Mustafa Kemal Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Ana Bilim Dalı, Hatay, Türkiye Yazışma Adresi /Correspondence: Adnan Çelikel,
Mustafa Kemal Üniversitesi, Tayfur Ata Sökmen Tıp Fakültesi, Adli Tıp Ana Bilim Dalı- Hatay Email: celikelad-nan@yahoo.co.uk Geliş Tarihi / Received: 20.09.2013, Kabul Tarihi / Accepted: 04.10.2013
DERLEME / REVIEV ARTICLE
Yaş tespitinde kullanılan yöntemler
Methods for age estimationD. Sümeyra Demirkıran, Adnan Çelikel, Cem Zeren, M. Mustafa Arslan
ABSTRACT
Concept of age estimation plays an important role on both civil law and regulation of criminal behaviors. In forensic medicine, age estimation is practiced for individual re- quests as well for request of the court. In this study it is aimed to compile the methods of age estimation and to make recommendations for the solution of the problems encountered.
In radiological method the epiphyseal lines of the bones and views of the teeth are used. In order to estimate the age by comparing bone radiographs; Greulich-Pyle Atlas (GPA), Tanner-Whitehouse Atlas (TWA) and “Adli Tıpta Yaş Tayini (ATYT)” books are used. Bone age is found to be 2 years older averagely than chronologic age, espe- cially in puberty, according to the forensic age estimations described in the ATYT book. For the age estimation with teeth, Demirjian method is used. In time different methods are developed by modifying Demirjian method. However no accurate method was found. Histopathological studies are done on bone marrow cellularity and dermis cells. No correlation was found between histopathoogical findings and choronologic age.
Important ethical and legal issues are brought with cur- rent age estimation methods especially in teenage period.
Therefore it is required to prepare atlases of bone age compatible with our society by collecting the findings of the studies in Turkey. Another recommendation could be to pay attention to the courts of age raising trials of teen- age women and give special emphasis on birth and popu- lation records
Key words: Age estimation methods, forensic medicine, radiology
ÖZET
Yaş tespiti kavramı hem medeni kanunun hem de suçlu davranışlarının düzenlenmesinde önemli yer tutmaktadır.
Adli tıpta yaş tayini hem isteğe bağlı olarak hem de mah- keme talebi üzerine yaygın biçimde uygulanmaktadır. Bu çalışmada, yaş tespitinde kullanılan yöntemlerin derlen- mesi ve karşılaşılan sorunların çözümüne yönelik öneri- lerde bulunulması amaçlanmıştır.
Radyolojik yöntemde kemiklerin epifiz hatları ve dişlerin görünümlerinden faydalanılmaktadır. Kemik grafileri- nin karşılaştırılarak yaş tahmininde bulunmak amacıyla Greulich-Pyle Atlası (GPA), Tanner-Whitehouse Atlası (TWA) ve Adli Tıpta Yaş Tayini (ATYT) kitabı kullanılmak- tadır. Adli tıpta kullanılan ATYT kitabı ile yapılan yaş tah- minleri özellikle ergenlik döneminde kemik yaşı kronolojik yaşın yaklaşık 2 yıl önünde olduğu görülmüştür. Dişten yaş tespiti için Demirjian metodu kullanılmıştır. Ancak zamanla bu metot modifiye edilerek farklı yöntemler ge- liştirilmiş olmasına rağmen kesinlik ifade eden bir metot bulunamamıştır. Histopatolojik olarak kemik iliği sellüla- ritesi ve dermis hücreleri üzerinde çalışmalar yapılmıştır.
Bu yöntemle de elde edilen sonuçlar kronolojik yaş ile bir korelasyon tespit edilememiştir.
Mevcut yöntemler ile yaş tahmini yapılması özellikle er- genlik dönemi olgularında önemli hukuki ve etik sorunları beraberinde getirmektedir. Bu nedenle ülkemizde yapı- lan çalışmaların derlenerek toplumumuzun kemik yaşına uyumlu atlasların oluşturulması gerekmektedir. Diğer bir önerimiz, ergenlik döneminde yaş büyütmek isteyen ka- dın olguların davalarına özenle yaklaşılmalı, doğum ve nüfus kayıtlarına önem verilmelidir.
