-1960) Türkiye’de Köylere İçme Suyu Hizmetinin Götürülmesinde Demokrat Parti Örneği (1950

(1)

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print) Volume 10 Issue 6, p. 225-243, September 2018

DOI Number: 10.9737/hist.2018.645

Volume 10 Issue 6 September

2018

Türkiye’de Köylere İçme Suyu Hizmetinin Götürülmesinde Demokrat Parti Örneği (1950-1960)

The Provision of Drinking Water Service to Villages in Turkey: The Case of the Democratic Party (1950-1960)

Dr. Nadir YURTOĞLU (ORCID: 0000-0001-7478-3149) Kastamonu Üniversitesi - Kastamonu

Öz: Demokrat Parti’nin (DP) iktidara geldiği 14 Mayıs 1950 tarihinden hükümet darbesiyle iktidardan uzaklaştırıldığı 27 Mayıs 1960 tarihine kadar Türkiye’de köylere içme suyu hizmetinin götürülmesi ve bu hizmetin köy yaşam şartlarına olan yansımaları çalışmanın konusunu teşkil etmektedir. Çalışma, DP döneminde köylere içme suyu götürme faaliyetleri (1950-1960) başlığı ile sınırlandırılarak tek dönem halinde ele alınmıştır. Türkiye’de köylere içme suyu hizmetinin götürülmesi ve bu hizmetin köy yaşam koşullarına olan katkıları sayısal veriler ışığında değerlendirilmiştir. Çalışmanın kaynak materyalini, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi belgeleri, resmi yayınlardan; TBMM Zabıt Ceridesi, kanunlar ve tutanak dergileri, Türkiye Cumhuriyeti Resmi Gazetesi, istatistik yıllıkları ve Ayın Tarihi’nin yanı sıra dönemin süreli yayınları arasında bulunan ekonomi dergilerinin makaleleri oluşturmaktadır. Konu incelenirken, köylere içme suyu getirilmesinin kırsal kesimin sosyo-ekonomik yapısına sağladığı katkılar göz önüne alınarak değerlendirilmelerde bulunulmuştur. Çalışmada elde edilen sonuçlar şunlardır: DP Hükümeti, kendini iktidara taşıyan köylü kesime minnet borcunu ödemek maksadıyla yıllarca ihmal edildiği ifade olunan köylere su getirme çalışmalarına katılmış, çeşitli programlar kapsamında ve bütçeden aldığı ödeneklerle her yıl içme suyu götürülen köy sayısını vilayetler bazında yaptığı icraatlarla artırmıştır. 18 Aralık 1953 tarih ve 6200 sayılı yasayla kurulan Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ) sayesinde, köy içme suları için gerekli teknik organizasyon ve kontrol sağlanarak çalışmalar daha sistemli hale getirilmiştir. Dahası 1959 yılı başlarından itibaren teknik güç ve bilgi isteyen ve içme suyu getirilmesi zor köylerin su faaliyetleri DSİ tarafından gerçekleştirilmesi için çalışmalar yürütülmüştür. Bu suretle 1950-1960 döneminde 196 milyon lira harcama yapılıp 24 bin köye içme suyu getirilmesiyle Türkiye’de birçok köyün sağlıksız ve sıhhi olmayan içme suyu sorunu halledilmiştir.

Anahtar Kelimeler: DSİ, Bayındırlık Bakanlığı, Demokrat Parti, Köy İçme Suyu

Abstract: This study deals with the provision of drinking water service to villages in Turkey from 14 May 1950, when the Democratic Party (DP) came to power, to 27 May 1960, when it was overthrown with a coup d’état and the effects of this service on village living conditions. The subject is limited to the title of the activities of providing drinking water service to villages in the DP period (1950-1960) and addressed under a single period. Evaluations on the provision of drinking water service to villages in Turkey and the contributions of this service to village living conditions have been made based on numeric data. The source materials of the study are Republic archive documents, official publications such as proceedings of memorandum, laws, journals of official reports, official gazettes, statistical annuals, Ayın Tarihi journal [government’s dating publication], and articles from the economics magazines of the period. The relevant evaluations have been made considering the contributions of the provision of drinking water service to villages to the socio-economic structure of the rural area. The study has found out that the DP government engaged in efforts to provide drinking water to villages, which had been neglected for years, to pay its debt of gratitude to villagers, who brought DP to power, and increased the number of villages with drinking water every passing year through its actions on a provincial basis with funds it received from the budget within the framework

(2)

Türkiye’de Köylere İçme Suyu Hizmetinin Götürülmesinde Demokrat Parti Örneği (1950-1960)

226

2018 of various programs. Thanks to the General Directorate of State Hydraulic Works (DSI) established

with the law dated 18 December 1953 and numbered 6200, necessary technical organization and control was provided for village drinking water, thereby making the efforts more systematical.

