Tehcir ve Ermeni Nüfusu Tartışmasına Bir Katkı:
Kayseri Sancağı
Oya GÖZEL DURMAZ
*I. Giriş
Türk tarih yazıcılığının en politikleşmiş konularının başında yer alan Ermeni tehciri üzerine yazmanın zorlukları ortadadır. Bu politikleşme, maalesef üretilen eserlerin pek çoğunun ruhuna sinmiş, bizi Ermeni ve Türk tezleri olarak kabaca basitleştirilebileceğimiz tezleri desteklemeye yarayacak argümanların üretildiği kısır bir literatür ile karşı karşıya bırakmıştır. Dolayısıyla, çoğunlukla bu aksak temellerin üzerinde şekillenen literatürün şu sorular etrafında bir döngüye hap- solduğu ifade edilebilir: Ermeni tehcirinde soykırım mı yoksa mukatele mi yaşan- dı? Ölen Ermeniler hastalık ve açlık gibi savaş dönemi şartlarında sık rastlanan nedenlerden ötürü mü yaşamlarını kaybettiler yoksa planlı bir devlet politikası sonucu sistematik olarak yok mu edildiler? Ermeni çocuk ve kadınlarının savaş sırasında Müslüman hanelerine alınması soykırımın bir parçası mıydı yoksa onlar Müslümanların iyi niyeti sayesinde kurtarılmış mı oldular?... Bu sorular, tarihsel bir olayın birtakım yönlerine dikkat çekmek için işlevsel olsalar da, gerçeğin bilgisine ulaşmak için verilen akademik-bilimsel bir uğraştan daha çok, hepimi- zin malumu politik bir saflaşmayı yeniden üretirler. Dahası, o saflardan birini lanetlemek diğerini ise meşrulaştırmak üzere konumlandıklarından, karşılıklı diyalogdan yoksun, “gri”ye yer olmayan, her şeyin “siyah” ya da “beyaz” olarak kodlandığı "akademik" bir dünya yaratılmış olur. Böyle bir dünyada bir tarafa
* Kocaeli Üniversitesi, Tarih Bölümü
angaje olmayı reddederek yazmak başlı başına bir mücadele olarak düşünülmeli- dir. Böyle bir mücadelenin en önemli bileşenlerinden biri, hiç kuşkusuz, döne- min en tartışmalı konularından biri olan nüfus meselesini objektif kriterlerle değerlendirmek olacaktır.
II. Kayseri Sancağı Nüfusuna Dair Genel Bilgiler
Özellikle 1878 Berlin Anlaşması ile birlikte Osmanlı sınırları içerisinde yaşa- yan Ermeni nüfusu ve Ermenilerin bulundukları yerlerde çoğunluk olup olma- dığı meselesi giderek daha da fazla önem kazanmış ve bu süreç nihayetinde bir
“sayılar savaşı”nı da beraberinde getirmiştir. Osmanlı nüfus sayımlarının tüm nüfusu kayıt altına alamamış olması da tartışmayı içinden çıkılması zor bir du- ruma sokmuştur.1
Tartışma, büyük ölçüde Osmanlı devleti ile Ermeni Patrikhanesi verileri ara- sındaki farklardan kaynaklanmaktadır. Özellikle vilayet-i sitte (Diyarbakır, Van, Erzurum, Sivas, Mamuretülaziz ve Bitlis) ile ilgili verilere bakıldığında aradaki farkın dikkat çekici olduğu söylenebilir. Örneğin 1914 Osmanlı nüfus sayımına göre 65,850 (Ermeni ve Ermeni Katolikler) olan Diyarbakır vilayeti Ermeni nüfusu, Ermeni Patrikhanesi kayıtlarında 106,867 olarak geçmektedir. Yine 1914 Osmanlı nüfus sayımına göre Mamuretülaziz vilayetinde 79,821 Ermeni ve Ermeni Katoliği varken, Patrikhane kayıtlarında bu sayı 124,289’dur.2 Ermeni tehciri ve tehcirin Ermeni toplumu açısından yıkıcı sonuçları ise tartışmaya yeni bir boyut eklemiş ve hem tehcir öncesi Ermeni nüfusu hem de tehcir edilen ve yaşamını kaybeden kişilerin sayısı konusunda birbirinden oldukça farklı rakam- ların zikredildiği bir literatür doğmuştur.
