi­olan­müzeler­de­bu­açıdan­kilit­rol­oynar.

Müzelere­kimlik­inşası­açısından­baktığımızda,­toplama­

ve­teşhir­etme­işlevlerinden­çok,­eğitsel­işlevleri­ön­plana­çı­

kar.­Müzeyi­ziyaret­eden­kişi,­içindeki­nesneler­hakkında­

bilgi­edindiğini­düşünse­de,­aynı­zamanda­–ve­belki­daha­da­

önemlisi–­toplumun­dayattığı­doğruları­ve­kimliği­içselleşti­

rir;­toplumsal­ritüeller­aracılığıyla­bunları­fiziksel­olarak­ya­

şar.­Aydınlanma­sonrası­Avrupa’da­sekülerleşen­bir­düzen­

de,­önceleri­kilisede­söz­konusu­olan­hiyerarşi,­nesnelere­

hürmet­gösterme­ve­sükûnet­gibi­ritüel­davranışlarla­birlik­

te müzede devam eder.

Elbette­elinizdeki­kitapta­sözü­edilen­müzeler,­Aydınlan­

ma­sonrası­Avrupası’nın­müzeleri­değil.­Burada,­Avrupa’nın­

Aydınlanma­düşüncesinden­etkilenmiş,­bu­doğrultuda­ba­

zı­reformları­hayata­geçirmiş,­fakat­kendi­kültürel­değerle­

rini­Aydınlanma­değerleriyle­birarada­yaşatmış­ve­özellikle­

Osmanlı­döneminde­Avrupa’nın­egemenliğine­karşı­koymuş­

bir­modernleşme­süreci­ele­alınıyor.­Burada­bahsi­geçen­mü­

zeler,­Avrupa’da­ve­Amerika’da­aynı­dönemlerde­gelişmek­

te­olan­örneklerine­benzese­de­onlardan­farklı­sorunlara­çö­

züm­üretmekte,­biçimsel­açıdan­benzer­ama­içeriği­itibarıyla­

farklı­bir­kurumsal­kimlik­inşa­etmekteydi.­Bu­nedenle,­bu­

müzelere­ilişkin­olarak­burada­anlatılan­öykü,­o­dönemde­

bırakılan­izlerden­yola­çıkılarak­çizilen­bir­güzergâhtır,­ama­

tek­güzergâh­olmak­zorunda­değildir.

Özellikle­1990’lardan­itibaren­hızla­gelişen­müze­kuramı,­

bu­kurumun­içerdiği­anlamları­geniş­bir­kültürel­çerçeveye­

oturtarak,­ne­tür­gereksinimlere­karşılık­verebileceği­üzeri­

ne­düşünüyor.­Dünyanın­dört­bir­yanında­kurulan­müzele­

rin,­genellikle­Batı­müzelerini­örnek­aldığı­ve­Batılı­çizgide­

16

geliştiği­varsayımı,­müze­kuramlarında­çok­yaygın.­Eliniz­

deki­çalışma,­bu­varsayıma­karşıt­bir­örneği­ortaya­koymak­

üzere­kaleme­alındı;­çünkü­bir­kurum,­başka­bir­bağlama­

yerleştiğinde,­yeni­konumuna­uygun­yeni­bir­kişilik­geliş­

tirir.­Osmanlı­döneminde­kimlik­arayışında­başvurulan­ku­

rumsal­öykünmeler­de,­ilk­bakışta­taklitçi­gibi­görünmek­

le­birlikte,­daha­önce­sözünü­ettiğimiz­taktiği­kullanır­ve­bu­

kurumlar,­çöküş­veya­özenti­belirtisi­olmaktan­çok,­bir­de­

ğişim­sürecinin­göstergeleri­olarak­algılanmalıdır.­Osmanlı­

müzelerinin­temsil­ettiği­ulusal­kimliğin­veya­tarihin­doğru­

olup­olmadığı,­bu­kitabın­konusu­dışında.­Benim­amacım,­

bu­tarihin­ve­kimliğin­nasıl­ve­hangi­şekillerde­teşhir­edildi­

ğini­ele­almak.