Anahtar Kelimeler: Yaş tespiti yöntemleri, adli tıp, rad- yoloji
GİRİŞ
Yaş tespiti antropolojide, adli tıpta, pediatride ve ortopedide gerek duyulan bir incelemedir. Özellik- le adli tıp uygulamaların önemli konularından biri kimliği bilinmeyen ve yaşı ile ilgili şüphe duyulan olgular hakkında yaş tespitinin istenmesidir [1]. Ül- kemizde kişilerin nüfus kayıtlarının düzenli tutul- maması, özellikle kırsal kesimlerde yaşayan halkın bu konularda yeterli bilgisinin olmaması ve gerekli özenin gösterilmemesinden dolayı kişilerin gerçek yaşı ile ilgili sorunlar oluşabilmektedir. Türk Ceza Kanunu ile Türk Medeni Kanunu yönünden kişi- lerin cezai ve hukuki ehliyete sahip olmaları önem taşımaktadır. Yaşa göre cezai sorumluluk, evlilik, askere alınma, işe başlama durumlarında yaş tespiti istenebilmektedir [2].
Yöntem olarak boy, ağırlık, puberte belirtile- ri, ruhsal ve mental gelişim, dişlerin ve kemiklerin gelişimi dikkate alınmaktadır. Kemiklerin epifiz ve metafiz gelişim süreleri, füzyonun ve kaynaşmanın tamamlanması dönemlere göre değişiklik göster- mektedir. Bu parametreler dikkate alınarak 22 yaşa kadar olan olgularda yaklaşık bir tespit yapılabil- mektedir. Ancak ileri yaşlar için özellikle 25-40 yaş arası olgularda yaş tespitinin yapılması zordur [3].
Radyolojik Yöntem
Yaş tespitinde en sık kullanılan yöntemdir. Kemik- lerin epifiz hatlarının kapanma derecelerine göre yaş tahmini yapılmaktadır [2]. Kemiklerin bir veya her iki ucunda bulunan ve diafizden ayrı olarak ke- mikleşen bölgelere epifiz denir. Tibia, radius, ulna gibi büyük boyutlu uzun kemiklerde her iki uçta epifiz hattı varken, metakarp, metatars, falanx gibi küçük boyutlu uzun kemiklerde ise bir tane epifiz hattı vardır. Kemiklerin diafizlerinde bir tane ke- mikleşme merkezi, epifizlerinde birden çok kemik- leşme merkezi olabilmektedir [4,5]. Kemiklerin gelişim derecesi kemik yaşı olarak ifade edilir ve değerlendirme normal olgular ile kıyaslama yoluyla yapılır. Kemik olgunlaşması normal olan bir olguda kemik yaşı kronolojik yaşa eşittir [6,7].
Günümüzde yaş tespiti istenen olguların kemik grafilerinin karşılaştırılarak yaş tahmininde bulun- mak amacıyla Greulich-Pyle Atlası (GPA), Tan- ner-Whitehouse Atlası (TWA) ve Adli Tıpta Yaş Ta- yini (ATYT) kitabı kullanılmaktadır. GP yöntemin- de, cinsiyete ve yaşa göre standart örnekler bulun- maktadır. Olguya ait çekilen radyogramlar atlastaki
mevcut örneklerden en uygun olanı ile eşleştirilir.