Moreover, attempts were made for water provision activities for villages, which were challenging due to their technical difficulty and need for technical knowledge, to be carried out by DSI as of 1959. In this way, unhealthy drinking water problem of many villages in Turkey was overcome as 196 million liras were spent from 1950 to 1960 and 24 thousand villages were provided with drinking water.

Keywords: DSI, Ministry of Public Words, Democratic Party, Village Drinking Water

Giriş

Belirli bir toprak parçasına yerleşmiş, tarım, sanat, medeni ve toplumsal bağlarla birbirlerine bağlanmış, nüfusu 2000’den olan az yerlere köy denir.¹ Köy olarak adlandırılan yerleşim birimlerinin öteki topluluklardan ayrı bir coğrafyası, kendine has bir işgücü, toplumsal örgütü, kültürü, özel bir adı, geçmişi, kentten ve kasabadan daha az nüfusu bulunmaktadır.²

Anadolu’da köylerin içme suyu ve alt yapı sorunları Osmanlı Devleti süreci ve sonrasında ülkenin en büyük problemleri arasında yer almıştır. Suyun köylere getirilişinin uzun yıllar ihmal edilmesi, bir yandan su sorununun sürüncemede kalmasına neden olurken, öbür yandan su ihtiyacının sağlıksız halde dere, kuyu ve yağmur suları ile giderilmeye çalışılmasına yol açmıştır.³

Türkiye’de su yapılarının inşası, Osmanlı Dönemi’nde vakıflar tarafından gerçekleştirilmiş, su işlerinin düzenli ve sürekli olarak ele alınması 1914 yılında Nafia Nezareti’nin yeniden yapılandırılması ile teşkil edilen Umur-u Nafia Müdüriyet-i Umumiyesi’nin (Bayındırlık İşleri Genel Müdürlüğü) kurulmasıyla başlamıştır.⁴

Cumhuriyetin ilk yıllarında sular ile ilgili faaliyetlerde kanunu düzenlemeye gidilmiş, 28 Nisan 1926 tarihinde kabul edilen 831 sayılı Sular Hakkındaki Kanun ile şehir, kasaba ve köylerde kamu ihtiyaçlarını temine mahsus suların tedarik ve idaresi belediye teşkilâtı olan mahallerde belediyelere, olmayan yerlerde köy kanunu gereğince ihtiyar meclislerine verilmiştir.⁵

Cumhuriyetin ilanından sonra ülkenin su kaynaklarını geliştirme yolunda geniş çaplı idari düzenlemelerde bulunularak, 1925 yılında Umur-u Nafia Müdüriyet-i Umumiyesi’ne bağlı bir Sular Fen Heyeti Müdürlüğü, 1929 yılında ortaya çıkan kuraklık nedeniyle de Sular Umum

1Ali Süer, “Köy ve Köylü”, Ziraat Dünyası, S. 48-49, Yıl: 4, Ocak-Şubat 1954, s. 7; İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi, C. VII, İstanbul, 1952, s. 8 ; 442 sayılı Köy Kanunu’nun birinci maddesine göre: nüfusu 2000’den az olan yurtlara köy denmiştir. TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 2, C. 2, 18.03.1340, s. 258-273; Farsça Kuy sözcüğünden Türkçeye giren ve biçim kazanan köy kelimesi kır yerleşmelerinin adı olmuştur. Cavit Orhan Tütengil, Kırsal Türkiye’nin Yapısı ve Sorunları, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1975, s. 7.

2 Nihat Eyriboz, “Plansız Köycülük Yerine Planlı Köycülük”, Türk Ekonomisi, S. 83, Yıl: 8, Mayıs 1950, s. 104;

Cevat Geray, “Türkiye’de Yerleşme Düzeni ve Köy Kent Yaklaşımı”, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. 30, S. 0,Yıl: 1975, s. 45; Nadir Yurtoğlu, Demokrat Parti Dönemi Tarım Politikaları ve Siyasi, Sosyal, Ekonomik Hayata Tesirleri (1950-1960), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2017, s. 270-271.