Osmanlı­müzeleri,­toplumun­terbiye­edilişinden­ziyade,­

devletin­toplum­için­yarattığı­kurgulara­ve­bunların­sürek­

li­olarak­geçirdiği­değişime­işaret­ediyor.­Günümüzde­Tür­

kiye’de­müzelerin­ziyaretçi­sayısının­neden­düşük­olduğu­

nu­sorarken,­bu­müzelerin­ne­tür­ihtiyaçları­temel­aldığı­

nı,­bu­ihtiyaçların­kimler­tarafından­belirlendiğini,­bu­ihti­

yaçlara­nasıl­cevap­verildiğini­de­sorgulamamız­gerekir.­Eli­

nizdeki­kitabın­amaçlarından­biri­de,­geçmişteki­örnekler­

den­yola­çıkarak,­okuru­hem­var­olan­kurumlar­hem­de­olu­

şum­halindekiler­üzerine­düşünmeye­sevk­etmek.­Osmanlı­

müzeleri,­daima,­öngördükleri­gereksinimler­doğrultusun­

da­yaşayan­kurumlardı.­Bugün­Türkiye’deki­müzelerin­canlı­

mekânlar­haline­gelebilmesi­için,­Osmanlı­müzelerinin­yüz­

yıl­önce­attıkları­temel­üzerinde­geliştirilmeleri­gerekir.

Bu­kitabın­fikir­olarak­ortaya­çıkışının­üzerinden­neredey­

se­on­yıl­geçti.­Bu­süreçte,­birçok­kişi­ve­kurum­bana­destek­

oldu.­Doktora­tezi­olarak­yazılması,­bana­1995­1999­yılları­

arasında­maddî­imkân­sağlayan­Fulbright­Hayes­Bursu,­Ca­

lifornia­Los­Angeles­Üniversitesi­(UCLA)­Sanat­Tarihi­Bölü­

mü­Dickson­Bursu­ve­UCLA­Tez­Yazım­Bursu’nun­yardımıy­

la­gerçekleşmiştir.­1995­1996­yıllarında­gerçekleşen­araştır­

ma­sürecinde,­İstanbul­ve­Ankara’daki­Başbakanlık­Arşivi­

yetkilileri,­İstanbul­Arkeoloji,­Denizcilik­ve­Askerî­Müzele­

rinin kütüphane görevlileri, Dr. Nurhan Atasoy, Dr. Sümer Atasoy,­Dr.­Ekmelleddin­İhsanoğlu,­Dr.­Nazan­Ölçer,­Dr.­

Halil­Özek­ve­Binbaşı­Sadık­Tekeli’ye­teşekkürlerimi­suna­

rım.­Kitabın­yazılma­sürecinde­fikirlerimi­geliştirmeme­yar­

dımcı­olan­Dr.­Irene­Bierman,­Dr.­James­Gelvin,­Dr.­Stanford­

J.­Shaw­ve­Dr.­Ezel­Kural­Shaw’a­şükran­borçluyum.­Kitabın­

University­of­California­Press­için­editörlüğünü­üstlenen­Ly­

nne­Cooke’a,­Türkçe­olarak­yayınlanmasında­emeği­geçen­

Ali­Artun­ve­Elçin­Gen’e,­ayrıca­kitabı­titizlikle­tercüme­eden­

Esin­Soğancılar’a­yürekten­teşekkür­ederim.

