TÜRKPA VE TÜRK DÜNYASINA YÖNELİK ADIMLARI (2008- 2019)
Mukaddes ARSLAN
ÖZET
Türk dış politikasının esasları; ülkenin coğrafi, siyasi ve stratejik konumu açısından önem arz eder. Uluslararası ilişkilerde ülkenin milli menfaatleri ve dostane ilişkiler dış politikada güç ve istikrar sağ- lamaktadır. Diplomasi alanında ortaya konulan ilkeler, aynı zamanda devletin dış politika çerçevelerini de çizmektedir. Savaş ve diplomasi- nin birlikte yürütüldüğü Milli Mücadele döneminde, Türkiye Cum- huriyeti Devletinin kurulduğu 1923 tarihinden itibaren Atatürk dö- neminde ve 1938’de Atatürk’ün ölümünden sonrası günümüze değin Türk dış politikasında bu bağlamda belirgin tarihi gelişmeler yaşan- mıştır. Türk dünyası tabiri, 21. asırda Türk halkları için kullanılmıştır.
Türk dünyası, coğrafi ve kültürel bir kavramdır. Türk dünyası; Orta Asya, Anadolu, Kafkasya, İran, Balkanlar, Rusya-Sibirya, Orta Doğu coğrafyasında yaşayan Türk topluluklarını ve Türk devletlerini kap- samaktadır. Türkiye ile Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan ara- sında ortak tarihi, kültürel ve manevi bağlar mevcuttur. Bu ülkeler arasında siyasi, iktisadi, sosyal ve kültürel ilişkiler tarih boyunca de- vam edegelmiştir. Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi -TÜRKPA- 2008’de Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan’ın katılımı ve Parlamentolar arası işbirliğinin sağlanması amacı ile kurul- muştur.
Tarihçi-Eğitimci, mukaddesarslan11@gmail.com.
Anahtar Kelimeler: TÜRKPA, Türk Dili Konuşan Ülkeler Parla- menter Asamblesi, Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan.
STEPS FOR TURKPA AND THE TURKISH WORLD (2008-2019)
ABSTRACT
Principles of Turkish foreign policy; It is important for the geog- raphical, political and strategic position of the country. In internatio- nal relations, the national interests and friendly relations of the co- untry provide strength and stability in foreign policy. The principles laid down in the field of diplomacy also draw the foreign policy fra- meworks of the state. War and diplomacy conducted jointly by the National Struggle period, the establishment of the Republic of Turkey and Atatürk's period from 1923 until today, after the death of Ataturk in 1938 in Turkish foreign policy has experienced significant historical developments in this regard. The term Turkish world was used for the Turkish peoples in the 21st century. The Turkish world is a geog- raphical and cultural concept. Turkish World; It covers Turkish com- munities living in Central Asia, Anatolia, Caucasus, Iran, Balkans, Russia-Siberia and Middle East. Turkey and Azerbaijan, Kazakhstan and Kyrgyzstan in common history, cultural and spiritual ties are ava- ilable. Political, economic, social and cultural relations have continued throughout history. Turkish Speaking Countries Parliamentary As- sembly in 2008 -TÜRKPA- Turkey, Azerbaijan, Kazakhstan and Kyrgyzstan was established with the participation and inter-parlia- mentary cooperation to achieve its purpose.
Keywords: Banner Alaný the Turkish Language Speaking Count- ries Parliamentary Assembly, Turkey, Azerbaijan, Kazakhstan, Kyrgyzstan.
Türk dış politikasının esasları; ülkenin coğrafi, siyasi ve stratejik konumu açısından önem arz eder. Uluslararası ilişkilerde ülkenin milli menfaatleri ve dostane ilişkiler dış politikada güç ve istikrar sağ- lamaktadır. Diplomasi alanında ortaya konulan ilkeler, aynı zamanda devletin dış politika çerçevelerini de çizmektedir. Savaş ve diplomasi- nin birlikte yürütüldüğü Milli Mücadele döneminde, Türkiye Cum- huriyeti Devletinin kurulduğu 1923 tarihinden itibaren Atatürk dö- neminde ve 1938’de Atatürk’ün ölümünden sonrası günümüze değin Türk dış politikasında bu bağlamda belirgin tarihi gelişmeler yaşan- mıştır.
Türk dünyası tabiri, 21. asırda Türk halkları için kullanılmıştır.
Türk dünyası, coğrafi ve kültürel bir kavramdır. Türk dünyası; Orta Asya, Anadolu, Kafkasya, İran, Balkanlar, Rusya-Sibirya, Orta Doğu coğrafyasında yaşayan Türk topluluklarını ve Türk Devletlerini kap- samaktadır. Türkiye ile Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan ara- sında ortak tarihi, kültürel ve manevi bağlar mevcuttur. Bu ülkeler arasında siyasi, iktisadi, sosyal ve kültürel ilişkiler tarih boyunca de- vam edegelmiştir.
3 Ekim 2009 tarihli Nahçıvan Anlaşması ile Türkiye’de kurulan Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi/Türk Keneşi Üyeleri:
Türkiye, Kazakistan, Kırgızistan ve Azerbaycan’dır. Türk Dili Konu- şan Ülkeler İşbirliği Konseyi Sekreteryası Türkiye’de İstanbul’dadır.
Bu uluslararası örgüt, 2006’da Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev’in fikri doğrultusunda kurulmuştur. 24 Mayıs 2019’da ise Nursultan Nazarbayev, Türk Keneşi onursal başkanı unvanını almış- tır. Türk Konseyi/Keneşi’nin organları: Devlet Başkanları Konseyi, Dı- şişleri Bakanları Konseyi, Aksakallar Konseyi, Kıdemli Memurlar Ko- mitesi ve Sekreterya; diğer ortak kurumları: Türk Dili Konuşan Ülke- ler Parlamenter Asamblesi/TÜRKPA, Uluslararası Türk Kültürü Teş- kilatı/TÜRKSOY, Uluslararası Türk Akademisi, Türk İş Konseyi/Tur- kic Business Council, Türk Kültür ve Miras Vakfı’dır.
Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi -TÜRKPA- (İng.: Parliamentary Assembly of Turkic Speaking Countries) 2008’de
Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan’ın katılımı ile kurul- muştur. TÜRKPA -Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamb- lesi- 21 Kasım 2008’de İstanbul’da Türk dünyasında parlamentolar arası iş birliği amacı ile, Türkiye Cumhuriyeti, Azerbaycan, Kazakis- tan, Kırgızistan Parlamento Başkanlarının imzalamış olduğu Kurucu Anlaşma- İstanbul Anlaşması ile kurulmuştur.