Bu makalede, son yıllarda Osmanlı Arşivi’nde kullanıma açılan belgelerden istifade edilerek Kayseri sancağının tehcir öncesi nüfusu, dini gruplar ekseninde köy köy ayrıntısıyla gösterilecek ve bu yolla ilgili literatüre katkı konmaya çalışı- lacaktır. Her şeyden önce belirtilmesi gerekir ki, Kayseri sancağı özelinde, devlet ve patrikhane kayıtları arasında özellikle vilayet-i sitte hususunda kendini göste- ren rakamsal uçurumdan bahsedilemez. 1914 Osmanlı nüfus sayımı verilerine göre, Kayseri sancağının toplam nüfusu 263,074 kişiydi. Nüfus içinde çoğunlu- ğu 184,292 kişiyle Müslümanlar oluştururken, sancakta 48,659 Ermeni ve 26,590 Rum Ortodoks bulunuyordu. Bunlara ek olarak, 1,515 Katolik ve 2,018 Protestan da Kayseri sancağında yaşıyordu. Diğer bir ifade ile gayrimüslimler, toplam Kayseri nüfusunun %30’unu oluşturmaktaydı.3 Ermeni Patrikhanesi ise
1 Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bakınız, Fuat Dündar, Kahir Ekseriyet, Ermeni Nüfus Meselesi (1878-1923), İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
2 Raymond H. Kevorkian, Paul B. Paboudjian, 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Erme- niler, İstanbul, Aras, 2012, s. 63; Dahiliye Nezareti, Sicil-i Nüfus İdare-i Umumiyesi Müdüri- yeti, Memalik-i Osmaniyenin 1330 Senesi Nüfus İstatistiği, Dersaadet, Hilal Matbaası, 1336, s. 4.
3 Memalik-i Osmaniyenin 1330 Senesi Nüfus İstatistiği, s. 32.
Şubat 1913-Ağustos 1915 dönemi için Kayseri sancağı Ermeni nüfusunu top- lam 52,000 kişi olarak vermekteydi.4
Müslü-
man Rum Ermeni Ermeni
Katolik Protestan Toplam Kayseri Sancağı
Merkez Kazası 101,924 19,662 30,105 1,513 1,614 154,818
Develi Kazası 30,948 2,085 15,689 2 404 49,128
İncesu Kazası 14,559 3,773 18,332
Bünyan Kazası 36,861 1,070 2,865 40,796
Kayseri Sancağı
Toplamı 184,292 26,590 48,659 1,515 2,018 263,074 TABLO 1: 1914 Osmanlı Nüfus Sayımına Göre Kayseri Sancağı Nüfusu
Yukarıda bahsi geçen iki nüfus sayımının dışında, nüfus meselesi konusunda yararlanabileceğimiz bir diğer önemli kaynak savaş süresince Kayseri sancağın- dan Dahiliye Nezareti’ne gönderilen belgelerdir. Hem Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR) hem de Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye İkinci Şube (DH.EUM.2.Şb.) evrakları arasında önemli veriler içeren belgeler bulunmakta- dır. Dikkati çeken bir husus, bu verilerin hem Osmanlı nüfus sayımı hem de Patrikhane kayıtlarıyla uyumluluk arz etmesidir. Aşağıda gösterileceği üzere, savaş süresince sancaktan Nezarete gönderilen bu belgelerde Kayseri sancağı Ermeni nüfusunun 50,000 civarında olduğu teyit edilir.
Bu belgelere kısaca değinmek yararlı olacaktır. 26 Ağustos 1915 tarihli şifreli telgraf livadaki Ermeni nüfusuna dair şu verileri içerir: “Liva dahilinde zükur ve inas olmak üzere ceman 46,463 Ermeni ve 1,517 Katolik ve 1,967 Protestan mevcud olub…”. Bu da tehcir öncesi sancakta toplam 49,947 Ermeni bulundu- ğu anlamına gelir.5 Belgelerde, Protestan ve Katoliklerin Ermeni olup olmadık- ları belirtilmemiş olmasına rağmen, yerel otorite bu grupları tehcire dair bilgi verirken zikrettiği için, Kayseri Protestan ve Katoliklerinin Ermeni kökenli ol- dukları sonucu çıkarılabilir. Söz konusu verilere paralel olarak, Kayseri Mutasar- rıflığı’ndan aynı yılın Eylül ayı ortalarında gönderilen belgelerde de sancakta tehcir öncesi toplam 49,947 Ermeni bulunduğu tekrar edilir: “Merkez ve mül- hakatta zükur ve inas 46,463 Ermeni ve 1,517 Katolik ve 1,967 Protestan ki ceman 49,947 nüfus Ermeni mukayyed olub…”6
Bu kaynakların dışında, Kayseri sancağından Dahiliye Nezareti’ne gönderil- miş olan çok önemli bir başka belge daha bulunmaktadır ki, bu belge, Kayseri sancağının en küçük idari birimleri olan köylerine varıncaya kadar, dini gruplar ekseninde nüfus cetvellerini içermektedir (BOA, DH.EUM.2.Şb, 73/40). İlgili
4 Kevorkian ve Paboudjian, 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler, s. 62.
5 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), DH.ŞFR, 485/90 (26 Ağustos 1915)
6 BOA, DH.ŞFR, 489/63 (17 Eylül 1915); BOA, DH.EUM.2.Şb, 68/75 (18 Eylül 1915) (Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskanı, Ankara, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2007, s. 260.)