Uygun bulunan örneğin ait olduğu yaş olgunun ke- mik yaşı olarak kabul edilir [1,3]. TW yönteminde ise, el ve el bilek kemiklerinin distal uçlarındaki ke- mikleşme evrelendirilmesi cinsiyete göre ayrı skor- lanmıştır. Skorlama RUS (radius, ulna, short bone) ve Karpal (Carpal kemikler) olmak üzere iki şekilde değerlendirilmiştir. Burada olguya ait grafilerden tüm kemiklerin evreleri ve skorları atlas yardımıy- la cinsiyetler için ayrı belirlenir. Elde edilen skorlar hazırlanmış olan tablolarda uygun olan yaş ile eş- leştirilerek olgunun yaşı saptanır [1,3]. Bu iki atla- sın bazı yönlerden birbirine üstünlükleri olmasına karşın, kullanım kolaylığı açısından en çok tercih edilenin GPA olduğu bildirilmiştir [1,4]. Ancak son araştırmalar günümüz çocuklarının büyüme tempo- sunun arttığını ve olgunlaşmanın daha hızlı olduğu- nu bildirmişlerdir. Bu durum incelenen olgularda kemik gelişiminin GP standartlarına göre daha ileri değerlendirilmesine neden olmaktadır [5].
Ülkemizde ise özellikle yaş tespiti ile ilgili sık raporların düzenlendiği Adli Tıp Kurumu’nda ATY T kitabı kullanılmaktadır Bu kitapta bir ile 50 yaş arasındaki olguların yaş tespitinde kullanı- lacak özellikleri derlenmiştir. İlgili yaş için uygun olan boy, kilo, diş sayısı ve radyolojik görüntüler verilerek yaş tespiti istenen olgunun bulguları karşı- laştırılarak rapor tanzim edilir [8]. Ülkemizde yapı- lan bir araştırmada 12-19 yaş arasında yer alan 149 olgunun kronolojik yaş ile kemik yaşları karşılaştı- rılmıştır. GP yöntemi ile tahmin edilen yaş gerçek yaştan büyük bulunmuştur. Erkeklerde 1.08 ay, ka- dınlarda 2.04 ay fark bulunması istatistiksel olarak anlamlı olmadığı, dolayısıyla toplumda kemik yaşı tespiti için GP uygun bir yöntem olduğu vurgu- lanmıştır. TW yönteminin ise erkekler için uygun, kadınlarda ise yaklaşık 7,5 aylık bir farktan dolayı dikkat edilmesi gerektiği bildirilmiştir. ATYT kitabı ile gerçek yaş arasında erkeklerde 1.21 yıl, kızlarda 2.17 yıl gibi çok önemli farklılık oluştuğu görül- müştür. Bu sonuç istatistiksel olarak ileri düzeyde anlamlı kabul edilmiştir [5]. Başka bir çalışmada ise GP ve TW yöntemlerinin Türk toplumu ile uyuşma- dığı bildirilmiştir [3].
Kemik yaşı ile ilgili yapılan başka bir tez çalış- masında; GP yöntemiyle tespit edilen yaş kız erkek ayrımı yapılmadan gerçek yaşla karşılaştırılmış ve güçlü uyumluluk görülmüşken, olgularda cinsiyet ayrımı yapıldığında uyumluluğun erkeklerde de-
vam ettiği ancak kızlardaki uyumun erkeklerdeki kadar güçlü olmadığı belirlenmiştir. TW yöntemiyle gerçek yaşın GP yöntemi kadar yüksek olmamakla birlikte uyumlu olduğunu, uyumluluğun erkeklerde daha yüksek olduğu bildirilmiştir [4]. El bileği gra- filerinin GP Atlası ve ATYT kitabı ile karşılaştırıl- dığı bir çalışmada 0-15 yaş arası grafilerde önemli bir farklılık gözlenmediği, buna karşın gerçek yaşı 16 olan 9 olgunun %44,4’ünün kemik yaşı 17,
%55.6’sının kemik yaşı 19 olarak değerlendirilmiş- tir. Kronolojik yaşı 17 olan 9 olgunun, 18 olan 19 olgunun ve 19 olan 23 olgunun %100’ünün el bileği grafilerine göre kemik yaşının 19 ile uyumlu olduğu belirlenmiştir. 0-15 yaş arasında el bileği grafileri- nin Greulich-Pyle Atlası ile tam bir uyumluluk gös- terdiği, 16 yaşından itibaren el bileği epifizlerinin hızla kapanarak erişkin görünümünü aldığı bildi- rilmiştir.16 yaşındaki olguların %55.6’sının kemik yaşının 19 olarak değerlendirildiği dikkat çekici bulunmuştur [1]. Başka bir çalışmada 0-4 yaş arası omuz grafileri incelenen 115 olgunun ATYT kitabı ile uyumlu olduğu ancak 16 yaşından itibaren hu- merus üst epifizindeki kapanmanın daha hızlı oldu- ğu saptanmıştır [1].