İstanbul, Eylül 2004

Müzeye Doğru: Savaş Ganimetinin ve Eski Eserlerin Toplanması

1996­yılında­Kültür­Bakanlığı­Türkiye’de­müzeciliğin­baş­

lamasının­150.­yıldönümü­vesilesiyle­çeşitli­törenler­ve­bir­

konferans­düzenledi.­1946’da­gerçekleştirilen­100.­yıl­kut­

lamaları,­Türkiye’de­müzenin­kuruluş­tarihine­kesinlik­ka­

zandırmıştı.­Ancak,­1996’da­konuyla­ilgili­kurum­ve­kişiler­

bu­tarihin­doğruluğunu­tartışmaya­başladı.­Gerçi­Osman­

lı­Devleti­eski­eserlerin­toplanmasını­ilk­kez­1846’da­onay­

layarak­bu­işe­resmiyet­kazandırmıştı,­ama­bazı­uzmanlar­

müzenin­kuruluş­yılı­olarak­1723­tarihinin­daha­uygun­ola­

cağını­ileri­sürdüler.­1723­yılında­Osmanlı­Devleti,­cepha­

nelik­olarak­kullanmak­amacıyla­Aya­İrini­Kilisesi’nde­bazı­

tadilatlar­yapmış,­bazı­değerli­eşyaları­burada­teşhir­etmeye­

başlamıştı.­Başka­bazı­uzmanlarsa­müzeciliğin­1869’da­baş­

ladığını,­çünkü­bu­tarihte­“mecmua”­(koleksiyon)­terimi­

nin­yerini­“müze”­teriminin­aldığını­ve­bu­durumun­halka­

açık­teşhirlere­ve­halk­eğitimine­verilen­önemin­arttığı­anla­

mına­geldiğini­savundu.­Öte­yandan,­Müze­i­Hümayun­an­

cak­1889­yılında­özerk­bir­devlet­kurumu­haline­gelmişti.­

Daha­da­ileri­gidilip,­bu­tarihlerin­tümünün­geçersiz­oldu­

20

ğu,­çünkü­cumhuriyetin­kuruluş­tarihi­olan­1923’ten­önce­

Türkiye’de­kelimenin­tam­anlamıyla­bir­müzeden­söz­edi­

lemeyeceği­bile­ileri­sürülebilir.­Bütün­bu­tezler­bir­yana,­

Osmanlı­Devleti’nin­koleksiyonlar­ve­halka­açık­teşhirler­

için­bazı­mekânlar­belirlemesinden­çok­önce,­seçilmiş­nes­

nelerin­yer­aldığı­az­sayıdaki­teşhir,­imparatorluğun­gücü­

nü­ve­egemenliğini­temsil­etme­işlevi­görüyordu.­Dolayısıy­

la­Türk­müzeciliğinin­tarihsel­köklerinin,­hiç­değilse­İstan­

bul’un­fethine­kadar­uzandığı­bile­öne­sürülebilir.­Osman­

lı­İmparatorluğu’nda­eski­eserlerin­toplanmasının­tarihsel­

kökleri,­ancak,­değerli­sanat­eserlerinin­yeniden­kullanımı­

na­ve­teşhirine­ilişkin­olarak­Akdeniz­havzasının­bütünün­

de­Türklerden­önce­geçerli­olan­pratikler­ışığında­anlaşıla­

bilir.­Nispeten­ani­bir­şekilde­ortaya­çıkan­Osmanlı­müze­

sinde­somutlaşan­ideolojik­değişikliğin­boyutlarını­netleş­

tirmek­için,­abartılı­denecek­kadar­geriye­giden­bir­tarihsel­

arka­plan­esas­alınmalıdır.

Osmanlı­İmparatorluğu’nda­müzelerin­ilk­örneklerinin­

araştırılması,­bizi­neyin­koleksiyon­neyin­teşhir­sayılma­

sı­gerektiği­sorusuyla­karşı­karşıya­bırakıyor.­Osmanlı­top­

raklarında,­müzenin­gelişmesinden­önce­iki­ön­müzeolo­

jik­[protomuseological]­teşhir­biçimi­mevcuttu.­Bunların­iki­

si de spolia* kavramıyla­yakından­ilişkiliydi­–­hem­“savaş­

ganimeti”­şeklindeki­geleneksel­anlamıyla,­hem­de­mimar­

lık­tarihçileri­tarafından­kullanılan­modern­anlamıyla,­ya­

ni­yıkılan­bina­parçalarının­başka­binaların­yapımında­yeni­

den­kullanılmasını­ifade­eden­“devşirme”­kavramıyla.¹ Her iki­durumda­da­ele­geçirilen­nesnelerin­biraraya­getirilme­