3Zeki Faik Ural, “Köy Suları”, Köy Postası, S. 102, Ocak 1953, s. 32; Köy Postası, S. 26, Yıl: Mayıs 1946, s. 1; DP ,Kalkınan Türkiye, Desen Matbaası, 1954, s. 118; Orhan Evcimen, “İçtimai İktisat Bakımından Köylünün Kalkındırılması”, İktisadi Yürüyüş, C. 9, S. 209, Yıl: 9, 11 Ekim 1948, s. 19;Orhan Evcimen, “Köylünün Kalkınması, Su ve Yol Meselesi Bu Davanın En Mühim İki Unsurudur”, İktisadi Yürüyüş, C. 9, S. 208, Yıl: 9, 28 Eylül 1948, s. 7.

4 http://www2.dsi.gov.tr/kurumsal/tarihce.htm, Erişim Tarihi: 10.07.2018.

5 TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 2, C. 4, 28.04.1926. s. 689-690; Resmi Gazete, Sayı No: 368, 10 Mayıs 1926.

(3)

Nadir YURTOĞLU

227

2018

Müdürlüğü teşkil edilmiştir. 1939 yılına gelindiğinde ise Nafia Vekâletine bağlı Su İşleri Reisliği kurularak su kaynaklarının araştırma, etüt, planlama ve ölçümleri yapılmıştır.⁶

Bu dönemde köyler, içme suyu probleminin yanı sıra birçok sorunu bünyesinde barındırmıştır. Çeşitli hastalıklara davetiye çıkaran fakir köylerin içme su sorununu esasından halledilmesi için 1948 yılında Bayındırlık Bakanlığınca artezyen kuyuları açılmasının kamuoyunca faydalı olacağı kanaati uyanmıştır.⁷ İçme suyu problemini yoluna koyamayan bazı köylerin Bakanlar Kurulu Kararı ile başka köylere nakledilmesi, bu dönemin farklı uygulamaları arası yer almıştır.⁸

1940’lı yılların ikinci yarısının başlarında az nüfuslu kasabalarda içme suyu tesislerinin ekonomik ve kullanışlı olması nedeniyle beton borularla yapılması kararlaştırılmıştır.⁹ Burdur Milletvekili Ali Çınar’ın, Bayındırlık Bakanlığı’nın 1948 yılı bütçe görüşmeleri esnasında verdiği bilgilere göre, Türkiye’de 400’ün üzerinde kaza, 40.000 köy ve 60’dan fazla vilâyetinden ancak bir kısmında temiz ve sağlıklı su bulmak mümkündür. Bu nedenle, açık dere suları ve ilkel biçimde akan lâğım sularıyla temas halinde olan pis sular kullanılmak zorunda kalınmıştır. Bu dönemde yapılan herhangi bir içme suyu tahlilinin epidemilere yol açacak nitelikte tehlikeli bulunması, kolera ve çeşitli salgınların, ülkeyi tehdit ettiği anlamına gelmektedir.¹⁰

Bayındırlık Bakanlığı, gerek ülke su kaynaklarından rasyonel biçimde yararlanmak, gerekse bataklıkların kurutularak nehirlerin ıslah edilmesini sağlamak amacıyla müstakil bir sular idaresinin kurulması için çalışmalar başlatmış, konu ile ilgili incelemeler yapmak üzere bir Amerikalı uzmanı Türkiye’ye davet etmiştir.¹¹

Günaltay Hükümeti’nin 16 Ocak 1949 tarihinden 22 Mayıs 1950 tarihine kadar Bayındırlık Bakanlığı görevini yürüten Şevket Adalan, 1950 yılı bütçe görüşmeleri esnasında köy içme suları ile ilgili açıklamalarda bulunmuştur. Adalan, köylerin içme suları için, bütçede mevcut 300.000 liralık ödeneğe ilâveten bir milyon liralık yeni bir ödeneğin daha ayrıldığını,

6 http://www2.dsi.gov.tr/kurumsal/tarihce.htm, Erişim Tarihi: 10.07.2018.

7 TBMM, Tutanak Dergisi, 1948 Yılı Gider Bütçeleri, Dönem: 8, Toplantı: 2, C. 8, 26.12.1947, s. 215; Türkiye’de yer altı suları hakkında bilgi almak için Bk. Reşat Aktan, Türkiye İktisadı, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1968, s. 52;

Erol Zeytinoğlu, Türkiye Ekonomisi, Met/er Matbaası, 6. Basım, İstanbul, 1978, s. 14; Lağım sularının açık derelerden akan sulara karışmasının sıtma hastalığına neden olması sıtma ile mücadele konusunu daima gündemde tutmuştur. Sıtma ile mücadele hakkında ayrıntılı bilgi almak için Bk. Nevzat Tuzdil, “Sıtma İle Savaş”, İktisadi Yürüyüş, C. 8, S. 177, Yıl: 8, 3 Mayıs 1947, s. 6, 24.