İstanbul Anlaşması; Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Tür- kiye arasında imzalanmıştır. Anlaşma, Dolmabahçe Sarayı'nda; Azer- baycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkiye Cumhuriyeti Parlamento Başkanlarınca imzalanmıştır. Bu anlaşmada kurucu ülkeler arasında parlamentolarında iş birliğini sağlamak, Türk Dili Konuşan Ülkelerin Parlamentoları arasındaki tarih, kültür ve dil birliğine dayanarak ulu- sal mevzuatları yakınlaştırmak ve diğer Parlamentolar arası faaliyetler konusunda sıkı iş birliğini gerçekleştirmek amaçlanmıştır. Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi Kurucu Anlaşması olan 21 Kasım 2008 tarihli İstanbul Anlaşmasında: “Türk Dili Konuşan Ülkelerin Parlamentoları (bundan sonra “Taraflar” olarak adlandırılacaktır) araların- daki tarih, kültür ve dil birliğine dayanarak ulusal mevzuatların yakınlaştırıl- ması ve diğer parlamentolar arası faaliyetler konularında en sıkı iş birliğini gerçekleştirmek amacıyla aşağıdaki konular üzerinde mutabakata varmışlar- dır” denilmektedir. Aynı anlaşmada TÜRKPA organlarına da değinil- mektedir. Olağan genel kurullar, taraf ülke sınırları içerisinde İngi- lizce alfabetik sıra ile yılda bir defadan az olmamak üzere düzenlen- mektedir. Asamble Konseyi üye ülkelerin meclis başkanlarından, Ge- nel Kurul ise üye ülke delegasyonlarından oluşmaktadır. TÜRKPA daimi komisyonları 27 Nisan 2011 tarihinde İç Tüzük’te yapılan deği- şiklikle kurulmuştur. Bu değişiklikle kurulan komisyonlar: Ekonomi, Ticaret ve Mail İşler Daimi Komisyonu, Hukuk İşleri Komisyonu, Uluslararası İlişkiler Daimi Komisyonu, Sosyal, Kültürel ve İnsani Ko- nular Daimi Komisyonu. Daha sonra Genel Kurul’un aldığı kararlarla şu komisyonlar kurulmuştur: Hukuk İşleri ve Uluslararası İlişkiler Komisyonu, Sosyal, Kültürel ve İnsani Konular Komisyonu, Ekono- mik İş Birliği Komisyonu, Çevre ve Doğal Kaynaklar Komisyonu. An-
laşmada TÜRKPA Sekretaryasının 15 Ocak 2010’dan itibaren faali- yete başlayan uluslararası kurum statüsüne sahip bir teşkilat olduğu ve Sekretaryanın Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de yerleşik olduğu ifade edilmiştir.
TÜRKPA’nın amaçları arasında: Parlamentolar arası iş birliğine, parlamento diplomasisi yardımıyla devletlerarasında politik diyalo- ğun geliştirilmesine katkıda bulunmak, tarih, kültür ve dil ortaklığına dayanarak ulusal yasamaların yakınlaştırılması, Türk dili konuşan ül- keler ve diğer bölge ülkeleri arasında karşılıklı faydalı ve eşit düzeyli iş birliğinin geliştirilmesine katkıda bulunmak, Üye ülkelerin yasama- larının, aynı zamanda kültürel mirasın ve tarih, sanat, edebiyat ve di- ğer alanlarda Türk dili konuşan ülkeler için ortak önem taşıyan de- ğerlerin korunması ve gelecek nesillere devredilmesine yönelik yasa- maların yakınlaştırılması üzere tavsiyeler vermek, taraflar arasında politik, sosyo-ekonomik, kültürel, insani, hukuki ve diğer alanlarda ilişkilerin geliştirilmesine yardım etmek yönünde faaliyetleri devam ettirmek bulunmaktadır. Kurum faaliyetlerini; bağımsızlık, egemen- lik, toprak bütünlüğü ve devlet sınırlarının ihlal edilmezliği, eşitlik, birbirinin iç işlerine karışmama ilkelerine saygı duyulması, devletlerin siyasi ve ekonomik güvenliğinin güçlendirilmesi gibi esaslara dayana- rak yürütmekte ve aynı zamanda ulusal ve uluslararası kuruluşlarla da iş birliği yapmaktadır1.
Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi İç Tüzüğünde, 21 Kasım 2008’de imzalanan İstanbul Anlaşması’na uygun ifadeler yer almıştır. İçtüzükte: “Asamble, Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi hakkındaki İstanbul Anlaşması’na katılan parlamentoların delegasyonlarından oluşur. Delegasyonlar, Anlaşma Tarafları parla- mentolarında kendi iç tüzük ve prosedürlerinin uygun gördüğü üye- ler arasından seçilen veya görevlendirilen temsilcilerinden oluşur. De- legasyon üyelerinin süreleri ve yetkilerinin son bulması ulusal tüzük
1 https://www.tbmm.gov.tr.; https://www.turk-pa.org/tr.
ve ulusal yasalar doğrultusunda belirlenir. Parlamento delegasyonları eşit ve bir oy hakkına sahiptir” denilmektedir2.
TÜRKPA’ya üye ülkeler: Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgı- zistan’dır. 12-13 Haziran 2014'te yapılan 5. TÜRKPA Genel Ku- rulu’nda ise Macaristan gözlemci üye olmuştur. Kurumun merkezi ve genel sekreterliği, Bakü-Azerbaycan’dadır. TÜRKPA’nın Ulusal Par- lamentoları: Türkiye TBMM, Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisi, Kazakistan Cumhuriyeti Parlamentosu ve Kırgız Cumhuriyeti Jo- gorku Keneşi.
29 Eylül 2009’da Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de yapılan TÜRKPA 1. Genel Kurul Toplantısında; TÜRKPA'nın İçtüzüğü, Sek- retaryası, Bakü Beyannamesi kabul edilmiş ve TÜRKPA Sekretar- yası’nın Bakü’de yerleşik olması kararı alınmıştır. TÜRKPA dönem başkanlığı, her yıl bir üye ülke tarafından yürütülmektedir. Kurucu Anlaşmaya göre TÜRKPA Türk Grubu Başkanı TBMM Başkanıdır.
Günümüz tarihi itibariyle -2019- TÜRKPA Dönem Başkanı, 24 Şubat 2019’da TBMM Başkanı seçilen Mustafa Şentop’dur.
TÜRKPA Daimi Komisyonları: Çevre ve Doğal Kaynaklar Daimi Komisyonu (Azerbaycan), Sosyal, Kültürel ve İnsani Konularda Daimi Komisyon (Kırgızistan), Ekonomik İş Birliği Daimi Komisyonu (Kaza- kistan), Hukuk İşleri ve Uluslararası İlişkiler Daimi Komisyonu (Tür- kiye). Ulusal Delegasyonlar: Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Tür- kiye. Bu komisyonların çeşitli konularda Komisyon Raporları ve Ko- misyon Tavsiye Kararları bulunmaktadır. Değişik tarihlerde TÜRKPA komisyon toplantıları yapılmaktadır. En son yapılan top- lantı, 31.10.2018’de Bakü’de yapılan Hukuk İşleri ve Uluslararası İliş- kiler Komisyonu 6. Toplantısıdır. Yine aynı kuruluş tarafından kon- feranslar düzenlenmektedir. Yakın dönemde 20 Kasım 2018'de, TÜRKPA 8. Genel Kurulunda, “İlk On Yılında TÜRKPA ve Parla-
2 Geniş bilgi için ayrıca Bkz.: Türk Cumhuriyetleri Parlamento İçtüzükleri, (Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan), TÜRKPA Yayın- ları, Bakü, 2017.
mentolar Arası İşbirliğinin Geleceği: İşbirliğine Yeni Yaklaşımlar” ko- nulu Uluslararası bir konferans düzenlenmiştir. 27-28 Eylül 2018’de ise Ankara’da Ekonomik İş Birliği Daimi Komisyonu 6. Toplantısı ya- pılmıştır.
TÜRKPA Deklarasyonları: Türk Di̇li̇ Konuşan Ülkeler Parlamen- ter Asamblesi̇ İzmir Bildirgesi-21.11.2018, Türk Di̇li̇ Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi̇ Ala-Arça Bildirgesi-08.12.2017, Türk Di̇li̇ Ko- nuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi̇ Astana Bildirgesi- 04.12.2015, Türk Di̇li̇ Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi̇ Bakü Bildirgesi- 13.06.2014, Türk Di̇li̇ Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi̇ An- kara Bildirgesi -11.06.2013, Türk Di̇li̇ Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi̇ Bişkek Bildirgesi-15.06.2012, Türk Di̇li̇ Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi̇ Astana Bildirgesi-28.04.2011, Türk Di̇li̇ Konu- şan Ülkeler Parlamenter Asamblesi̇ Bakü Bildirgesi-29.09.2009.