*­ “Spo­lia”­ke­li­me­si­ga­ni­met­an­la­mı­nın­ya­nı­sı­ra,­mi­ma­rî­de­es­ki­par­ça­la­rı­ta­nı­na­

bi­lir­li­ği­ni­or­ta­dan­kal­dır­mak­sı­zın­ye­ni­bi­na­lar­da­kul­lan­ma­yı­ifa­de­eder.­“Dev­

şir­me”ye­ya­kın­bir­an­la­mı­var­dır.­Bun­dan­son­ra­“ga­ni­met”­söz­cü­ğü­her­iki­an­

la­mı­da­içe­re­cek­şe­kil­de­kul­la­nı­la­cak,­es­ki­ya­pı­par­ça­la­rı­nın­ye­ni­bi­na­lar­da­kul­

la­nıl­ma­sı­na­at­fen­“mi­ma­rî­dev­şir­me”­ifa­de­si­kul­la­nı­la­cak­–­y.n.

si­ve­korunması­bir­koleksiyon­biçimi­oluşturur.­Bu­nesne­

lerin­açıkça­bazı­ideolojik­hedefleri­benimsetmek­üzere­ye­

ni­bir­görsel­bağlama­oturtulması,­ganimetlerin­toplanması­

nı­ilk­müze­pratiklerinin­incelenmesi­açısından­çok­önemli­

bir konu haline getiriyor.