8 Susuzluk nedeniyle Kayseri’nin Develi ilçesine bağlı Sarıca köyü 20 Temmuz 1931 tarih ve 11494 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile aynı ilçenin Karacaviran köyüne taşınması uygun görülmüştür. BCA, Fon No: 30 18 1 2- Kutu No: 22-Dosya No: 52-Sıra No: 16; 3132 sayılı Yeniden Yapılacak Su İşlerine 31.000.000 Lira Tahsisi ve Bunun İçin Gelecek Senelere Geçici Taahhüt İcrasına Mezuniyet Verilmesi Hakkında Kanun’un ayrıntıları için Bk.

TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 5, C. 17, 12.02.1937, s. 251: Resmi Gazete, Sayı No: 3538, 19 Şubat 1937.

9 Ziya Tataç, “Olaylara Bakış, Ticaret Ekonomisi”, Türk Ekonomisi, Sayı: 34, Yıl: 4, Nisan 1946, s. 118; 4100 sayılı Yeniden Yapılacak Su İşlerine 31 Milyon Lira Tahsisi Hakkındaki 3132 ve Bu Paranın Sureti Temini Hakkındaki 3483 Sayılı Kanunlara Ek Kanun için Bk. TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 6, C. 22, 08.08.1941, s. 805: Resmi Gazete, Sayı No: 4885, 13 Ağustos 1941; Ayrıca, 4649 sayılı Yeniden Yapılacak Su İşleri İçin Gelecek Senelere Geçici Taahhüt İcrasına Mezuniyet Verilmesi Hakkındaki 3132 Sayılı Kanuna Ek Kanun için Bk. TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 7, C. 26, 03.08.1944, s. 803: Resmi Gazete, Sayı No: 5780, 11 Ağustos 1944.

10 TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 8, Toplantı: 2, C. 8, 29.12.1947, s. 630.

11 Ziya Tataç, “Olaylara Bakış, Ulaştırma Ekonomisi, Mayıs 1949”, Türk Ekonomisi, S. 73, Yıl: 7, Temmuz 1949, s. 160; İller Bankası’nın 1950 yılının ilk yarısından sonra on bir şehir ve kasabanın içme suyu tesis çalışmaları için Bk. Tataç, “Olaylara Bakış, Bayındırlık Ekonomisi, Temmuz 1950”, Türk Ekonomisi, S. 86, Yıl: 8, Ağustos 1950, s. 189.

(4)

228

2018

bu ödeneğin, vilâyet ihtiyaçlarının göz önüne getirilerek genişletileceğini, bu suretle köylerin içme suları için halkın gayretleri ve çalışmalarının takviye edileceğini belirtmiştir.¹²

1.DP Döneminde Köylere İçme Suyu Götürme Faaliyetleri (1950-1960)

14 Mayıs 1950 tarihinde yapılan genel seçimlerde seçmenlerden 4.241.393 kişi DP’ye, 3.176.561 kişi CHP’ye, 383.282 kişi bağımsızlara, 250.414 kişi de Millet Partisine oy vermiştir. Böylece oyların %52,68’ini DP, %39,45’ini CHP, %4,76’sını bağımsızlar ve

%3,11’ini ise Millet Partisi almıştır.¹³ Bu oy dağılımı içinde nüfusun çoğunluğunu teşkil eden köy halkının yadırganamaz bir ağırlığı söz konusu olmuştur. 1950 yılı itibariyle 20.936.524 olan toplam ülke nüfusunun 15.666.975’i yani %74,8’i köylerde yaşamaktadır.¹⁴