TÜRKPA Dokümanları: İstanbul Anlaşması-21 Kasım 2008, İstanbul Anlaşmasına Dair İlave ve Değişiklikler Protokolü- 27.04.2011, Azer- baycan Cumhuriyeti Hükümeti ile Türk Dili Konuşan Ülkeler Parla- menter Asamblesi Sekreterliği /TÜRKPA Sekreteryası arasında Ev Sa- hibi Ülke Anlaşması, TÜRKPA üyesi̇ ülkelerin parlamento Kütüpha- nelerinin İşbirliği Protokolü-27.04.2011.
TÜRKPA’nın Türk İşbirlikleri ve Uluslararası İşbirlikleri vardır.
Türk İşbirlikleri: 1. Türk Keneşi: Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi /Türk Konseyi - TDİK, Türk dili konuşan ülkeler arasında işbirliğini teşvik amacı ile 2009’da uluslararası bir örgüt olarak kurul- muştur. Türk Konseyi’nin kurucu üyeleri: Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkiye’dir. 2. Türksoy: Azerbaycan, Kazakistan, Kırgı- zistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Türkiye Cumhuriyeti Kültür Ba- kanları tarafından 1993’de imzalanan anlaşmayla kurulmuştur. 3.
Türk Akademisi: 2010’da Kazakistan’da kurulmuş, 2014’de uluslara- rası teşkilat statüsü kazanmış; Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından kurulan akademi, “Uluslararası Türk Akademisi/ITA-International Turkic Academy” adı ile çalışma-
lar yapmaktadır. 4. Türk Kültür ve Miras Vakfı: Türk Konseyi 2. zir- vesinde 2012’de kurulmuştur. Merkezi Azerbaycan’ın başkenti Bakü’dedir. TÜRKPA’nın diğer Kurumlarla da işbirlikleri vardır.
Bunlar: TDBB/Türk Dünyası Belediyeler Birliği; TDMMB/ Türk Dünyası Mühendisler ve Mimarlar Birliği; Ahmet Yesevi Üniversitesi / Ankara; Manas Üniversitesi / Bişkek-Kırgızistan. TÜRKPA’nın Ulus- lararası Örgütlerle İşbirliği: İSİPAB, AGİT, AGİT PA, Avrupa Parla- mentosu, İİT, IPU, ASGP, KEİPA, CICA, Baltık Asamblesi, IPA CIS, GUAM, İskandinav Kurulu, Macaristan Ulusal Meclisi.
TÜRKPA Faaliyetleri ise özetle şu şekilde sıralanabilir: Genel Ku- rullar: 1. Genel Kurul: 29 Eylül 2009'da Azerbaycan-Bakü'de, 2. Genel Kurul: 28 Nisan 2011'de Kazakistan- (Astana) Nur-Sultan'da, 3. Genel Kurul: 14-15 Haziran 2012'de Kırgızistan-Bişkek'te, 4. Genel Kurul:
11-12 Haziran 2013’de Türkiye-Ankara'da, 5. Genel Kurul: 12-13 Ha- ziran 2014'te Azerbaycan-Bakü'de, 6. Genel Kurul: 4-6 Aralık 2015'te Kazakistan-(Astana) Nur-Sultan'da, 7. Genel Kurul: 8 Aralık 2017'de Kırgızistan-Bişkek'te, 8. Genel Kurul, 21 Kasım 2018’de Türkiye-İz- mir’de yapılmıştır.
Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi’nin-TÜRKPA ilk 1. Genel Kurul Toplantısı 29 Eylül 2009’da Azerbaycan Cumhuri- yeti başkenti Bakü’de yapılmıştır. Toplantıda TÜRKPA’nın İçtüzüğü, Sekretaryası ve Bakü Beyannamesi kabul edilmiştir.
Günümüz tarihi itibarıyla en son yapılan toplantı ise, TÜRKPA 8.
Genel Kuruludur. Bu son kurul Türkiye’de TBMM ev sahipliğinde 20-21 Kasım 2018'de Türkiye-İzmir’de düzenlenmiştir. 8. Genel Ku- rul toplantısına Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclis Başkanı Ogtay Asadov, Kazakistan Cumhuriyeti Parlamentosu Meclis Başkanı Nur- lan Nigmatulin, Kırgızistan Meclis Başkanı Dastanbek Cumabekov, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı ve TÜRKPA Dönem Başkanı Binali Yıldırım, Macaristan Ulusal Meclisi Başkanı László Kövér göz- lemci sıfatıyla ve Özbekistan Cumhuriyeti Meclis Başkanvekili Ha- tamzhon Ketmonov ise misafir olarak katılmıştır. Toplantının so-
nunda İzmir Bildirgesi kabul edilmiştir. Toplantıda bir sonra yapıla- cak olan TÜRKPA 9. Genel Kurul toplantısının 2019’da Azerbay- can’da düzenlenmesi kararı alınmıştır.
8. Genel Kurulda Türk Di̇li̇ Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamb- lesi̇ İzmir Bildirgesi 21.11.2018’de kabul edilmiştir. İzmir Bildirge- sinde; Parlamentolar arasında iş birliğini derinleştirme arzuları dile getirilerek, 21 Kasım 2008 tarihli İstanbul Anlaşması ve daha önceki TÜRKPA deklarasyonlarına atıf yapılarak, ortak tarih, dil ve kültür bağlarını temel alan Türk dili konuşan ülkeler arasında yakın iş birli- ğini geliştirmede parlamentoların özel rolü dikkate alınarak, Kardeş ülkelerin parlamentoları arasındaki etkileşimin üye ülkelerin sürdü- rülebilir kalkınmasına katkıda bulunduğu vurgulanmıştır.
TÜRKPA Daimi Komisyon Toplantılarından bazı örnekler şu şe- kildedir: 27-28 Eylül 2018, Ekonomik İş Birliği Daimi Komisyonu Al- tıncı Toplantısı. Ankara, Türkiye, 13-14 Eylül 2018, Çevre ve Doğal Kaynaklar Komisyonu Dördüncü Toplantısı. Bişkek, Kırgızistan, 13- 14 Eylül 2018, Sosyal, Kültürel ve İnsani Konularda Daimi Komisyon Altıncı Toplantısı. Bişkek, Kırgızistan. TÜRKPA Komisyon Toplantı- larından örnekler ise şunlardır: TÜRKPA Çevre ve Doğal Kaynaklar Komisyonu 4. Toplantısı; 14 Eylül 2018'de Bişkek'te yapılmış ve top- lantı gündeminin ana maddesi “Genetiği Değiştirilmiş Organizmala- rın Yayılmasının Etkileri” olmuştur. TÜRKPA Hukuk İşleri ve Ulus- lararası İlişkiler Komisyonu 6. Toplantısı, Azerbaycan-Bakü’de 31 Ekim 2018’de yapılmış, “TÜRKPA Üye Ülkelerinin Terörle Mücadele Mevzuatına İlişkin Ortak Tutum Oluşturulması” konusu görüşülmüş- tür. TÜRKPA Ekonomik İşbirliği Komisyonu 6. Toplantısı, 27-28 Ey- lül 2018’de Ankara'da “TÜRKPA üye ülkelerinde yenilikçi girişimcilik beklentileri” konusu ile toplanmıştır. TÜRKPA Sosyal, Kültürel ve İn- sani Meseleler Komisyonu 6. Toplantısı 14 Eylül 2018'de Bişkek'te ya- pılmıştır. TÜRKPA Seçimler ve Referandumlar Gözlemleri de yap- maktadır. 24 Haziran 2018 Türkiye Genel Seçimi-Türkiye Cumhuri- yeti Cumhurbaşkanlığı ve Parlamento Seçimleri, 11 Nisan 2018 Azer- baycan Cumhurbaşkanlığı Seçimi gibi.