cetvellerde, yalnızca Ermeni nüfusunun sancak dahilindeki dağılımı verilmekle kalınmamış, diğer dini unsurların nüfusu da ayrıntısıyla gösterilmiştir. Sözü ge- çen belge de, yukarıda zikredilen diğer belgeler gibi, tehcir öncesi Kayseri sanca- ğındaki kayıt altına alınmış toplam Ermeni nüfusunu 49,947 olarak verir.7
İslam Rum Ermeni
inas zükur inas zükur inas zükur
Kayseri Kazası 47,217 50,707 9,482 10,067 14,139 14,249
Bünyan Kazası 17,527 19,318 698 615 1,446 1,577
Develi Kazası 14,185 15,239 914 1,121 7,092 7,960
İncesu Kazası 7,213 7,577 1,892 1,782 Tehcir öncesi
toplam nüfus 86,442 92,841 12,986 13,585 22,677 23,786 Tehcir edilen
nüfus 21,526 21,676
Var olan top-
lam nüfus 86,442 92,841 12,986 13,585 1,151 2,110
Protestan Katolik
inas zükur inas zükur
Kayseri Kazası 753 832 693 824
Bünyan Kazası
Develi Kazası 184 198
İncesu Kazası
7 Ermeni nüfusu tartışmasına katkı koymayı amaçlayan bu makalede diğer dini unsurlarla ilgili veriler analiz edilmeyecek olsa da, ekteki tablolar değerlendirilerek diğer dini grupların nüfusu ve demografik dağılımı da rahatlıkla ortaya konabilir. BOA, DH.EUM.2.Şb, 73/40 (22 Eylül 1915). Makalenin sonuna Kayseri sancağı nüfus cetveli eklenmiştir.
Tehcir öncesi
toplam nüfus 937 1,030 693 824
Tehcir edilen
nüfus 457 748 155 474
Var olan top-
lam nüfus 480 282 538 350
TABLO 2: Tehcir Öncesi Kayseri Sancağı Nüfusu
Görüldüğü üzere, Kayseri sancağında yaşayan Ermeni nüfusu kayıtları ince- lendiğinde, Ermeni Patrikhanesi ve Osmanlı kayıtları arasında anlamlı bir farkın olmadığı ifade edilmelidir. Oysa ki yukarıda da belirtildiği üzere, politik sorunla- rın merkezinde yer alan vilayet ve sancaklar için bahsi geçen kayıtlar arasında ciddi farkların olduğu bilinmektedir. O halde, çalışmanın başında ifade edilen
“sayılar savaşı”nın Kayseri özelinde neden mevzu bahis olmadığının objektif bir yanıtı da kendiliğinden ortaya çıkmış olur: Osmanlı devleti için "siyasal" bir tehdit, Ermeni ulusal hareketi için ise "siyasal" bir hedef söz konusu olmadığın- da, nüfus meselesi taraflar arasında tartışmalı bir konu olmaktan çıkabilmekte- dir.
III. Kayseri Ermenilerinin Sancak Dahilindeki Demografik Dağılımı Nüfus ile ilgili genel bilgilerin verilmesinin ardından Ermeni nüfusunun ka- zalar ve köyler bazında dağılımını incelemeye geçebiliriz. Kayseri sancağı, Kay- seri, Develi, Bünyan ve İncesu olmak üzere dört kazadan oluşmaktaydı ve ma- kalenin sonuna eklenmiş cetvelden de görüleceği üzere tehcir öncesi Ermeni nüfusunun çoğunluğu Kayseri kazası dahilinde (28,388 Ermeni, 1,595 Protestan ve 1,517 Katolik), yoğunluklu olarak da kaza merkezinde yaşamaktaydı. İlgili cetvele göre kaza merkezinde 14,799 Ermeni, 1,391 Katolik ve 1,187 Protestan bulunuyordu. Kaza merkezinin dışında karyelerde de ciddi sayıda Ermeni ika- met etmekteydi. Kayseri kazasına bağlı olan Talas karyesi Ermenilerin yaşadığı en büyük köydü ve sözü edilen karyede 4,636 Ermeni, 41 Protestan ve 19 Kato- lik’in yaşadığı kaydedilmiştir. Bunun dışında Efkere karyesi 2,268 Ermeni ile bir diğer önemli merkez olarak göze çarpmaktadır. Sözü edilen iki büyük karyenin dışında Ermeniler, Germir, Tavlusun, Derevenk, Gesi, Belegesi, Mancusun, Nirze, Darsiyak, Erkilet, Muncusun ve Belviran köylerinde yaşamaktaydı. Birer Ermeni köyü olan Derevenk ve Belegesi dışındaki köylerde Müslüman, Ermeni ve Rumlar karışık olarak ikamet ediyorlardı.8
Kayseri kazasından sonra Ermenilerin yaşadığı ikinci önemli merkez Develi kazasıydı. Nüfus kayıtlarına göre kazada 15,052 Ermeni ve 382 Protestan yaşı- yordu. Develi’deki Ermeni nüfusunun, kaza merkezi ile nahiye ve karyeler ara- sında dengeli bir şekilde dağıldığı söylenebilir. Kaza merkezinde 6,853 Ermeni