1950 seçimleriyle iktidara gelen Demokrat Parti, liberal ve demokratik bir düzeni esas edinerek Türk milletinin temsilciliğini kendisine veren milyonlarca köylüye hizmet götürmeyi ön plana almıştır.¹⁵ Bu hizmetin parçası olarak köy içme suları ile ilgili hazırladığı bir programı beş yılda tamamlamak üzere harekete geçmiştir. DP’nin iktidara gelmesinden önce takriben 40 binden fazla köyden 22.599’unda içme suyu mevcut değildi. 20 binin üzerindeki köyün ecdat yadigârı bazı ilkel su tesislerinden ancak 13.700’ü yararlanabilir durumda, 7.400’ü ise kullanılamaz halde idi. Yine bu dönemin son 25 yılında 1.000 köye ancak içme suyu getirilebilmiş, 1937 ile 1949 yılı arasındaki 13 yıllık dönemde köy içme suları için 722 bin liralık bir harcama yapılmıştır. 1950 yılına gelindiğinde bütçeye köy içme suları ile ilgili 1.300.000 liralık bir ödenek konmuştur. Bu paranın 1.058.000 lirasının vilayetlere seçim masrafı olarak verildiği, DP Hükümeti tarafından tespit edilmiştir.¹⁶

Parti Programının 84. maddesini de içme suyu çalışmalarına ayıran DP yönetimi, programda şu ifadelere yer vermiştir:

“Yurtta su meselesi, sağlık bakımından da çok büyük bir önem göstermektedir. Bu sebeplerden su işlerimize daimi artan bir hızla devam olunmasına çalışmak hedefimizdir. Bu konuda başlanmış işler bitirilmeden yenilerine başlamamak, halin

12 TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 8, Toplantı: 4, C. 24, 52. Birleşim, 21.02.1950, s. 953; Türkiye’de kalkınmanın kriterlerinden biri olan kabul edilen sulamanın önemi ile ilgili bilgi almak için Bk. Nevzat Emre, “Kalkınmanın İlk Şartı Sulama Davası”, İktisadi Yürüyüş, C. 11, S. 248, Yıl: 11, 20 Nisan 1950, s. 19.

13https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/genel_secimler.secimdeki_partiler?p_secim_yili=1950, Erişim Tarihi:

26.07.2018; Coşkun Üçok, Siyasal Tarih, 1789-1960, Ankara Üniversitesi, Hukuk Fakültesi Yayınları, 3. Basım, Ankara,1980, s. 298; 14 Mayıs 1950 seçimlerinin basında yankıları için Bk. Akşam, 15 Mayıs 1950, Sayı No:

11348; Cumhuriyet, 16 Mayıs 1950, Sayı No: 9256; Yeni Sabah, 16 Mayıs 1950, Sayı No: 3994; Yeni İstanbul, 16 Mayıs 1950, Sayı No: 164.

14 İGM, İstatistik Yıllığı 1952, Yayın No: 362, Ankara, 1952, s. 63; İGM, İstatistik Yıllığı 1951, Yayın No: 332, Ankara, 1951, s. 72; İGM, İstatistik Yıllığı 1953, Yayın No: 360, Ankara, 1953, s. 44; Nüfusun çoğunluğunu teşkil eden köylü kesiminin kalkındırılmasının bir memleket davası olarak ele alınması gerektiği ile ilgili makalenin ayrıntıları için Bk. Orhan Evcimen,” Köylünün Kalkındırılması”, İktisadi Yürüyüş, C. 9, S. 207, Yıl: 9, 9 Eylül 1948, s. 8.

15 İsmail Hüsrev Tökin, “Partilerin Stratejik Durumu”, Ülkü, C. 10, S. 116, Yıl: Temmuz 1946, s. 8; Kemal Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010, s. 494; s. 327; Köy Postası, S. 72, Yıl: 6, Haziran 1950, s.

2; Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye Tarihi, Çev. Yasemin Saner, İletişim Yayınları, 23. Basım, İstanbul, 2009, s. 327; Yurtoğlu age, s. 222-223.

16 TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 10, Toplantı: 2, C. 8, 1. Birleşim, 01.11.1955, s. 11; TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 10, Toplantı: 1, C. 5, 42. Birleşim, 18.02.1955, s. 205; TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 10, Toplantı: 2, C.

10, 39. Birleşim, 20.02.1956, s. 306; TBMM, Zabıt Ceridesi, 1956 Yılı Bütçe Kanunu Lâyihası ve Bütçe Encümeni Mazbatası, Dönem: 10, Toplantı: 2, C. 10, 20.02.1956, S. Sayısı: 59, TBMM Matbaası, Ankara, 1956, s.

15; TBMM, Zabıt Ceridesi, 1958 Yılı Bütçe Kanunu Lâyihası ve Bütçe Encümeni Mazbatası, Dönem: 11, Toplantı: 1, C. 2, 19.02.1958, S. Sayısı: 31, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s. 11; TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem:

11, Toplantı: 2, C. 7, 42. Birleşim, 20.02.1959, s. 292; Zafer, 10 Temmuz 1955, Sayı No: 2345; Ayın Tarihi, Sayı No: 263, Yıl: Ekim 1955, s. 71.