Erzurum bölgesinde yapılan bir tez çalışma- sında; 45 kız ve 45 erkek olgunun kemik yaşı tes- pitinde GPA yöntemi kullanılmıştır. Olguların kro- nolojik yaşı kemik yaşından erkeklerde ortalama 1,39, kızlarda 0,8 yıl ileride olduğu saptanmıştır. Bu farklılık anlamlı bulunmuştur ve bu durumun nede- ni bölgedeki beslenme yetersizliği ile ilgili olduğu kanaatine varılmıştır [9]. Özer’in çalışmasında, 7-12 yaşlarında 125 erkek ve 125 kız olgunun ke- mik yaşını belirlemek amacıyla GPA yöntemini kul- lanmıştır. Olguların kronolojik yaşı kemik yaşından erkeklerde ortalama 1.58 yıl, kızlarda ortalama 1 yıl ileri bulunmuştur. Erkek ve kızlarda her iki yaş için güçlü uyum saptadığını bildirmiştir [10]. 2002 yı- lında yapılan bir araştırmada gerçek yaş GP ve TWA yöntemleri ile karşılaştırılmış, sonuçta gerçek yaşın GPA yönteminden erkeklerde ortalama 0,1 yıl, kız- larda 0.15 yıl, TWA yaşının gerçek yaştan erkekler- de ortalama 0.03 yıl, kızlarda 0.56 yıl ileri olduğu bulunmuştur [4].
Literatür derlemesi
Avrupa ve Afrika kökenli 0-19 yaş grubu çocukların el bileği grafilerinin incelenmesinde, Afrika köken- li çocukların %10nun yaşının GP standartlarından
2 standart deviasyon daha yüksek, Avrupa kökenli çocukların %8 inin ise 2 standart deviasyon daha düşük olduğu belirlenmiş, kemik yaşı tayininde en büyük faktörün ırk ve cinsiyet olduğu sonucuna va- rılmıştır [11]. İngiltere’de her iki metodu karşılaş- tıran bir çalışma yapılmıştır, 2-18 yaş arası olgula- rın el bileği grafilerinin incelenmesi sonucunda GP metoduna göre ortalama 0,14, TWA yöntemine göre 0,01 yıllık bir sapma olduğu görülmüş ve İngiliz toplumu için TWA standartının geçerliliğinin daha fazla olduğu belirtilmiştir [12]. TW standartları esas alınarak yapılan bir çalışmada, 7-17 yaş arası Çinli çocukların el bilek kemik gelişimlerinin İngiliz ço- cuklarına göre 6 ay ileri olduğu görülmüştür [13].
Kemik gelişiminin cinsiyetlere göre hızını araştıran bir çalışmada, GP metoduna göre erkek çocukların tamamında tüm epifiz kapanma derecelerinde geri- lik olduğu saptanırken, kız çocuklarının sadece kar- pal kemiklerinde gerilik tespit edilmiştir [14].
Yaş tespiti ile ilgili olarak vücudun farklı ke- miklerin füzyonlarına, kemikleşme derecelerine ve zamanla aldıkları görünümlerine göre çok sayıda çalışmalar mevcut olduğu görüldü. Ancak tüm ça- lışmalarda kesinlik veren bir bulgu saptanmamıştır [15-23].