Savaş Ganimetlerinin Gözlerden Saklanması

Aya­İrini­Kilisesi,­fethin­ardından­imparatorluğun­cephane­

liğine­dönüştürüldü;­ama­bu­dönüşümden­sonra­da­yalnız­

ca­kilise­mimarîsi­açısından­değil,­barındırdığı­askerî­mal­

zeme­ve­kutsal­emanet­koleksiyonları­açısından­da­simge­

sel­bir­değer­taşımaya­devam­etti.­İstanbul’da­Osmanlı­yöne­

timinin­hemen­hemen­başlangıcından­itibaren,­kentin­ku­

şatılması­sırasında­ele­geçirilen­silahların­saklandığı­Cebe­

hane­i­Amire,­daha­sonra­da­savaş­ganimetlerinin­toplan­

dığı­bir­mekân­olarak­gelişmeye­devam­etti.­Aynı­zaman­

da­Bizans­İmparatorluğu’ndan­devralınan,­Hıristiyanlara­ait­

önemli­kutsal­emanetleri­de­barındırdı:­Bugün­Topkapı­Sa­

rayı­Müzesi’nin­Hazine­bölümünde­teşhir­edilen,­Vaftizci­

Yahya’nın­altın­kılıf­içinde­saklanan­kaval­kemiği­ile­kafata­

sı­kemiği­gibi.­Bizans’tan­Osmanlı­yönetimine­geçmeleriyle­

birlikte­dinsel­egemenlik­kadar­askerî­egemenliğin­de­sim­

gesi­haline­gelen­bu­emanetler,­hem­Hıristiyan­müminlerin­

gözünde­dinsel­açıdan­taşıdıkları­önemi­koruyorlar,­hem­de­

yeni­hanedan­tarafından­sahiplenilmelerinden­ötürü­impa­

ratorluk­içerisindeki­dinsel­iktidar­hiyerarşisini­simgeliyor­

lardı.­Askerî­araç­gereçlerin­ya­da­kutsal­emanetlerin,­bel­

li­bir­düzen­gözetilerek­veya­teşhir­amacıyla­biraraya­geti­

rildiğine­işaret­eden­hiçbir­kanıt­yok.­Yine­de,­bu­nesnelerin­

korunması­için­eski­kilisenin­kullanılması,­eskiden­Hıristi­

yanlara­ait­olan­kentte­Osmanlı­egemenliğini­sürekli­olarak­

anımsatan­fiziksel­bir­araç­işlevi­gördü.­Bir­serginin­temel­iş­

22

levini­görmekten­uzak­olan­bu­koleksiyonların­müze­olarak­

nitelenmesi­de­olanaksız.­Ama­bu­eşyalara­atfedilen­ve­top­

lanmalarına­neden­olan­değer,­daha­sonraki­Osmanlı­müze­

lerinin­de­tohumlarını­atacaktı.­Ayrıca,­Avrupa’da­bulunan­

birçok­kutsal­ziyaret­mekânındaki­kutsal­emanetler­gibi,­bu­

emanetler­de­teşhir­edilmemelerine­rağmen­pekâlâ­etkileri­

ni­korumuş­olabilir.²­19.­yüzyılda­bir­nesnenin­uzun­uzun,­

hayranlıkla­seyredilmesini­sağlamak,­gücün­açığa­vurulma­

sının­bir­yolu­olarak­kullanılıyordu;­bu­nedenle­halkın­bu­

nesnelere­erişiminin­engellenmesi­ve­bu­nesnelerin­karan­

lıkta­kalması,­psikolojik­açıdan­ters­etki­yaratarak­halkın­gö­

zünde­daha­da­güçlü,­etkileyici­nesneler­haline­gelmelerini­

sağlamış­olabilir.

Osmanlı­İmparatorluğu’nda­reform­sürecinin­başlamasıy­

la­birlikte­bu­tür­kutsal­emanetler­giderek­daha­fazla­teşhir­

edilir­oldu.­III.­Ahmet’in­18.­yüzyılda­orduda­gerçekleştirdi­

ği­reformlar­sonucunda,­Cebehane­i­Amire’de­saklanan­si­

Resim 1: Aya İri ni Ki li se si, ykl. 1890. Ar ka da Top ka pı Sa ra yı’nın sur la rı ve Aya Sof ya Ca mii’nin kub be siy le mi na re le ri [Gros ve nor, 1893]

lahların­çoğu­kullanımdan­kalktı­ve­maziye­karıştı.­1730’da­

binada­tadilat­yapıldı­ve­adı­Darü’l­Esliha­olarak­değiştirildi.­

Böylece­birçok­değerli­nesne,­cephanelikte­ilk­kez­resmî­ola­

rak­teşhir­edilmeye­başlandı.

Bu­teşhirler­hakkında­kısa­bilgi­veren­birkaç­kaynak­var,­

ama­hepsi­de­yalnızca­yazarının­en­ilginç­bulduğu­nesne­

lerden­söz­ediyor.­Örneğin­1766’da­İstanbul’u­ziyaret­eden­

Jean­Claude­Flachat,­gezi­notlarında­şöyle­diyor:­“Orada,­

Constantinus’un­ardıllarına­bırakılan­ilginç,­merak­uyandı­

ran­çok­sayıda­nesne­ve­nadire­arasında­Vaftizci­Yahya’nın­

kol­kemiğini­göremedim;­oysa­Rumlar­bana­defalarca,­bu­

kemiğin­orada­altın­bir­kılıfın­içinde­saklandığından­emin­

olduklarını­söylemişlerdi”.³ Müslüman bir ülkede bulunan bir­Hıristiyan­olarak­Flachat’nın­yorumları,­Rum­azınlığa­