(5)

Nadir YURTOĞLU

229

2018

icabıdır. Küçük su işleri üzerinde de ayrıca önemle durulması, bu işlerde halkın ve ilgililerin de iştirakini sağlayacak tedbirler ve müeyyideler aranmalıdır.”

Bu ifadelerle su işlerinin sağlık açısından önem arz etmesinin halkın ve yetkililerin içme suyu çalışmalarına katılmasına hız kazandırılmasını zorunlu hale getirdiğini, bunun için tedbir ve müeyyidelerin alınması gerektiği belirtilmiştir.¹⁷

DP yönetimi iktidara gelişinin akabinde 22 Ocak 1951 tarihinde Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde Büyük Su Kongresi’ni düzenlemiştir. Kongreye, Cumhurbaşkanı Celal Bayar, TBMM Başkanı Refik Koraltan, Milli Eğitim Bakanı Tevfik İleri, Bayındırlık Bakanı Kemal Zeytinoğlu ve bir kısım milletvekilleri, bakanlık, üniversite ve çeşitli bankaların üst düzey yetkilileri ile basın mensupları iştirak etmiştir. Büyük Su Kongresi, I. II. ve III. Menderes Hükümetlerinin 22 Aralık 1950 tarihinden 9 Aralık 1955 tarihine kadar Bayındırlık Bakanlığı görevini yürüten Kemal Zeytinoğlu’nun ülkenin su davası hakkında yaptığı bir konuşma ile açılmış, Mali Kaynaklar, İçme Suları, İşbirliği ve Plânlama komisyonları adı altında dört komisyon teşkil edilerek çalışmalar yürütülmüştür. 27 Ocak 1951 tarihine kadar devam eden kongrenin görüşülen ana konularından biri de küçük su tesisleri ve ülkenin içme suları olmuştur.¹⁸

Cumhurbaşkanı Celal Bayar, TBMM’nin 1 Kasım 1951 tarihli açılış konuşmasında Köylerimizin içme suyu davası da ehemmiyetle ele alınmıştır. Bu yıl 1.100 köy yeniden içme suyuna kavuşmuş veya kavuşmak üzeredir diyerek içme suyu ile ilgili yapılan çalışmalara gereken özenin gösterildiğini beyan etmiştir.¹⁹

Başbakan Adnan Menderes, II. Hükümet Programı’nda su işleri hakkında açıklamalarda bulunarak, büyük ve küçük su işlerinin esaslı programlara bağlandığını ve ihmal edilen bu konunun üzerine önemle gidilerek yeni kanun tasarılarının hazırlandığını, TBMM kürsüsünden beyan etmiştir.²⁰

II-III-IV ve V. Menderes Hükümetlerinde Maliye Bakanlığı görevini yürüten Hasan Polatkan, gerek 1952 yılı bütçe tasarısı ile ilgili 1 Aralık 1951 tarihinde gerçekleştirdiği basın toplantısı ve gerekse 20 Şubat 1952 tarihli TBMM’nin bütçe görüşmeleri esnasındaki yaptığı konuşmalarda bütçeden köy içme sularına ayrılan tahsisattan bahsetmiştir. Polatkan’a göre, DP iktidara gelene kadar hiç devlet eli sürülmemiş köylerin içme suyu davasına 1950 yılı bütçesinden ayrılan ödenek 1 milyon 300 bin lira iken, 1951 yılında bu rakam 5 milyon liraya, 1952 yılında ise % 50 artışla 7 milyon 500 bin liraya çıkarılmıştır.²¹

17 DP Programı, Ankara, 1946, s. 24.

18 Ayın Tarihi, Sayı No: 206, Yıl: Ocak 1951, s. 16-18; Hulki Alisbah, “Bir Haftada Üç Kongre”, İktisadi Yürüyüş, C. 12, S. 266, Yıl: 12, 31 Ocak 1951, s. 5; Türkiye’nin doğal kaynakları olan sulardan rasyonel bir şekilde yararlanabilmenin önemi ile ilgili bilgi almak için Bk. İsmail İşmen, “Sarıyar Hidro- Elektrik Projesinin Ekonomik Değeri”, Türk Ekonomisi, S. 99, Yıl: 9, Eylül 1951, 264.