Dişlerden yaş tahmini
Yaş tespiti ile ilgili adli tıp çalışmalarında odonto- lojik veriler önemlidir. Gustafon, dişeti çekilmesi, dentin, sement, kök rezorbsiyonu ve kök şeffaflı- ğının yaş ile meydana gelen değişikliklerini baz alarak bir regresyon formülü geliştirmiştir. Birçok yazar tarafından kullanılan bu metod zamanla mo- difiye edilerek farklı yöntemler geliştirilmiştir [24].
Bu çalışmaların bazılarında sadece kök şeffaflığın veya kök şeffaflığı ile sekonder dentin yüksekli- ğinin yaş ile ilişkisine bakılmış ve bir regresyon analizi geliştirmişlerdir [25]. Tek köklü dişlerde kök şeffaflığı ve dişeti çekilmesinden yararlanıla- rak yaş tayini yapılmaya çalışılmış ve ±8.4 hata ile yaşı saptayabilmişlerdir [26]. Bir çalışmada 25-74 yaş arası kişilerin dentin yapısındaki farklılığa ba- kılarak yaş ile korelasyonu araştırmışlardır. Dentin içindeki kalsiyum fosfat kürelerinin füzyonu ile yaş arasında bir korelasyon olduğunu bildirmişlerdir [27]. Tüm bu çalışmalarda kronolojik yaş ile tam bir uyum sağlanmamıştır. Ülkemizde yapılan bir çalışmada, tek köklü dişlerin kök şeffaflığı alanı ve kök uzunlukları ölçülmüştür. Uzunluk ölçümlerin-
de tüm dişler için ± 4.9, alan ölçümlerinde ±5.5 yıl hata ile yaş tespiti yapılabildiğini göstermişlerdir [28]. Adli odontolojide yaş tespiti ile ilgili yapılan bir derlemede, değişkenlik fazla olduğundan daha güvenilir bir yaş tahmini için ulaşılabilir tüm tek- niklerden birkaçının kullanılması gerektiğini bildir- miştir [29]. Radyolojik yöntem dışında dişte biriken metaller ile ilgili çalışmalar da yapılmıştır. Dentin tübülleri arasındaki bakırın birikimi çeşitli çalışma- larla gösterilmiştir. Yapılan çalışmalarda dişte metal yada ağır metal birikiminin yaş ilerlemesi ile her yıl artış gösterdiği doğrulanmıştır [30-33].
A. Demirjian ve ark. tarafından Kanada’da ya- şayan Fransız kökenli insanlar üzerinde 1973 yılın- da geliştirilen ve daha sonra 1976 yılında modifiye edilen bir yöntem bulunmaktadır. Bu metoda göre sol mandibulanın ilk 7 dişini içine alan panoramik radyogramlar incelenerek her bir diş için kalsifi- kasyon durumlarına, kök ve apex açıklıklarının kapanmasını gösteren bir maturite skalası kullanıl- maktadır. Dünyanın birçok ülkesinde bu yöntemle alakalı birçok çalışma yapılmıştır. Ancak yöntemi uygulayanların deneyimi ve aynı ülkenin farklı böl- gelerinde bile farklı sonuçlar alınması bu yöntemin yaş tayinindeki etkinliği hakkında soru işaretleri oluşturmaktadır [34-39].
Histopatolojik çalışmalar
Kemik iliği hücrelerin gelişimi baz alınarak yaş ile geçirdikleri değişimler üzerinde çalışmalar yapıl- mıştır. Kemik iliğinde öncelikle hematopoietik hüc- relerin oranı yüksek iken zamanla yaş ilerledikçe yağ dokusunun oranı artmaktadır [40]. Kemik iliği sellülaritesinin yaş ile değişimi üzerine yapılan bir çalışmada; ilk dekatta sellülarite oranı yüksek iz- lendiği, altıncı dekada kadar düşüş gösterdiği bil- dirilmiştir. Ancak aynı dekatta bulunan farklı kişiler arasında önemli farklılıklar saptanmıştır. Hatta aynı kişinin farklı kemiklerinde bile sellülarite oranında farklılık gözlendiği bildirilmiştir [41]. Diğer bir ça- lışmada AgNOR yöntemi ile insan epidermis hüc- relerinin proliferatif aktivitesine bakılmıştır. Belirli aralıklar ile oluşturulan yaş grupları arasında an- lamlı farklılık bulunmuştur. Ancak sağlıklı veri elde etmek için geniş serilere ihtiyaç duyulduğu bildiril- miştir [42].