Üye Ülke İhtisas Komisyonları Arası İşbirliği Faaliyetlerinde: 21 Kasım 2014- TÜRKPA Üyesi Ülkeler Sağlık ve Sosyal İşler Komisyon- ları Ortak Toplantısı. Bakü, Azerbaycan, 8 Nisan 2014- TÜRKPA Üyesi Ülkeler Sağlık ve Sosyal İşler Komisyonları Ortak Toplantısı.
Ankara, Türkiye; Muhtelif Meclisler Arası İşbirliği Faaliyetlerinde: 23- 24 Ocak 2019- Ormanların Doğal Zenginliğinin Korunması ve Doğal Kaynakların Çevreye Uyumlu Kullanımı Çalıştayı. Ankara, Türkiye, 16-18 Nisan 2018- TÜRKPA Atık Yönetimi ve GDO'lara ilişkin Mev- zuat ve Uygulamalar Çalıştayı. İstanbul, Türkiye gibi çalışma toplantı- ları yapılmıştır. Üye Ülke Meclis İdari Teşkilatları Arasında İşbirliği Faaliyetlerinde mesela: 21-26 Şubat 2016, Kırgız Cumhuriyeti Yüksek Meclisi bürokrat heyetinin TBMM tarafından düzenlenen eğitim se- minerine katılımı, 3-9 Kasım 2013, Azerbaycan Parlamentosu Bürok- rat heyetinin TBMM tarafından düzenlenen eğitim seminerine katı- lımı sağlanmıştır. Konferanslarda ise yakın tarihlerde: 20 Kasım 2018- TÜRKPA 8.Genel Kurulunda “İlk On Yılında TÜRKPA ve Parlamen- tolar Arası İşbirliğinin Geleceği: İşbirliğine Yeni Yaklaşımlar” konu- sunda konferans düzenlenmiştir.
TÜRKPA Asamble Konseyi: Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı ve TÜRKPA Dönem Başkanı, Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisi Başkanı, Kazakistan Cumhuriyeti Parlamento Meclisi Başkanı, Kaza- kistan Cumhuriyeti Parlamento Senatosu Başkanı, Kırgız Cumhuri- yeti Jogorku Keneş Başkanından müteşekkildir. TÜRKPA Asamble Konseyi: Mustafa Şentop - 27. Yasama Dönemi Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı ve TÜRKPA Dönem Başkanı; Oktay Asadov - Azer- baycan Cumhuriyeti Milli Meclisi Başkanı; Nurlan Nigmatulin- Kaza- kistan Cumhuriyeti Parlamento Meclisi Başkanı; Dariga Nazarbayeva- Kazakistan Cumhuriyeti Parlamento Senatosu Başkanı; Dastanbek Cumabekov - Kırgız Cumhuriyeti Jogorku Keneş Başkanı.
TÜRKPA Türkiye Delegasyonu Grubu Üyeleri: TÜRKPA Türk Grubu Başkanlığı TBMM Başkanı tarafından yürütülmektedir. Mus- tafa Şentop - TBMM Başkanı ve TÜRKPA Türkiye Delegasyonu/Türk
Grubu Başkanı, TÜRKPA Türkiye Delegasyonu Başkanı vd. milletve- killeri; TÜRKPA Azerbaycan Delegasyonu Üyeleri: Oktay ASADOV- Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclis Başkanı ve TÜRKPA Azerbay- can Delegasyonu Başkanı vd. milletvekilleri; TÜRKPA Kazakistan De- legasyonu Üyeleri: Nurlan NIGMATULIN-Kazakistan Cumhuriyeti Meclis Başkanı ve TÜRKPA Kazakistan Delegasyonu Başkanı vd. mil- letvekilleri; TÜRKPA Kırgızistan Delegasyonu Üyeleri: Asilbek JEEN- BEKOV Kırgızistan Cumhuriyeti Parlamento Başkanı ve TÜRKPA Kırgızistan Grubu Başkanı vd. milletvekilleri. TÜRKPA Genel Sekre- teri: Altınbek Mamayusupov’dur. 8 Aralık 2017’de Kırgızistan’ın baş- kenti Bişkek’te yapılan TÜRKPA 7.Genel Kurulunda Genel Sekreter seçilmiştir. TÜRKPA Genel Merkezi-Uluslararası Genel Sekreterliği, Azerbaycan’ın Başkenti Bakü’dedir. TÜRKPA Türkiye Grubu Sekre- taryası- TBMM Dış İlişkiler ve Protokol Başkanlığınca yürütülmekte- dir.
TÜRKPA Yayınları arasında: “Türk Cumhuriyetleri Parlamento İçtüzükleri, (Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekis- tan, Türkmenistan); Türk Cumhuriyetleri Anayasaları, (Anayasa De- ğişiklikleri ile Beraber) (Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekis- tan, Türkmenistan)” gibi eserler mevcuttur3.
TÜRKPA faaliyetleri ile ilgili olarak özellikle yakın tarihlerde, dünden bugüne tarih sıralamasına göre seçilmiş bazı basın haberleri ise şu şekildedir: TÜRKPA kuruluşunda emeği geçen TBMM Genel Sekreteri Ali Osman Koca: “TÜRKPA, Türk dili konuşan ülkeler ara- sında uluslararası anlamda kurulmuş ilk örgüt olması nedeniyle bü- yük önem taşıyor” demiş ve kuruluş sürecini 2008 yılında kısaca şöyle değerlendirmiştir: Şubat 2008'de Kazakistan, Kırgızistan, Azerbaycan ve Türkiye'den Meclis Başkanvekilleri ve Meclis Genel Sekreterlerinin katılımlarıyla Antalya'da bir ön çalışma yapılmış, bu çalışma Meclis Başkanvekillerince imzalanmış, Meclis Genel Sekreterlerince Kazakis- tan'da yeni bir toplantı yapılarak bir metin üzerinde mutabakata varıl- mış, bu metin Türkiye'de yapılacak Meclis Başkanları toplantısının da
3 https://www.tbmm.gov.tr.; https://www.turk-pa.org/tr.
nihai metnini teşkil etmiş ve 22 Kasım 2008’de imzalanan İstanbul An- laşmasıyla TÜRKPA kurulmuştur4. TÜRKPA Parlamento Genel Sek- reterleri toplantısı, 4-5 Haziran 2009’da Bakü'de yapılmıştır5. Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi'nin ilk Genel Kurul top- lantısı 28 Eylül'de Bakü'de yapılmıştır6. TBMM Genel Sekreteri Sadet- tin Kalkan 2010 yılında, TÜRKPA genel sekreterleri toplantısına ka- tılmıştır7. TÜRKPA 2. Genel Kurulu Konsey toplantısı 2011’de Kaza- kistan’da yapılmıştır. Toplantıda TÜRKPA başkanlığı Kazakistan'a devredilmiştir8. TÜRKPA Ekonomik, Ticari ve Mali İşler Daimi Ko- misyonu 2. Toplantısı 2013’de yapılmıştır9. TBMM Başkanı Cemil Çi- çek, TÜRKPA Meclis Başkanları Toplantısına katılmak üzere Tür- kiye’de bulunan Kırgızistan Meclis Başkanı Asilbek Jeenbekov, Kaza- kistan Meclis Başkanı Nurlan Nigmatulin ve Azerbaycan Meclis Baş- kanı Oktay Esadov ile 10 Haziran 2013’de Anıtkabir’i ziyaret etmiş- tir10.
TÜRKPA Asamble Konsey Toplantısı/7. Genel Kurulu, 8 Aralık 2017 tarihinde Kırgızistan'ın başkenti Bişkek’te yapılmıştır. Toplan- tıya Kırgız Cumhuriyeti Jogorku Keneş Başkanı Dastanbek Cumabe- kov, Azerbaycan Milli Meclisi Başkanı Oktay Asadov, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı İsmail Kahraman, Kazakistan Parlamento Mec- lisi Başkan Yardımcısı Gülmira İsimbayeva, TÜRKPA eski Genel Sek-
4 “TBMM Genel Sekreteri Ali Osman Koca: TÜRKPA’nın Kurulması Çok Büyük Bir Olay”, TBMM Meclis Haber Dergisi, S 149 (Aralık/2008), s.37.