19 TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 9, Toplantı: 2, C. 10, 1. Birleşim, 01.11.1951, s. 10; TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 9, Toplantı: 2, C. 13, 49. Birleşim, 27.02.1952, s. 1001; Kars Milletvekili Abbas Çetin, TBMM’de Bayındırlık Bakanlığının 1951 yılı bütçe görüşmeleri esnasında söz alarak şöyle demiştir: Kars'ta yüz kilometre uzunluğunda ve ortalama elli kilometre genişliğinde, Adana’nın pamuğundan, Bursa’nın şeftalisinden ve İzmir'in üzümünden daha iyi mahsul yetiştiren muazzam bir ovası vardır. Ancak bu ova üzerinde oturan halkın içme suyu ve sulama suyu yoktur diyerek Bayındırlık Bakanına serzenişte bulunmuştur. Çetin’in bu sözleri için Bk. TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 9, Toplantı: 1, c. 5, 51. Birleşim, 25.02.1951, s. 845.

20 TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 9, Toplantı: 1, C. 6, 58. Birleşim, 30.03.1951, s. 64; Yurtoğlu, age, s. 139;

Menderes’in II. Hükümet Programı ayrıntıları için Bk. Akşam, 31 Mart 1951. Sayı No: 11668; Milliyet, 31 Mart 1951, Sayı No: 329.

21TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 9, Toplantı: 2, C. 13, 42. Birleşim, 20.02.1952, s. 351, 369; TBMM, Tutanak Dergisi, 1952 Yılı Bütçe Kanunu Tasarısı ve Bütçe Komisyonu Raporu, Dönem: 9, Toplantı: 2, C. 13, 20.02.1952,

(6)

230

2018

1951 yılı özel idare bütçesine tahsis edilen 589.375 liranın yanı sıra halkın bedenî ve nakdî yardımları da eklenip aynı yılda 2.106 köyün içme suyu konusu ele alınmış, 1952 yılı Mayıs ayı itibariyle 2.200 köye su getirilebilmiştir.²²

Köy içme suları ile ilgili yapılan faaliyetlerin sürdürüldüğünü Bayındırlık Bakanı Kemal Zeytinoğlu’nun 1952 yılı Ekim ayı içerisinde basına yaptığı açıklamalardan anlıyoruz.

Zeytinoğlu ifadelerinde, halk ile hükümetin ortak çalışma ve işbirliğinin en güzel örneğini teşkil eden köylülerin içme suyu davasının dört yılık bir programa bağlandığını, yalnız 1952 yılında bu amaç için 20 milyon liranın ayrıldığını, harcanan bu paralarla hiç suyu bulunmayan 5 bin köyün içme suyuna kavuşacağını belirtmiştir.²³

Bakan Zeytinoğlu, 1952 yılının aralık ayı başlarında Adana Borsasının verdiği yemekte de bayındırlık işleri hakkında basını bilgilendirerek köy içme suları ile ilgili şu ifadelerde bulunmuştur:

“38 küsur bin köyden 25 bin küsüründe su yoktur, 1951’de 5 milyon 400 bin lira ile 5 bin köyün su işini ele aldık. 1952 senesi içinde bu mevzuya sarf edilecek tahsisatın miktarını 20 milyona çıkardık. Bidayetten bütçeye 9,5 milyon lira konmuştur. Senesi içinde varidat fazlasını görür görmez bu fasla tereddütsüz olarak 10,5 milyon daha verdik. Böylece hâlen yurdun dört köşesinde 10 bin köy üzerinde çalışılmaktadır. 1954 yılı sonuna kadar 25 bin susuz köyümüz suya kavuşmuş olacaktır.”

Bu sözlerle Zeytinoğlu, iktidara geldikleri 1950 yılının Mayıs ayından 1952 yılının Aralık ayı sonuna kadar köy içme suları konusunda epey mesafe alındığını beyan etmiştir.²⁴

Bakan Zeytinoğlu’nun ifadelerinde belirtildiği üzere, 1952 bütçesinden köy içme suları için tahsis edilen 10.500.000 liraya, yıl içinde verilen ek ödenek ile tahsisat toplamı 20 milyon liraya çıkarılmıştır. 1952 ödeneği illerin köy sayıları, nüfus miktarı ve genişlik imkânları göz önüne alınarak dağıtılmış, Millî Savunma Bakanlığından devralınıp vilayetlere gönderilen 11 adet sondaj makinesi ile yeraltı suyundan yararlanılması maksadıyla köylere içme suyu teminine çalışılmıştır. Ayrıca demir boru ihtiyacının tedarikinde güçlük çeken illerin ihtiyacını karşılamak üzere 300.000 metre muhtelif çapta galvanizli demir boru sağlanmıştır. İllere tahsis edilen para, makine ve malzeme yardımlarının yanı sıra bazı vilayetlerin özel idare bütçelerine ödenek konmuş, halkın nakdî ve bedenî yardımı ile 1952 yılı zarfında 6.188 köyde içme suyu