SONUÇ
Türkiye’de kemik gelişimi dikkate alınarak yaş tespiti yaygın kullanılan bir işlemdir. Ancak bu konuda yapılan tezler ve literatür taramasında kro- nolojik yaş ile kemik yaşı uyumluluğunda kesinlik ifade eden bir yöntem yoktur. Kullanılan yöntem- lerin tamamında farklı yaşlarda, cinsiyete, ırka ve coğrafik bölgelere göre kemik yaşı kronolojik yaşın ya önünde ya da gerisinde olduğu görüldü. Böyle bir gerçek varken, özellikle 18 yaş altı bireylerin medeni ve ceza kanunu karşısındaki sorumluluk- ların düzenlenmesinde kemik yaşı tespitinin isten- mesi önemli etik sorunlar oluşturmaktadır. Yapılan bir tez çalışmasında [3], davaların %75.1‘i ceza,
%23.3’ü hukuk mahkemelerinde gönderildiği sap- tanmıştır. Olguların %56,8’i mağdur, %15.3’ü sanık olduğu görülmüştür. Olay nedenine bakıldığındaysa
%56,7’sinin cinsel saldırı eylemi kaynaklı olduğu tespit edilmiştir. Diğer bir çalışmada, yaşını büyüt- mek isteyen olguların tamamına yakını ergenlik dö- neminde oldukları tespit edilmiştir. Özellikle kadın olguların çoğunlukla 14-16 yaş arasında oldukları ve iddia ettikleri yaş ise 16-19 olduğu görülmüş- tür. Cinsel saldırı mağduru olan 27 kadın olgunun 10’unda yaş büyütülerek davanın düştüğü görül- müştür [2]. Hukukun uygulanmasına çalışılırken yarar ve zarar dengesine dikkat edilmelidir [43].
Henüz gelişimini tamamlamamış bireylere taşıya- mayacakları sorumluluklar yüklenirken yararlılık ve zarar vermeme ilkesi ihmal edilmiş olacaktır.
Farkına varılmadan yapılan etik ihlal beraberinde hukuki sorunları getirecektir.
Sonuç olarak; özellikle ergenlik döneminde yaş tespiti isteyen olgulara özen gösterilmelidir. Yaşa- mın erken döneminde yaş ile ilgili dava açmayan olguların ergenlik döneminde yaş büyütmek iste- meleri dikkat çekicidir. Doğum ile ilgili resmi ev- rak, nüfus kayıt örneği, kardeşlerin yaşları kemik yaşının tespitinden daha değerli olacaktır. Diğer bir önerimiz, kemik yaşını etkileyen coğrafik şart- lar, genetik, beslenme alışkanlığı, hastalıklar gibi faktörler dikkate alınarak ülkemizde yapılan çalış- maların derlenmesi ve toplumumuzun kemik yaşını yansıtan atlasların oluşturulmasıdır.
KAYNAKLAR
1. Yarımoğlu HB. Yaş tayini uygulamalarında epifiz plağı ka- panma derecelerinin incelenmesi. Çukurova Üniversite- si, Tıp Fakültesi, Adli Tıp Anabilim Dalı, Uzmanlık Tezi.
2005.
2. Arslan MM, Çekin N, Akçan R, Saylak E. Hatay Ağır Ceza ve Asliye Hukuk Mahkemelerine yansıyan yaş tespiti dava- larının incelenmesi. Adli Tıp Derg 2008;22(2):8-13.