5 “TÜRKPA Parlamento Genel Sekreterleri toplantısı Bakü'de yapıldı”, TBMM Mec- lis Haber Dergisi, S 155 (Haziran/2009), s.18.
6 “TÜRKPA Başkanlar Konseyi Bakü’de toplandı”, TBMM Meclis Haber Dergisi, S 156 (Ekim/2009), s.10.
7 “TBMM Genel Sekreteri Sadettin Kalkan, TÜRKPA genel sekreterleri toplantısına katıldı”, TBMM Meclis Haber Dergisi, S 165 (Ekim/2010), s.30.
8 “TÜRKPA 2. Genel Kurulu Kazakistan’da yapıldı”, TBMM Meclis Haber Dergisi, S 170 (Mart – Nisan 2011), s.32.
9 “TÜRKPA Ekonomik, Ticari ve Mali İşler Daimi Komisyonu Toplantısı”, TBMM Meclis Haber Dergisi, S 187 (Nisan/2013), s. 19.
10 “TÜRKPA Meclis Başkanları Toplantısı”, TBMM Meclis Haber Dergisi, S 189 (Ha- ziran/2013), s.20.
reteri Jandos Asanov, ayrıca Macaristan gözlemci statüsüyle, Özbekis- tan ise onur konuğu olarak ilk kez katılmıştır11. Kazakistan Dışişleri Bakanı Kayrat Abdrahmanov 2018 yılında, “TÜRKPA, son yıllarda Türk cumhuriyetlerinin uluslararası alanda tanınan parlamenter dip- lomasi kurumu haline geldi’’ demiştir12. TÜRKPA 8. Genel Kurulu İzmir’de toplanmış ve İzmir Bildirgesi kabul edilmiştir. TBMM tara- fından İzmir’de düzenlenen TÜRKPA 8. Genel Kurulunda TÜRKPA'nın 10. kuruluş yıldönümü dolayısıyla ‘‘TÜRKPA'nın İlk 10 Yılı ve Parlamentolar Arası İşbirliğinin Geleceği: İşbirliğine Yeni Yaklaşımlar’’
başlıklı konferans düzenlenmiştir13. Öte yandan TÜRKPA Heyeti 2018 yılında, Küresel Göç Mutabakatı bağlamında Parlamenter Kon- feransa Katılmıştır14. TÜRKSOY Daimi Konseyi 36. Toplantısı ve Türk Dünyası 2018 Kültür Başkenti Kapanış Programı ise Kasta- monu/Türkiye’de 18 Aralık 2018’de yapılmıştır15.
TÜRKPA tarafından düzenlenen “Ormanların Doğal Zenginliği- nin Korunması ve Doğal Kaynakların Çevreye Uyumlu Kullanımı Ça- lıştayı”, 23-24 Ocak 2019 tarihlerinde Türkiye-Ankara-TBMM’de ya- pılmıştır. Çalıştayda TBMM Başkanvekili Mustafa Şentop TÜRKPA gibi kuruluşların alternatif siyasi istişare zeminleri şeklinde ortaya çık- masının önemini vurgulamış, Türkmenistan ve Özbekistan'ın da dâhil olacağı bir bölgesel yapılanma ile TÜRKPA'nın yoluna devam etme-
11https://turk-pa.org/tr/content/haberler/turkpa_haberleri/987_trkpa_dnem_ba- kanl_konsey_toplants_ile_krgz_cumhuriyeti_jogorku_keneine_devredildi.
12 “TÜRKPA, Uluslararası Alanda Tanınan Kurum Haline Geldi”, 19 Temmuz 2018, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/turkpa-uluslararasi-alanda-taninan.../1208179.
13 “TÜRKPA'dan İzmir Bildirgesi”, 22 Kasım 2018, https://www.sabah.com.tr. ;
“TÜRKPA 8. Genel Kurulu İzmir'de toplandı”, 20 Kasım 2018, www.hurriyet.com.tr.
; TBMM Türk Parlamenterler Birliği Parlamento Dergisi, S 57 (Kasım/2018), s.12 ; TBMM Meclis Haber Dergisi, S 237 (Kasım/2018), s.13-23 ; “TÜRKPA Genel Kuru- lunda Ortak Bildiri Kabul Edildi”, 21 Kasım 2018, www.milliyet.com.tr/turkpa-genel- kurulunda-ortak-bildiri-izmir-yerelhaber-3168327.; “TÜRKPA 8. Genel Kurulu İz- mir'de Başladı”, 20 Kasım 2018, ttps://www.aa.com.tr/tr/turkiye/turkpa-8-genel-ku- rulu-izmirde-basladi/1316209.
14 “Bakü, 5. Genç Parlamenterler Konferansı’na Ev Sahipliği Yaptı”, 14 Aralık 2018, https://www.turk-pa.org/tr.
15 https://www.turk-pa.org/tr.
sini istediklerini belirtmiştir. Çalıştayın 2. Oturumunda, ‘‘Doğal Kay- nakların Çevreye Uyumlu Kullanımı İçin Mevzuat ve Uygulamalar Çalıştayı’’ yapılmıştır16. TBMM Başkanı Prof. Dr. Mustafa Şentop ve heyeti Mart 2019’da, Azerbaycan Cumhuriyeti Millî Meclis Başkanı Oktay Asadov ile beraber Bakü’de TÜRKPA Genel Sekreterliğini zi- yaret etmiş ve TÜRKPA Genel Sekreteri Altınbek Mamayusupov'dan bilgi almıştır17. TÜRKPA ülkelerinin ulusal mevzuatlarının uyumlu- laştırılmasına ilişkin çalıştayın üçüncüsü Mart 2019’da yapılmış, çalış- taya TÜRKPA Türkiye Grubu Hukuk İşleri ve Uluslararası İlişkiler Komisyonu Başkanı, TÜRKPA Genel Sekreteri Altınbek Mamayusu- pov ve Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye, Azerbaycan milletvekilleri ve uzmanları katılmıştır18. TÜRKPA Sosyal, Kültürel ve İnsani İlişkiler Daimi Komisyonu 7. toplantısı Mayıs 2019’da Ankara’da, TBMM’nin ev sahipliğinde yapılmıştır. Toplantı gündemini Birleşmiş Milletlerin sürdürülebilir kalkınma hedefleri çerçevesinde toplumsal cinsiyet, TÜRKPA ülkelerinde modern aile değerleri, eğitimde toplumsal cin- siyet eşitliği ve ailenin korunması vb. konular oluşturmuştur19. TÜRKPA 10. kuruluş yıl dönümü dolayısıyla Mayıs 2019’da TBMM’de TÜRKPA 10. Yıl Nişanları Takdim Töreni ve Fotoğraf Ser- gisi töreni düzenlenmiştir20.
14 Haziran 2019 tarihinde TÜRKPA tarafından Azerbaycan-Ba- kü'de Uluslararası Kadın Parlamenterler Konferansı düzenlenmiştir.
Konferansa TÜRKPA üyesi ülkelerin milletvekilleri, uluslararası ku- ruluşların temsilcileri, Azerbaycan devlet kurumları ve STK'ları katıl- mıştır. Konferansta dünya ve bölgedeki cinsiyet eşitliği sorunları ve
16 “TÜRKPA Çalıştayı”, 23 Ocak 2019, Kaynak: AA, https://www.haberler.com/turkpa- calistayi-11670216-haberi.