8 BOA, DH.EUM.2.Şb, 73/40 (22 Eylül 1915).
ve 180 Protestan bulunurken geriye kalanlar nahiye ve karyelerde ikamet edi- yordu. 3,459 Ermeni’nin yaşadığı Tomarza nahiyesi ile Çomaklı (1,264 Ermeni ve 190 Protestan) ve İncesu (912 Ermeni) karyeleri öne çıkan yerleşim birimle- riydi. Bunların dışında Ermenilerin yaşadığı diğer köyler ise şunlardı: Cücün, Söğütlü, Sazak, Taşhan, Karacaviran, Kazlıgömedi, Yağdıbaran ve Yenice. Bun- lardan Söğütlü, Sazak, Taşhan, Kazlıgömedi ve Yağdıbaran köylerinin nüfusu- nun tamamı Ermenilerden oluşmaktaydı.9
İncesu kazasında hiç Ermeni bulunmazken, Bünyan kazasında 3,023 kişilik küçük bir Ermeni topluluğu bulunmaktaydı. Ermeniler Bünyan’da kaza merke- zinden ziyade karyelerde yerleşiktiler. Kaza merkezinde 490 Ermeni bulunur- ken, geriye kalan nüfus 4 köyde toplanmıştı: Gigi, Sıvgın, Ekrek ve Sarıoğlan.
Bu dört köyden Gigi (195 Ermeni), Sıvgın (646 Ermeni) ve Ekrek (1,411 Er- meni) köylerinin nüfuslarının tamamı Ermenilerden oluşmaktaydı.10
Yukarıda bahsi geçen cetvel Kayseri merkez kazasındaki hane sayılarına iliş- kin de ayrıntılı bilgi vermektedir. Buna göre tehcir öncesi Kayseri kazasında 20,139 İslam hanesi, 5,439 Ermeni hanesi, 4,188 Rum hanesi, 377 Katolik hane- si ve 353 Protestan hanesi bulunmaktaydı.11 Bu bilgi, özellikle Ermeni emval-i metrukesi konusunda yapılacak analizler bakımından çok önemlidir.
IV. Sonuç
BOA, DH.EUM.2.Şb, 73/40 kodlu belgenin sağladığı veriler, Kayseri sanca- ğının tehcir öncesi toplam nüfusunun tespit edilebilmesi ve nüfusun dağılımının ortaya koyulabilmesi açısından çok kıymetlidir. Ekler kısmında görüleceği üzere, Kayseri sancağının demografik yapısının dökümünü veren bu ayrıntılı cetvel yalnızca Ermenilerin değil, başta Müslüman ve Rumlar olmak üzere diğer dinsel grupların yerleşim alanlarının tespitinde de işlevsel olmuş ve savaşın bu nüfus kompozisyonu üzerindeki etkilerini ortaya çıkarabilecek verileri bize sunmuştur.
Ancak bu hususta bir noktanın altını çizmek gerekir ki, Talat Paşa’nın Evrak-ı Metrukesi’nde de vurgulandığı üzere, bu sayılar kesin rakamlar olarak kabul edi- lemez. Dahiliye Nezareti memurları tarafından hazırlandığı bilinen Talat Paşa’nın Evrak-ı Metrukesi, nüfusun tümünün kayıt altına alınamamış olmasından dolayı, imparatorluk dahilindeki Ermenilerin gerçek sayısının Osmanlı nüfus sayımla- rındaki rakamlardan %30 kadar daha yüksek olabileceğini belirtmektedir.12 Biz-
9 BOA, DH.EUM.2.Şb, 73/40 (22 Eylül 1915).
10 BOA, DH.EUM.2.Şb, 73/40. 1914 Osmanlı nüfus sayımı Bünyan kazası Ermeni nüfusu- nu 2,865 kişi olarak vermekteydi. Memalik-i Osmaniyenin 1330 Senesi Nüfus İstatistiği, s. 32.