duyduğu­yakınlığı­yansıtır.­Oysa­1812­yılında,­dinî­nesne­

lerden­ziyade­teknolojiyle­ilgilenen­Britanyalı­seyyah­E.­D.­

Clarke­şöyle­diyor:­“Türklerin­kenti­ele­geçirmelerinin­ya­

digârı­olarak­asılı­duran­silahları,­kalkanları­ve­Bizans­impa­

ratorlarının­savaş­aygıtlarını­gördüm”.­Clarke’ın­ziyareti­çok­

kısa­sürmüştü;­“belki­Sezarların­Sarayından­kalan­ve­benzer­

şekilde­korunan­başka­ilginç­eşyalar­da­vardı”,­ama­bunları­

inceleme­fırsatı­olmadı.⁴­Bu­yorum,­Flachat­gibi­Clarke’ın­da­

Bizanslılardan­kalan­kutsal­emanetlerin­binada­korunduğu­

nu­düşündüğüne­işaret­ediyor.­Darü’l­Esliha’ya­ilişkin­bu­iki­

kısa­tasvir­şuna­işaret­ediyor:­Burası,­sadece­seçkin,­özellikle­

de­yabancı­ziyaretçilerin­görmelerine­izin­verilen­bir­teşhir­

mekânıydı,­ama­bu­ziyaretçilerin­görebildikleri­de­çok­sınır­

lıydı.­Her­iki­seyyah­da­kendilerine­içerdeki­değerli­nesnele­

re­şöyle­bir­göz­atma­fırsatı­verildiğini­ve­hemen­dışarı­çıka­

rıldıklarını­belirtiyor.