17 TBMM Meclis Bülteni, S 240, (Mart/2019), s.20.
18“TÜRKPA Ulusal Mevzuatlarının Uyumlulaştırılması 3. Çalıştayı”, 1 Mart 2019, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/turkpa-ulusal-mevzuatlarinin- uyumlulastirilmasi-3-calistayi/5c79082c01a30a150cdbacdf.
19 “TÜRKPA Sosyal, Kültürel ve İnsani İlişkiler Daimi Komisyonu 7. Toplantısı Baş- ladı”, 16 Mayıs 2019, https://www.yeniakit.com.tr/haber/turkpa-sosyal-kulturel-ve-in- sani-iliskiler-daimi-komisyonu-7-toplantisi-basladi-756605.html.
20 “TBMM’de TÜRKPA 10. Yıl Dönümü Fotoğraf Sergisi ve Nişan Takdim Töreni Düzenlendi”, 16 Mayıs 2019, TBMM Meclis Bülteni, S 242 (Mayıs/2019), s.27.
toplumun kalkınmasında kadının rolü konuları müzakere edilmiştir.
Konferans, Bakü Deklarasyonunun kabulü ile sona ermiştir21. TÜRKPA heyeti 17-20 Haziran 2019 tarihlerinde Sakarya'da Türk Dünyası Mühendisler ve Mimarlar Birliği/TDMMB, Sakarya Büyük- şehir Belediyesi ve Sakarya Üniversitesi iş birliğinde düzenlenen Türk Dünyası Mühendislik, Mimarlık ve Şehircilik Forumu'na katılmıştır22. 22-26 Temmuz 2019 tarihlerinde Ankara'da TBMM’de TBMM ve TURKPA tarafından müşterek olarak “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hukuk İşleri ve Uluslararası İlişkiler Birimlerinin Çalışma Esasları”
başlıklı ikinci tecrübe paylaşım programı düzenlenmiştir. Kazakistan- Nur Sultan kentinde Kazakistan Cumhuriyeti Parlamento Meclisi ta- rafından 23-24 Eylül 2019 tarihlerinde “Avrasya Ülkeleri Parlamento Başkanlarının Dördüncü Toplantısı” düzenlenmiştir. Toplantıya 65 ülkeden milletvekili heyetleri, uluslararası ve parlamentolararası ör- gütlerin temsilcileri, Kazakistan Cumhuriyeti Parlamento Meclisi Baş- kanı Nurlan Nigmatulin başkanlığında, TÜRKPA üyesi parlamento başkanları Oktay Asadov (Azerbaycan), Dariga Nazarbayeva (Kazakis- tan, Senato), Dastanbek Cumabekov (Kırgızistan), Mustafa Şentop (Türkiye ve TÜRKPA Dönem Başkanı), Kazakistan'ın kurucu Cum- hurbaşkanı İlbaşı Nursultan Nazarbayev ve TÜRKPA Genel Sekreteri Altınbek Mamayusupov katılmıştır. Aynı toplantıda Genel Sekreter Al- tınbek Mamayusupov Özbekistan Cumhuriyeti Parlamentosu Yasama Meclisi Başkanı Nuriddincan İsmailov ile görüşmüş ve Özbekistan Cumhuriyeti Parlamentosu’nun TÜRKPA’nın faaliyetlerine tam katı- lımının gerçekleşmesi umudunu ifade etmiştir. TÜRKPA Heyeti 14 Ekim 2019 tarihinde Bakü’de Türk Keneşi Dışişleri Bakanları Konseyi toplantısına; 13-17 Ekim 2019 tarihlerinde ise Sırbistan’ın başkenti
21 “Türk Dünyası Kadın Milletvekilleri Bakü'de Buluştu”, 14 Haziran 2019, Kaynak:
AA, https://www.haberler.com/turk-dunyasi-kadin-milletvekilleri-baku-de-bulustu- 12144597-haberi. ; “Türk Dünyası Kadın Milletvekilleri Bakü'de Buluştu”, 14 Hazi- ran 2019, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/turk-dunyasi-kadin-mil- letvekilleri-bakude-bulustu/5d037d0201a30a263404e763. ; “Bakü'de Uluslararası Kadın Parlamenterler Konferansı Düzenlendi”, 14 Haziran 2019, https://turk- pa.org/.../2234_uluslararas_kadn_parlamenterler_ konferans__14_haziran.
22 “TÜRKPA Heyeti Sakarya’da Gerçekleştirilen TDMMB Etkinliğine Katıldı”, 20 Ha- ziran 2019, https:// www.turk-pa.org/tr.
Belgrad'da düzenlenen Parlamentolar Arası Birlik (PAB) 141. Genel Kurul Toplantısına katılmıştır. Türk Keneşi Yedinci Zirvesi 15 Ekim 2019 tarihinde Bakü'de yapılmış, toplantıya Azerbaycan Cumhurbaş- kanı İlham Aliyev, Kazakistan'ın ilk Cumhurbaşkanı Nursultan Nazar- bayev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sooranbay Ceenbekov, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Özbekistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Şavkat Mirziyoyev, Türkmenistan Başbakan Yardım- cısı Purli Agamuradov konuk olarak, Macaristan Başbakanı Viktor Or- ban gözlemci statüsünde, TÜRKPA Genel Sekreteri Altınbek Mama- yusupov ve Türk iş birliği kurumlarının temsilcileri katılmıştır. Kırgız Parlamentosu’nda TÜRKPA ve Kırgız Cumhuriyeti Jogorku Keneşi /Parlamento tarafından 14-18 Ekim 2019 tarihlerinde “Kırgız Cum- huriyeti Jogorku Keneşi Çevre ve Doğal Kaynaklar ile ilgilenen Komi- telerinin Çalışma İlkeleri” konulu Üçüncü Tecrübe Paylaşım Prog- ramı düzenlenmiştir23. “Özbekistan, Türk Konseyi'nden Sonra TÜRKPA’ya da Katılıyor” başlıklı bir basın haberinde ise: Özbekistan Dışişleri Bakanlığı’ndan yapılan açıklamaya yer verilmiş ve Dışişleri Bakanı Abdulaziz Kamilov’un, Azerbaycan’ın Olağanüstü ve Tam Yet- kili Büyükelçisi Hüseyin Guliyev ile TÜRKPA’ya katılımı görüştüğü, 2009’da imzalanan Nahçıvan Deklarasyonu’na Özbekistan’ın da katıl- dığı ve uyum çalışmalarının süreceği ifade edilmiştir (20 Eylül 2019)24.
Öte yandan TÜRKPA 9. Genel Kurul toplantısı 18 Aralık 2019’da Bakü- Azerbaycan'da yapılmıştır. Toplantıda “Türk Dünyasında Par- lamenter Diplomasi: Barış ve Güvenlik için Bölgesel İşbirliğinin Güç- lendirilmesi” ana tema olmuştur. 9. Genel Kurula TBMM Başkanı Mustafa Şentop, Azerbaycan Milli Meclisi Başkanı Oktay Asadov, Kır- gızistan Meclis Başkanı Dastanbek Cumabekov, Kazakistan Meclis Başkanı Nurlan Nigmatulin, TÜRKPA Genel Sekreteri Altınbek Ma- mayusupov, Özbekistan Ali Meclisi Senato Başkanı Tanzila Narba- yeva, Uluslararası Türk Akademisi, Türk Konseyi Genel Sekreteri, Türk Kültür ve Miras Vakfı ve diğer Türk iş birliği yapıları başkanları
23 https://turk-pa.org/tr.