3. Yılmazer Ö. Adli Tıp Kurumu’nda yaş tayininde kullanılan yöntemin verimlilik açısından değerlendirilmesi. Uzmanlık Tezi, İstanbul, 2006.
4. Üzel M. Kemik yaşı belirlenmesi, Sosyoekonomik faktörler ve beslenme ilişkilerinin incelenmesi. İstanbul Üniversite- si, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, Anatomi Anabilim Dalı, Uz- manlık Tezi, İstanbul, 2002.
5. Üzel M. Türk popülasyonunda puberte dönemi kemik gelişi- mi ve yaş tayini üzerine anatomik ve radyolojik araştırma.
İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Anatomi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul, 2002.
6. Neyzi O, Ertuğrul T. Pediatri. 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi, 1993.
7. Kaplan SA, Özer G. Pediatrik Endokrinoloji. 1. Baskı, Ada- na: Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları, 1982.
8. Gök Ş, Erölçer N, Özen C. Adli Tıpta yaş tayini. Adli Tıp Kurumu Yayınları, 1985.
9. Çelenk P. 4-12 yaş grubu çocuklarda diş yaşı, kemik yaşı ve kronolojik yaşın karşılaştırılmasına ilişkin bölgesel bir ça- lışma. Atatürk Üniversitesi, Diş Hekimliği Fakültesi, Oral Diyagnoz ve Radyoloji Bilim Dalı, Doktora Tezi, 1985.
10. Özer S. Diyarbakır yöresi çocuklarında kemik yaşı, diş yaşı, kronolojik yaş, boy ve çene yüz arasındaki ilişkilerin in- celenmesi. Dicle Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ortodonti Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Diyarbakır, 1996.
11. Mora S, Boechat MI, Pietka E, et al. Skeletal age deter- minations in children of european and african descent: Ap- plicability of greulich and pyle standards. Pediatric Res 2001;50:624-628.
12. Bull RK, Edwarda PD, Kemp PM, et al. Bone age assess- ment: A large scale comparison of the Greulich-Pyle, and Tanner and Whitehouse (TW2) methods. Arch Dis Child 1999;81:172-173.
13. Zhen O, Baolin L. Skeletal maturity of the hand and wrist in chinese school children in harbin assessed by the TW2 method. Ann Hum Biol 1986;13:183-187.
14. Carpenter CT, Lester EL. Skeletal age determination in young children: analysis of three regşons of the hand/wrist film. J Pediatr Orthop 1993;13:76-79.
15. Aktas EO, Koçak A, Aktas S, Yemisçigil A. Intercostal vari- ation for age estimation are the standards for the right 4th rib applicable for other ribs? Coll Antropol 2004;28 Suppl 2:267-272.
16. Oettlé AC, Steyn M. Age estimation from sternal ends of ribs by phase analysis in South African Blacks. J Forensic Sci 2000;45:1071-1079.
17. Russell KF, Simpson SW, Genovese J, et al. Independent test of the fourth rib aging technique. Am J Phys Anthropol 1993;92:53-62.
18. Yavuz MF, Işcan MY, Cöloğlu AS. Age assessment by rib phase analysis in Turks. Forensic Sci Int 1998;98:47-54.
19. Işcan YM. Progress in forensic anthropology: the 20th cen- tury. Forensic Sci Int 1998;98:1-8.
20. Rios L, Weisensee K, Rissech C. Sacral fusion as an aid in age estimation. Forensic Sci Int 2008;180:111.e1–7.
21. Franklin D. Forensic age estimation in human skeletal re- mains: Current concepts and future directions. Leg Med (Tokyo) 2010;12:1–7.
22. Kantarcı MN, Karaman B, Battal B, ve ark. Manubrio- mezosternal bileşke kemikleşme derecesine göre Türk toplumunda yaş tahmini. Turkiye Klinikleri J Foren Med 2012;9:1-6.
23. Karaman B, Battal B, Bozkurt Y, et al. Age determina- tion in Turkish people based on the calcification degree of the first costal cartilage. Turkiye Klinikleri J Med Sci 2012;32:1361-1367.