11 BOA, DH.EUM.2.Şb, 73/40. Belgedeki toplamlar ile benim hesaplarım farklı sonuçlar vermektedir. Bu makalede kendi hesaplamalarımı kullandım. Belgede hane sayıları hususun- da zikredilen rakamlar şunlardır: Müslüman haneleri: 20,216, Rum haneleri: 4,188, Ermeni haneleri: 5,539, Protestan haneleri: 353, Katolik haneleri: 377.
12 Murat Bardakçı, Talat Paşa’nın Evrak-ı Metrukesi, Sadrazam Talat Paşa’nın Özel Arşivinde Bulunan Ermeni Tehciri Konusundaki Belgeler ve Hususi Yazışmalar, İstanbul, Everest, 2008, ss.
108-109: “1330 icmalinde Ermeni Gregoryen nüfus-ı umumisi 1.187.818 ve Ermeni Katolik- ler’in miktarı 63.967 ki, her ikisinin mecmuu 1.256.403’den ibaret olarak gösterilmiştir. Nü-
zat nüfus verilerini tutan Dahiliye Nezareti memurlarınca bu durumun altının çizilmesi çok önemlidir ve bu makalede yapılan değerlendirmeler de kayıtlı nü- fus temel alınarak yapılmıştır.13
Kayseri Mutasarrıflığı tarafından hazırlanan cetvel, büyük olasılıkla Dahiliye Nezareti’nin talebi doğrultusunda hazırlanmıştır. Ayrıca, diğer vilayet ve sancak- lar tarafından benzer cetvellerin hazırlanmış olma ihtimalinin de çok yüksek olduğunu belirtmek gerekir. Eminiz ki Osmanlı Arşivi’nde bu gibi nüfus cetvel- lerini içeren başka belgeler de bulunabilir. Örneğin Fuat Dündar, Dahiliye Ne- zareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Kalem-i Umumi (DH.EUM.KLU) ev- rakları arasında, nüfus verilerini ihtiva eden belgeleri araştırmış ve Ermeni nüfu- su hesaplamalarında bunlardan yararlanmıştır.14 Bu kaynakların yanı sıra özellik- le DH.EUM.2.Şb evrakları arasında, Dündar’ın yararlandığı belgelere katkı ko- yacak ve aktardığı bazı verileri de değiştirebilecek nitelikte başka pek çok yazış- manın bulunduğu görülmektedir. Bu belgeler, yalnızca tehcir öncesi Ermeni nüfusu konusunda değil, tehcir edilmeyip yerlerinde bırakılan Ermenilerin sayı- sının tespiti açısından da çok değerli bilgiler içermektedir.15 Bu iki belge grubu- nun farklı sonuçlar içerebilmesi, Osmanlı arşivlerinde yer alan pek çok belgenin, karşılaştırmalı analizinin yapılması gibi bir gereklilik olduğunu gösterir. Bu du- ruma paralel olarak, arşivde yeni belgelerin araştırmacıların kullanımına açılma- sıyla birlikte, tehcir ve sayılar tartışmasının revizyona uğrama ihtimalinin oldu- ğunu da belirtmek gerekir.
Dolayısıyla, Dahiliye Nezareti evrakları arasında yer alan bu belgelerdeki ve- rilerin değerlendirilmesi ve söz konusu nüfus cetvellerinin yayınlanması sayılar tartışmasına katkıda bulunulması açısından çok önemlidir. Bu çalışmada kullanı- lan nüfus cetvelinin yerel yönetim ve merkez arasında yapılan bir iç yazışma dahilinde ortaya çıkması, cetvelin bizler açısından kıymetini arttıran bir diğer unsurdur. Ermeni sorunun uluslararasılaştığı 1878 yılından itibaren meselenin
fus-ı mevcude tamamen muharrer olmadığından, miktar-ı hakiki 1.500.000 kadar olacağı gibi, bugün mevcud olarak bâlâda görülen yerli ve yabancılardan 284.157 miktarına da ihtiyaten
%30 kadar ilave etmek iktiza eder ki bu takdirde mevcud-ı hakiki 350.000 ile 400.000 arasın- da bulunmuş olur.”
13 Talat Paşa’nın Evrak-ı Metrukesi’nde yer alan verilerin Dahiliye Nezareti evrakları ile karşı- laştırılması, bu kaynağın Dahiliye Nezareti memurlarınca hazırlandığını açık bir şekilde ispat- lamaktadır. Örneğin Talat Paşa’nın Evrak-ı Metrukesi’nde Kayseri sancağında tehcirden sonra toplam 6.761 Ermeni’nin kaldığı yazılıdır. Bu bilgi, 1916 yılı Ekim ayında Kayseri Mutasarrıf- lığı tarafından Dahiliye Nezareti’ne bildirilmiştir. BOA, DH.EUM.2.Şb, 74/28 (22 Ekim 1916); Bardakçı, Talat Paşa’nın Evrak-ı Metrukesi,s. 117.