24 https://qha.com.tr (QHA - Kırım Haber Ajansı).
ve temsilcileri katılmıştır. TBMM Başkanı Şentop konuşmasında, alt- yapı olarak TÜRKPA'yı güçlendirdiklerini ifade etmiş ve “TÜRKPA üyesi olmayan diğer kardeş ülkelerin de bu yapıya dahil olmalarını sağlamak için gayret ediyoruz. Özbekistan da inşallah en yakın zamanda üye olarak dahil olacak TÜRKPA'ya. Darısı Türkmenistan'ın başına” demiştir. TBMM Baş- kanı Mustafa Şentop, TÜRKPA Dönem Başkanlığını Azerbaycan Milli Meclisi Başkanı Oktay Asadov'a devretmiştir. Toplantıda, TÜRKPA faaliyetlerinin güçlendirilmesine yönelik kararlar alınmıştır. Türk Dünyası Kadın Milletvekilleri Grubunun ve Türk Dünyası Genç Par- lamenterler Grubunun kurulması kararlaştırılmıştır. Genel Kurul ne- ticesinde Bakü Deklarasyonu kabul edilmiş ve TÜRKPA 10. Genel Kurul Toplantısının 2020'de Kazakistan'da yapılacağı açıklanmıştır25.
SONUÇ
Bu çalışmada, Türkiye Cumhuriyeti’nin Dış Politikaları ve Atatürk Sonrası Dönemde Türkiye’de Siyasi Gelişmeler çerçevesinde; dün, bu- gün, gelecek çizgisinde Türk dış politikası açısından Türk dünyasına yönelik önemli bir adım olarak TÜRKPA örneği incelenerek; arşiv kaynakları, telif eserler ve basın haberlerinden faydalanılarak güncel ve birinci elden ana kaynaklardan sunulmaya çalışılmıştır. Çalışmada Türk dış politikası açısından Türk dünyasına yönelik önemli bir adım olarak TÜRKPA hakkında, belirtilen kaynaklara istinaden ilmi, tarihi, güncel ve yeni bilgiler ortaya konulması; TÜRKPA kimliği, gayeleri, faaliyetleri, istişareleri üzerinde durularak üye ülkeler arasında müş- terek tarihi bağların Parlamentolar arasında da tesisi ve sağlamlaştırıl- ması, Türkiye’nin diplomasi alanındaki bu atılımlarının ortaya konul- ması amaçlanmış; Türkiye diplomasi tarihi, Türk dış politikası, Türk dünyası açısından konu masaya yatırılmış, üye ülkelerin iş birliği çalış- maları ve faaliyetlerine katkı sunulmuş ve ışık tutulmuştur.
25https://www.haberler.com/turkpa-9-genel-kurulu-baku-de-toplandi-12730056-ha- beri/18.12.2019; https://www.aa.com.tr/tr/dunya/turkpanin-faaliyeti-guclendirili- yor/1677645; https://qha.com.tr/haberler/turkpa-genel-kurulu-azerbaycan-da-ta- mamlandi-yeni-platformlar-kurulacak/133500;https://turk-pa.org/tr/content/haber- ler/turkpa_haberleri/2445_trkpa_dokuzuncu_genel_kurulu.18.12.2019.
Siyasi, coğrafi ve stratejik açılardan Türk dış politikasının esasları, büyük önem arz eder. Milli menfaatler ve dostane ilişkiler, uluslararası ilişkilerde güç ve istikrar sağlar. Diplomasi ilkeleri, devletin dış poli- tika çerçevelerini de çizer. Bu bağlamda Türk dış politikasında özel- likle Türk dünyasına yönelik çok önemli tarihi gelişmeler yaşanmıştır ve yaşanmaktadır.
Atatürk Türk dünyası ve dış Türkler hususunda hassastır. Bunu bazı ifadelerinde görmek mümkündür. Şöyle ki: “Siyasal varlığımızın dışında başka ellerde başka siyasal topluluklarla isteyerek veya isteme- yerek yazgı birliği yapmış, bizimle dil, ırk, köken birliğine sahip ve hatta yakın uzak tarih ve ahlak yakınlığı görülen Türk toplulukları vardır. Tarihin bir hadisesinin sonucu olan bu hal Türk milleti için elim bir anıdır. Fakat Türk milletinin tarihi ve ilmi teşekkülündeki köklülüğü dayanışmayı asla bozamaz”26.
Türkiye ile Azerbaycan, Kazakistan ve Kırgızistan arasında tarih boyunca siyasi, iktisadi, sosyal, kültürel ilişkiler ve ortak tarihi, kültü- rel ve manevi bağlar mevcuttur. TÜRKPA bağımsızlık, egemenlik, toprak bütünlüğü, eşitlik gibi esaslara dayanarak, üye ülkeler arasında Parlamentolar arası iş birliğinin sağlanmasını, parlamento diplomasisi yoluyla politik diyaloğun geliştirilmesini ve siyasi, sosyo-ekonomik, kültürel, insani, hukuki vd. alanlarda ilişkilerin geliştirilmesini amaç- lamaktadır.
TÜRKPA’nın Daimi Komisyonları, Ulusal Delegasyonları, Komis- yon Raporları, Komisyon Tavsiye Kararları, Deklarasyonları, Dokü- manları, Türk İşbirlikleri, Uluslararası İşbirlikleri, Faaliyetleri, Genel Kurulları, Daimi Komisyon Toplantıları, Komisyon Toplantıları, Çevre ve Doğal Kaynaklar Komisyonu, Hukuk İşleri ve Uluslararası İlişkiler Komisyonu, Ekonomik İşbirliği Komisyonu, Sosyal, Kültürel ve İnsani Meseleler Komisyonu, Seçimler ve Referandumlar Gözlem-
26 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Atatürk Araştırma Merkezi Baş- kanlığı Yay., Ankara 2005, s.319.
leri, Üye Ülke İhtisas Komisyonları Arası İşbirliği Faaliyetleri, Muhte- lif Meclisler Arası İşbirliği Faaliyetleri, Üye Ülke Meclis İdari Teşkilat- ları Arasında İşbirliği Faaliyetleri, Konferanslar, Yayınları vd. faaliyet- leri, bu kuruluşun ne kadar önemli bir görev icra ettiğini ve dün bu- gün ve gelecek çizgisinde üzerine düşen tarihi sorumluluklarını gözler önüne sermektedir.
Türk dili konuşan ülkeler arasında uluslararası anlamda ilk örgüt olarak TÜRKPA’nın kuruluşu, Türk dünyası tarihinin en önemli olay- larından birisidir. Parlamentolar ve Meclis Başkanları düzeyinde ya- pılan karşılıklı ziyaretlerle, üye ülkelerin ilişkilerinde büyük gelişme- ler görülebilmekte ve istişare zeminleri doğmaktadır. Önümüzdeki yıllarda TÜRKPA üye ülkeleri arasında Parlamentolar arasında yakın işbirliğinin daha da genişletilmesi, ortak tarih, dil ve kültür bağlarının güçlendirilmesi, mevcut üye ülkelerin yanı sıra Türkmenistan, Özbe- kistan, KKTC vd. Türk dünyası ülkelerinin de katılacağı bir yapı- lanma amaçlanması ile ilişkilerin daha da ivme kazanacağı aşikârdır.
KAYNAKÇA TBMM Arşivi
TBMM Dış İlişkiler ve Protokol Başkanlığı Arşivi
I. Türkiye-Azerbaycan İlişkileri ve Gelecek Perspektifi Çalıştayı, Yay. Haz. H. Aytuğ Tokur, Atatürk Araştırma Merkezi Başkan- lığı Yay., Ankara 2016.
Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası-Makaleler, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara 2010.
Gönlübol, Mehmet, Atatürk ve Türkiye'nin Dış Politikası (1919- 1938), Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara 2013.
Kazakistan-Türkiye İlişkilerinin Geleceği Sempozyumu Bildirileri, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara 2015.
Kocatürk, Utkan, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara 2005.
Orucov, Hidayet, Haydar Aliyev ve Azerbaycan’da Milli Siyaset, Ata- türk Araştırma Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara 2014.