24. Salariya AS. Age estimation by Gustafson’s method and its modifications. J Indo-Pacific Acad Forensic Odontol 2010;1:12-19.
25. Metzger Z, Buchner A, Gorsky M. Gustafson’s method for age determination from teeth- a modification for the use of dentists in identification teams. J Forensic Sci 1980;25:742- 749
26. Lamendin H, Baccino E, Humbert JF, et al. Simple tech- nique for age estimation in adult corpses: The two criteria dental method. J Forensic Sci 1992;37:1373-1379
27. Atsü SS, Gökdemir K, Kedici PS. Human dentinal struc- ture as an indicator of age. J Forensic Odontostomatol 1998;16:27-29.
28. Atsü SS, Aka S, Nergis İ. Dişlerin kök şeffaflığından yaş tespiti. Türkiye Klinikleri J Dental Sci 2006;12:47-52.
29. Willems G. A review of the most commonly used dental age estimation techniques. J Forensic Odontostomatol 2001 Jun;19:9-17
30. AL-Qattan SI, Elfawal MA. Significance of teeth lead ac- cumulation in age estimation. J Forensic Leg Med 2010;17:
325-328.
31. Hugh H, Stefan V, Harold E, Peter A. A link between copper and dental caries in human teeth identified by X- ray fluorescence elemental mapping. J Biol Inorg Chem 2008;13:303-306.
32. Moorres CFA, Flanning EA, Hunt FF. Age variation of formation stages for ten permanent teeth . J Dent Res 1963;42:1490-502.
33. Bedranek J. Methods of age at death estimation based on compact bone istomorphometry. Arch Med Sodawej Kryminol 2008 Oct-Dis;58(4):197-204.
34. Jayaraman J, Wong HM, King NM, Roberts GJ. The French- Canadian data set of Demirjian for dental age estimation: A systematic review and meta-analysis. J Forensic Leg Med 2013;20:3733-81.
35. Baghdadi ZD. Dental maturity in saudi children us- ing the demirjian method: a comparative study and new prediction models. ISRN Dent 2013;2013:390314. doi:
10.1155/2013/390314. Epub 2013 Feb 26.
36. Almeida MS, Pontual Ados A, Beltrão RT, et al. The chro- nology of second molar development in Brazilians and its
application to forensic age estimation. Imaging Sci Dent 2013 Mar;43:1-6.
37. Ifesanya JU, Adeyemi AT. Accuracy of age estimation us- ing Demirjian method among Nigerian children. Afr J Med Med Sci 2012;41:297-300.
38. Malik P, Saha R, Agarwal A. Applicability of Demirjian’s method of age assessment in a North Indian female popula- tion. Eur J Paediatr Dent 2012;13:133-135.
39. Nur B, Kusgoz A, Bayram M, Celikoglu M, Nur M, Kay- ipmaz S, Yildirim S. Validity of Demirjian and Nolla meth- ods for dental age estimation for Northeastern Turkish chil- dren aged 5-16 years old. Med Oral Patol Oral Cir Buccal 2012;17:e871-877.
40. Kierszenbaum AL. Osteogenesis.In:Histology and cell biol- ogy. 2nd Edn. Printed in Canada. 2007:147-163.
41. Akyıldız EÜ, Akı H, Çelik S. Adli Otopsilerde kemik ili- ğinde yaşa bağlı sellülarite değişikliği. Adli Tıp Bülteni 2003;8:75-77.
42. Isır AB, Bakır K, Uçak R,Dülger HE. AgNOR yönte- mi ile insan epidermisinden yaş tespiti. Fırat Tıp Dergisi 2004;9:75-78.
43. Rüstem Ertuğ Altınay. Bones and Justice: Ethical dimen- sions of the use of skeletal age diagnosis for forensic purposes (Kemikler ve Adalet: Kemik Ölçümünden Yaş Tayininin Etik Boyutları). Master of Arts in Philosophy, Boğaziçi University, 2009.