14 Fuat Dündar, Modern Türkiye’nin Şifresi, İttihat ve Terakki’nin Etnisite Mühendisliği, İstanbul, İletişim Yayınları, 2008, ss. 152-170.
15 Örneğin BOA, DH.EUM.KLU, 15/73 ve BOA, DH.EUM.KLU, 16/6 kodlu belgelere göre Hüdavendigar vilayetinde 1915 yılı Ağustos ayında 522 Ermeni, 988 Ermeni Katolik ve 967 Protestan kalmıştır (toplamda 2,477 kişi). Dündar, Modern Türkiye’nin Şifresi, ss. 152-154.
Dündar aracılığıyla öğrendiğimiz bu bilgi, BOA, DH.EUM.2.Şb evraklarının analizi sonrası bir miktar değişmiştir. 30 Ekim 1916 tarihli BOA, DH.EUM.2.Şb, 74/29 kodlu belge, vila- yette toplam 2,999 Ermeni’nin kaldığı bilgisini vermektedir. Burada ayrıntısıyla veremesek de Maraş ve Karesi gibi yerler hususunda da farklı sayıların verildiğini söyleyebiliriz.
her iki tarafının da nüfus istatistiklerini birer propaganda malzemesi olarak gör- düğü ve Ermeni nüfusunu olduğundan az ya da fazla göstermeye çalıştığı gerçe- ği dikkate alınmalıdır. Bu nedenle, yayınlanmak için değil de, Nezarete bilgi vermek amacıyla hazırlanan bu belgelerdeki bilgilerin güvenirliliğinin çok daha fazla olduğu rahatlıkla ifade edilebilir.
Bu çerçevede, her ne kadar Kayseri sancağı özelinde böyle bir farklılaşma or- taya çıkmasa da, savaş döneminde, Dahiliye Nezareti evraklarında zikredilen sayılar ile yayınlanmış olan nüfus sayımı sonuçlarının birbirinden farklı veriler içerebileceği gerçeğini göz ardı etmemek gerekir. Dolayısıyla, söz konusu yazış- maların incelenmesi nüfus tartışmasının yeni ve daha gerçekçi bir aşamaya geç- mesi için elzemdir. Maraş sancağı bu duruma örnek olarak gösterilebilir. 1914 Osmanlı nüfus sayımındaki veriler ile Maraş Mutasarrıflığı’ndan Dahiliye Neza- reti’ne gönderilen belgelerdeki veriler arasında ciddi farklar vardır. 1914 sayım sonuçlarına göre, Maraş’ta 27,842 Gregoryen Ermeni, 4,480 Katolik Ermeni, 6,111 Protestan ve 1,189 Latin bulunmaktaydı. Ancak savaş dönemi Maraş Mu- tasarrıflığı’ndan gönderilen belgelerde, sancakta, tehcir öncesinde 46,000 civa- rında Ermeni bulunduğu yazılmaktaydı (33,260 Ermeni, 4,303 Ermeni Katolik, 6,476 Ermeni Protestan ve 1,388 Ermeni Latin).16 Bu noktada her iki kayıttan hangisine güvenilmesi gerektiğine dair bir soru sorulabilir. Bir propaganda mal- zemesi olmadığı bilinen, merkeze bilgi vermeyi amaçlayan Dahiliye Nezareti evraklarının nüfus sayımı sonuçlarından daha gerçekçi olduğu ortadadır, zira nüfus sayımı sonuçlarının taraflarca kendi tezlerini meşrulaştıran birer araç ola- rak kullanıldığı bilinmektedir. Umarız ki, diğer bölgeler için de yerleşim birimle- rinin ayrıntılı dökümünü içeren cetvellere yakın zamanda ulaşılır ve böylece nüfus meselesini siyasal tartışmalara hapseden yaklaşımların ötesine geçilip, tehcirin sosyal ve iktisadi sonuçları gibi süreci analiz etmeye çalışan araştırmala- rın önünü açmak mümkün olabilir. Bu, nüfus tartışmalarının kısır bir sayılar savaşının ötesine geçmesi açısından bir beklenti olmanın ötesinde, aynı zamanda bir zorunluluktur.
16 Kemal H. Karpat, Ottoman Population 1830-1914, Demographic and Social Characteristics, Wisconsin, The University of Wisconsin Press, 1985, s. 186; BOA, DH.EUM.2.Şb, 73/47;
BOA, DH.EUM.2.Şb, 74/24; BOA, DH.EUM.2.Şb, 74/38. Ancak, Maraş sancağı Ermeni nüfusu, BOA, DH.EUM.KLU evraklarında farklı şekilde gösterilmektedir. Ayrıntılı bilgi için bakınız, Dündar, Modern Türkiye’nin Şifresi, ss. 167-169.