Saray, Mehmet, Türkiye ve Yakın Komşuları, Atatürk Araştırma Mer- kezi Başkanlığı Yay., Ankara 2010.
Türk Cumhuriyetleri Parlamento İçtüzükleri, (Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan), TÜRKPA Yay., Bakü 2017.
Türk Cumhuriyetleri Anayasaları, TÜRKPA Yay., 1.baskı, Ankara 2012.
Türk Cumhuriyetleri Anayasaları (Anayasa Değişiklikleri ile Beraber) (Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenis- tan), TÜRKPA Yay., 2.baskı, Bakü 2017.
Yaldız Fırat, Ayşe Çolpan Yaldız, “Türk Dünyası Zincirinin Eksik Hal- kası Türk Keneşi ve Özbekistan”, 1. Milletlerarası Türkiye Öz- bekistan Münasebetleri Sempozyumu, Bildiriler, Kastamonu 2018, s.120-126.
“TBMM Genel Sekreteri Ali Osman Koca: TÜRKPA’nın Kurulması Çok Büyük Bir Olay”, TBMM Meclis Haber Dergisi, S 149 (Aralık/2008), s.37.
“TÜRKPA Parlamento Genel Sekreterleri toplantısı Bakü'de yapıldı”, TBMM Meclis Haber Dergisi, S 155 (Haziran/2009), s.18.
“TÜRKPA Başkanlar Konseyi Bakü’de Toplandı”, TBMM Meclis Ha- ber Dergisi, S 156 (Ekim/2009), s.10.
“TBMM Genel Sekreteri Sadettin Kalkan, TÜRKPA Genel Sekreter- leri Toplantısına Katıldı”, TBMM Meclis Haber Dergisi, S 165 (Ekim/2010), s.30.
“TÜRKPA 2. Genel Kurulu Kazakistan’da Yapıldı”, TBMM Meclis Haber Dergisi, S 170 (Mart - Nisan 2011), s.32.
“TÜRKPA Ekonomik, Ticari ve Mali İşler Daimi Komisyonu Toplan- tısı”, TBMM Meclis Haber Dergisi, S 187 (Nisan/2013), s. 19.
“TÜRKPA Meclis Başkanları Toplantısı”, TBMM Meclis Haber Der- gisi, S 189 (Haziran/2013), s.20.
“Türkiye TÜRKPA Dönem Başkanı Oldu”, Parlamento, TBMM Türk Parlamenterler Birliği Yayını, S 57 (Kasım/2018), s.12.
TBMM Meclis Haber Dergisi, S 237 (Kasım/2018), s.13-23.
TBMM Meclis Bülteni, S 240 (Mart/2019), s.20.
“TÜRKPA, Uluslararası Alanda Tanınan Kurum Haline Geldi”, 19 Temmuz 2018, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/turkpa-ulusla- rarasi-alanda-taninan.../1208179.
“TÜRKPA'dan İzmir Bildirgesi”, 22 Kasım 2018, https://www.sa- bah.com.tr.
“TÜRKPA 8. Genel Kurulu İzmir'de Toplandı”, 20 Kasım 2018, https://www.hurriyet.com.tr.
“TÜRKPA Genel Kurulunda Ortak Bildiri Kabul Edildi”, 21 Kasım 2018, www.milliyet.com.tr/turkpa-genel-kurulunda-ortak-bil- diri-izmir-yerelhaber-3168327.
“TÜRKPA 8. Genel Kurulu İzmir'de Başladı”, 20 Kasım 2018, ttps://www.aa.com.tr/tr/turkiye/turkpa-8-genel-kurulu-izmirde- basladi/1316209.
“Bakü, 5. Genç Parlamenterler Konferansı’na Ev Sahipliği Yaptı”, 14 Aralık 2018, https://www.turk-pa.org/tr.
“TÜRKPA Çalıştayı”, 23 Ocak 2019, Kaynak: AA, https://www.haber- ler.com/turkpa-calistayi-11670216-haberi.
“TÜRKPA Ulusal Mevzuatlarının Uyumlulaştırılması 3. Çalıştayı”, 1 Mart 2019, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasya- dan/turkpa-ulusal-mevzuatlarinin-uyumlulastirilmasi-3-calis- tayi/5c79082c01a30a150cdbacdf.
“TÜRKPA Sosyal, Kültürel ve İnsani İlişkiler Daimi Komisyonu 7.
toplantısı Başladı”, 16 Mayıs 2019, https://www.yenia- kit.com.tr/haber/turkpa-sosyal-kulturel-ve-insani-iliskiler-da- imi-komisyonu-7-toplantisi-basladi-756605.html.
“TBMM’de TÜRKPA 10. Yıl Dönümü Fotoğraf Sergisi ve Nişan Tak- dim Töreni Düzenlendi”, 16 Mayıs 2019, TBMM Meclis Bül- teni, S 242 (Mayıs/2019), s.27.
“Türk Dünyası Kadın Milletvekilleri Bakü'de Buluştu”, 14 Haziran 2019, Kaynak: AA, https://www.haberler.com/turk-dunyasi-ka- din-milletvekilleri-baku-de-bulustu-12144597-haberi.
“Türk Dünyası Kadın Milletvekilleri Bakü'de Buluştu”, 14 Haziran 2019, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/turk- dunyasi-kadin-milletvekilleri-bakude-bu-
lustu/5d037d0201a30a263404e763.
“Bakü'de Uluslararası Kadın Parlamenterler Konferansı Düzenlendi”, 14 Haziran 2019, https://turk-pa.org/.../2234_uluslara- ras_kadn_parlamenterler_konferans__14_haziran.
“TÜRKPA Heyeti Sakarya’da Gerçekleştirilen TDMMB Etkinliğine Katıldı”, 20 Haziran 2019, https:// www.turk-pa.org/tr.
https://www.haberler.com/turkpa-9-genel-kurulu-baku-de-toplandi- 12730056-haberi/18.12.2019.
https://www.aa.com.tr/tr/dunya/turkpanin-faaliyeti-guclendirili- yor/1677645.
https://qha.com.tr/haberler/turkpa-genel-kurulu-azerbaycan-da-ta- mamlandi-yeni-platformlar-kurulacak/133500.
https://turk-pa.org/tr/content/haberler/turkpa_haber-
leri/2445_trkpa_dokuzuncu_genel_kurulu.18.12.2019.
Türkiye Büyük Millet Meclisi, https://www.tbmm.gov.tr.
Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi -TÜRKPA- TBMM, https://www.tbmm.gov.tr.
Türk Dili Konuşan Ülkeler Parlamenter Asamblesi - TURKPA, https://www.turk-pa.org/tr.
Türk Parlamenterler Birliği, https://www.tpb.org.tr.
https://www.meclishaber.gov.tr. ; TÜRKSOY, https://www.turk- soy.org.tr.
Türk Konseyi/Türk Keneşi, https://www.turkkon.org/tr.
Türk Akademisi, https://www.twesco.org. ; https://qha.com.tr (QHA - Kırım Haber Ajansı).
EKLER
Ek-1: TÜRKPA 2008 Tarihli İstanbul Kurucu Anlaşması İmza Töreni.
Ek-2: TÜRKPA 2018 Tarihli İzmir 8. Genel Kurul hatırası.
Ek-3: TÜRKPA 2019 Tarihli Bakü-Uluslararası Kadın Parlamenterler Konferansı.
Ek-4: TÜRKPA Yayınlarından Türk Cumhuriyetleri Anayasaları Kitabı-Kapak.
Ek-5: TÜRKPA Yayınlarından Türk Cumhuriyetleri Parlamento İçtüzükleri Kitabı-Kapak.
Ek-6: TÜRKPA 2019 Tarihli Bakü 9. Genel Kurul Hatırası.
Ek-7: TÜRKPA Ülkeleri Bayrakları.