Asırlar­sonra,­Osmanlı­ve­Türk­müze­tarihçileri,­Darü’l­

Esliha’nın,­imparatorluktaki­resmî­müzelerin­öncüsü­oldu­

ğu­kanısına­vardılar.­Sermet­Muhtar’ın­hazırladığı­1920­ta­

24

rihli­Osmanlı­Askerî­Müzesi­rehberi,­18.­yüzyılda­binada­eski­

Kuran­ciltlerinin,­eski­silahların,­sakal­ı­şerif­ve­başka­kutsal­

emanetlerin­sergilendiğini­anlatır.⁵­Daha­önce­bu­mekânı­tas­

vir­eden­Avrupalı­seyyahlar­gibi­Sermet­Muhtar­da­seçici­dav­

ranmış,­ancak­bazı­nesnelerle­ilgilenmiş­ve­yalnızca­İslâm’a­

ait­kutsal­eşyalardan­söz­etmişti;­o­kadar­ilginç­bulmadığı­Hı­

ristiyan­dinine­ait­kutsal­nesnelere­ise­daha­az­değinmişti.­Bu­

na­karşılık­laikliğin­çok­önemsendiği­1960’lı­yıllarda­yazan­

Türk­tarihçi­İbrahim­Konyalı,­Darü’l­Esliha’da­hem­Bizanslı­

lardan­kalan­silahların­hem­de­dinsel­eşyaların­teşhir­edildiği­

ni­belirtmiş,­ancak­bunların­Hıristiyanlar­için­mi­yoksa­Müs­

lümanlar­için­mi­önem­taşıdığına­değinmemişti.⁶

Cephanelikte­korunan­kutsal­nesneler­–sakal­ı­şerif­ve­Bi­

zanslılara­ait­kutsal­eşyalar–­kutsal­kişileri­ve­olayları­hatır­

latan­metonimik*­yadigârlar­olmakla­kalmadı,­en­az­din­

sel­hatıralar­kadar­imparatorluğun­gücünün­de­simgesi­ol­

du.­Osmanlı­Devleti,­Bizans­İmparatorluğu’nun­elinde­bulu­

nan,­Hıristiyanlığa­ait­kutsal­emanetleri­İstanbul’un­fethi­sı­

rasında,­İslâm’ın­kutsal­emanetlerini­ise­Mısır’ın­fethiyle­ve­

halifeliğin­Osmanlılara­geçmesiyle­sahiplenmişti.­Askerî­ge­

reçlerin­kutsal­emanetlerin­yanında­teşhir­edilmesi,­kutsal­

emanetlerin­savaşla­ele­geçirildiğini­belirgin­biçimde­yansı­

tarak­onları­belli­bir­bağlama­yerleştirdi.­Halk­bu­kutsal­eş­

yaları­görmek­için­Darü’l­Esliha’ya­giremiyordu,­ama­bu­du­

rum­hiçbir­zaman­onların­belleklerden­silinmesine­yol­aç­

madı.­Aksine,­fetih­silahlarının­arasına­hapsedilmeleri,­kut­

sal­nesneleri­ve­Osmanlı­egemenliğini,­eski­Bizans­kilisesi­

nin­dışındakiler­için­her­zamankinden­daha­hissedilir­kıl­

dı;­insanlar­kutsal­varlıkları­somutlaştıran­bu­eşyaları­askerî­

gereçlerin­arasında­hayal­etmek­zorundaydı.­Örneğin,­ken­

tin­yeni­sahipleri­kutsal­emanetlere­sahip­olmakla,­Hıristi­

*­ Me­to­ni­mi:­Bir­is­min­ye­ri­ne­onu­do­ğal­ola­rak­çağ­rış­tı­ran­baş­ka­bir­is­min­kul­la­

nıl­ma­sı:­ABD­hü­kü­me­ti­ye­ri­ne­Be­yaz­Sa­ray­den­me­si­gi­bi­–­ç.n.

yanlık’ta­merkezî­bir­konum­işgal­eden­Vaftizci­Yahya­gibi­

kutsal­bir­kişinin­gücüne­ortak­oldular.­Bu­kadar­önemli­bir­

emanetin­Osmanlıların­denetimine­geçmesi,­eski­Bizans­te­

baasının­bundan­böyle­Osmanlılara­sadakat­göstermesi­için­

bir­araç­işlevi­gördü.­Benzer­şekilde,­Osmanlıların­mülkiye­

tine­geçen­İslâmî­kutsal­emanetler,­Osmanlıların­hem­hila­

fet­üzerindeki­metafizik­iddialarını,­hem­de­İslâm­dünyası­

nın­büyük­bölümü­üzerindeki­egemenlik­iddialarını­güçlen­

diren­simgeler­oldu.­Böylece­Darü’l­Esliha,­eşik­altı­[subli- minal] düzeyde imparatorluk gücünü ifade etmek üzere kut­

sal­emanetlerin­dilini­kullandı­–­tarihçilerin,­siyasî­otorite­

nin­meşruiyeti­açısından­dini­temel­dayanak­olarak­gördük­

leri bir döneme uygun bir dildi bu.⁷

Flachat­ve­Clarke­gibi­ziyaretçilere­açıldığında­az­çok­bir­

müze­işlevi­görse­de,­bu­koleksiyon­asıl­gücünü­büyük­öl­

çüde­ulaşılamaz­olmasından­alıyordu­–­modern­müzenin,­

sergilemeye­dayalı­temel­mantığıyla­tamamen­çelişen­bir­

durumdu­bu.­Modern­öncesi­bu­teşhir­mekânının­bakışlar­

dan­saklanması,­bir­tür­“hapsetme”­eylemine­benziyor:­De­

ğerli­nesnelerin­anıtsal­bir­yapıda­gizlenmesi,­iktidarı­orta­

ya­çıkarıyordu.­Osmanlı­Devleti,­söz­konusu­nesneleri­hal­

kın­bakışından­saklarken,­önemli­bir­anıtı­bu­nesnelerin­

“hapishanesi”­gibi­kullanmak­suretiyle­halkın­belleğindeki­

yerlerini­korumayı­başarıyordu.­Eski­Aya­İrini­Kilisesi,­sa­

ray­alanı­içindeydi;­böylece­Osmanlı­Devleti’nin­mülkiye­

tinde­olduğu­anlaşılıyordu.­Gelgelelim,­herkesin­serbestçe­

girmesine­izin­verilen­birinci­avluda­yer­alıyordu.­Bu­avluya­

giren­insanlar­eski­kiliseyi­görebiliyor­ve­böylece­onu,­için­

de­bulunduğunu­bildikleri­ve­fethin­simgeleri­olan­kutsal­

eşyalarla­birlikte­anımsıyorlardı.­Yani­Osmanlı­Devleti,­bu­

eşyaları­teşhir­etmeden­de­gücünü­sergilemeyi­başarıyordu.­

Bu­tekniğin­altında,­modern­hapishanenin­oluşturulmasın­

da­temel­alınan­toplumsal­denetim­kuramlarına­çok­ben­