EK 1
Tehcir Öncesi Kayseri Kazası Nüfusu17
Katolik zükur 756 11
inas 635 8
hane 347 5
Protestan zükur 633 24 34
inas 554 17 26
hane 265 8 10
Ermeni zükur 7,176 747 207 2,331 237 15 1,199 554
inas 7,623 660 167 2,305 217 12 1,069 478
hane 2,605 336 97 1,026 98 5 443 197
Rum zükur 1,616 1,465 288 2,645 99 989 160
inas 1,375 88 937 152
hane 589 621 136 1,100 39 524 83
İslam zükur 18,176 899 891 1,848 990 692 570 100 493 390 456 179 896 369 183 793
inas 16,763 805 805 1,695 903 642 528 99 478 370 388 161 869 342 168 748
hane 7,592 287 385 808 338 262 174 47 182 133 165 69 263 119 83 324
Esami Kayseri Merkez Kazası Mahallatı Germir Karyesi Tavlusun Karyesi Talas Karyesi Derevenk Karyesi Hisarcık Karyesi Gesi Karyesi Kıranardı Karyesi Endürlük Karyesi İstefana Karyesi Salkuma Karyesi İspile Karyesi Kiçi Bürüngüz Karyesi Cırlavuk Karyesi Kuru Köprü Karyesi Efkere Karyesi Belegesi Karyesi Akçakaya Karyesi
17 BOA, DH.EUM.2.Şb, 73/40
Katolik zükurinashane
Protestan zükur 75
inas 87
ha- ne 38
Ermeni zükur 332 428 22
inas 303 415 21
hane 137 46 11
Rum zükur 1,274 219 168 85 196
inas 1,363 218 154 68 201
hane 467 86 64 35 98
İslam zükur 188 679 760 196 141 477 304 252 110 44 272 178 424 141 114 243 239 86
inas 175 629 676 190 135 445 290 241 90 41 251 154 399 126 79 223 220 73
hane 76 228 269 78 56 86 125 93 51 25 114 74 139 63 58 103 94 43
Esami Zincidere Karyesi Dimitre (?) Karyesi Ağırnas Karyesi Üskübi Karyesi Vekse Karyesi Mancusun Karyesi İsbidin Karyesi Cırkalan Karyesi Dadasun Karyesi Kumarlı Karyesi Argıncık Karyesi Nirze Karyesi Darsiyak Karyesi Salur Karyesi Karahöyük Karyesi Gömeç Karyesi Barsima Karyesi Horsana Karyesi
Katolik zükur 18 39
inas 19 31
hane 10 15
Protestan zükur 76
inas 69
hane 32
Ermeni zükur 200 559
inas 133 524
hane 88 259
Rum zükur 266
inas 244
hane 147
İslam zükur 1,597 51 279 392 282 887 385 256 197 256 49 14 506 195 186 102 234 194
inas 1,565 47 262 387 279 847 355 231 165 196 49 9 476 163 156 76 234 188
hane 649 27 102 172 139 365 164 101 81 103 30 6 206 78 73 34 87 63
Esami Erkilet Karyesi Alagöz Karyesi Ak İn Karyesi Kızık Karyesi Muncusun Karyesi Molu Karyesi Mahzemin Karyesi Kemer (?) Karyesi Dadağı Karyesi Ebic Karyesi Bey Değirmeni Karyesi Bey Değirmeni Çiftliği Yemliha Karyesi Eski Ömerler Karyesi Karakimse Karyesi Yukarı Hasinlü Karyesi Aşağı Hasinlü Karyesi Saraycık Karyesi
Katolik zükurinashane
Protestan zükurinashane
Ermeni zükurinashane
Rum zükurinashane
İslam zükur 231 199 46 324 205 329 186 647 230 378 130 355 269 125 225 116 165 178
inas 196 167 42 297 192 316 183 632 227 368 104 343 247 114 217 122 158 159
hane 60 78 22 114 84 153 94 232 100 157 54 144 119 59 100 48 74 57
Esami Ziruh Karyesi Yazır Karyesi Hasan Arpa Karyesi Emmiler Karyesi Taşhan Karyesi Çivril (?) Karyesi Boyacı Karyesi Kuşçu Karyesi Molla Hacı Karyesi Höbek Karyesi Yüreğil Karyesi Ayım Karyesi Döğer Karyesi Kalkancık Karyesi Himmetdede Karyesi Sarı Danişment Karyesi Fehimlü Karyesi Taf-ı Sagir Karyesi
Katolik zükurinashane
Protestan zükurinashane
Ermeni zükur 242
inas 212
hane 91
Rum zükur 356 241
inas 321 198
hane 123 76
İslam zükur 207 42 187 257 369 241 399 453 20 229 109 150 411 535 323 98 2,497
inas 192 43 174 244 359 230 383 436 9 217 90 135 397 525 298 84 2,362
hane 78 16 69 98 135 119 155 179 7 89 47 62 151 198 128 39 845
Esami Taf-ı Kebir Karyesi Kersen/Gersen Karyesi Kuşcağaz Karyesi Obruk Karyesi İmaret Karyesi Germelik Karyesi Kilise Karyesi Horan Karyesi Horan Muhaciri (?) Karyesi Yazı Çebni Karyesi Belviran Karyesi Menteşe Karyesi Hırka Karyesi Çukur Karyesi Silahdar Karyesi Taşlık Karyesi Vartan Karyesi Hacılar Karyesi
Katolik zükur 824
inas 693
hane 377
Protestan zükur 842
inas 753
hane 353
Ermeni zükur 14,249
inas 14,139
hane 5,439
Rum zükur 10,067
inas 9,482
hane 4,188
İslam zükur 463 242 177 247 59 19 50,907
inas 449 217 158 225 43 17 47,257
hane 185 101 57 99 39 8 20,139
Esami Yuvalı Karyesi Oymaağaç Karyesi Kaş Karyesi Bayram Hacı Karyesi Anbar Karyesi Keykubat Kar- yesi Yekun∗
∗ Belgedeki toplamlar ile benim hesaplarım arasında ufak farklar bulunmaktadır. Bu tabloda kendi hesaplamalarımı kullandım.
Orijinal cetvelde toplamlar şu şekildedir; Müslüman haneleri: 20,216, Müslüman kadınlar: 47,217, Müslüman erkekler: 50,707, Rum haneleri: 4,188, Rum kadınlar: 9,482, Rum erkekler: 10,067, Ermeni haneleri: 5,539, Ermeni kadınlar: 14,139, Ermeni erkekler: 14,249, Protestan haneleri: 353, Protestan kadınlar: 753, Protestan erkekler: 832, Katolik haneleri: 377, Katolik kadınlar: 693, Katolik erkekler: 824.
EK 2
Tehcir Öncesi Develi Kazası Nüfusu**
Katolik zükurinashane
Protestan zükur 98 95 5
inas 82 95 7
hane
Ermeni zükur 3,696 495 666 328
inas 3,157 417 598 282
hane
Rum zükur 337
inas 329
hane
İslam zükur 4,673 191 292 128 37 299 124 124 165 35 372 55 153 87 52 270 26 169
inas 4,358 180 298 94 34 301 121 118 143 32 379 37 125 86 46 268 22 161
hane
Esami Develü Kaza Merkezi Everek Kasabası (?) Mahallatı Ebce Sultan Karyesi Ayvaz Hacı Karyesi İncesu Karyesi Eşelik Karyesi Öksüd Karyesi Ardıç Karyesi Pungu (?) Karyesi Böke Karyesi Bektaş Karyesi Pusatlı Karyesi Çomaklı Karyesi Cebir Karyesi Çilmeze Karyesi Çöreken Karyesi Çöten Karyesi Cücün Karyesi Çömlekçi Karyesi
** BOA, DH.EUM.2.Şb, 73/40
Katolik zükurinashane
Protestan zükurinashane
Ermeni zükur 164 155
inas 167 73
hane
Rum zükur 144
inas 134
hane
İslam zükur 120 127 129 700 100 662 54 314 263 252 316 189 215 137 205 176
inas 95 136 119 691 104 619 55 176 247 250 301 153 189 124 142 160
hane
Esami Hasanlı (?) Karyesi Hacıpaşa Karyesi Digir (?) Karyesi Sendelhöyük Karyesi Sendiremeki Karyesi Zile Karyesi Süleyman Fakılı Karyesi Söğüdlü Karyesi Sazak Karyesi Süleymanlı Karyesi Şıh Barak Karyesi Şahmelik Karyesi Soysallı Karyesi Sarıca Karyesi Susun Karyesi Sar Mahmudlı Karyesi Sakal Tutan Karyesi Tombak Karyesi
Katolik zükurinashane
Protestan zükurinashane
Ermeni zükur 182 1,741 187 82
inas 206 1,718 150 87
hane
Rum zükur 527 113
inas 356 95
hane
İslam zükur 161 313 308 12 296 204 116 118 287 472 251 273 119 55 80
inas 129 300 276 16 244 172 124 114 270 433 247 258 67 49 82
hane
Esami Taşhan Karyesi Tomarza Nahiye Merkezi Tıravşın Karyesi Gazi Karyesi Faraşa Karyesi Fırakdın Karyesi Karaca Viran Karyesi Kazlıgömedi Karyesi Kabaklı Karyesi Koçcağız Karyesi Kala Karyesi Kanber Karyesi Gilgin Karyesi Giregit Karyesi Kepez Karyesi Kömür (?) Karyesi Göbü Karyesi Gömedi Karyesi