S. Sayısı: 50, TBMM, Basımevi, Ankara, 1952, s. 14; Ziya Tataç,” Olaylara Bakış, Maliye Ekonomisi, Kasım 1951”, Türk Ekonomisi, S. 102, Yıl: 9, Aralık 1951, s. 379; Ayın Tarihi, Sayı No: 217, Yıl: Aralık 1951, s. 65; Yeni İktidarın Çalışmaları, 22.05.1950-01-08.1951, Demokrat Parti Hizmetinde Bulunduğu Türk Milletine Hesap Veriyor, Güneş Matbaacılık TAO, Ankara, 1951.s. 66.

22 TBMM, Tutanak Dergisi, 1952 Yılı Gider Bütçeleri, Dönem: 9, Toplantı: 2, C. 13, 20.02.1952, s. 273; Tarım Bakanı Nedim Ökmen’in ülkenin farklı yörelerinde çeşitli miktarlardaki arazilerin sulanması için ayrılan ödenek tutarı ile ilgili basına verdiği bilgiler için Bk. Tarım Dergisi, S. 5, Yıl: 1 Ekim 1952, s. 10.

23 Ayın Tarihi, Sayı No: 227, Yıl: Ekim 1952, s. 22; Benzer ifadeleri 1 Kasım 1952 tarihli TBMM’nin açılış konuşmasında Cumhurbaşkanı Celal Bayar dile getirmiştir. Bu ifadeler için Bk. TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem:

9, Toplantı: 3, C. 17, 1. Birleşim, 01.11.1952, s. 11; Köy Postası, S. 99, Yıl: Ekim 1952, s. 8; Kars Milletvekili Latif Aküzüm Bayındırlık Bakanlığının 1952 yılı bütçe görüşmeleri esnasında söz alarak şöyle demiştir: Iğdır köyleri su sıkıntısı içerisindedir. Halk kara su olarak bilinen kirli ve kötü bir suyu kullandığından hastalıktan perişan bir durumdadır. Iğdır köylerinde de artezyen açmak suretiyle bu köylere yardım etmelerini Bayındırlık Bakanı Kemal Zeytinoğlu’ndan bilhassa rica ediyorum. TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 9, Toplantı: 2, C. 13, 49.

Birleşim, 27.02.1952, s. 1020.

24Ayın Tarihi, Sayı No: 229, Yıl: Aralık 1952, s. 14; Ziya Tataç, “Olaylara Bakış, Bayındırlık Ekonomisi, Ocak 1953”, Türk Ekonomisi, S. 116, Yıl: 11, Şubat 1953, s. 59; Benzer ifadeleri Maliye Bakanı Hasın Polatkan 1953 yılı bütçe müzakereleri münasebetiyle dile getirmiştir. Bakanın bu sözleri için Bk. TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 9, Toplantı: 3, C. 20, 44. Birleşim, 16.02.1953, s. 318;“Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın Bütçe Müzakerelerini Açış Nutku”, Türk Ekonomisi, S. 117, Yıl: 11, Mart 1953, s. 87.

(7)

Nadir YURTOĞLU

231

2018

sorunu ele alınmıştır. 1953 yılına gelindiğinde köy içme suyu bütçesine ihtiyacı karşılamak üzere 20 milyon liralık bir ödenek konulmuştur. Bu ödenek ile içme suyu olmayan köylerin mühim bir kısmının daha ihtiyacının giderilmesi düşünülmüştür.²⁵

Yine Bayındırlık Bakanı Kemal Zeytinoğlu’nun verdiği bilgilere göre, köy içme suları ile ilgili bakanlığının prensipleri yönetmelik ve genel tamimlerle vilâyetlere bildirilmiştir. İlk etapta, vilayetlerden hiç içme suyu bulunmayan köyler ele alınmış, ikinci aşamada suyu yetersiz olanlar üzerinde durulmuş, üçüncü olarak köy mahallelerinde çeşmeler kurarak aşama aşama bütün ihtiyaçları karşılamak üzere hareket edilmiştir.²⁶

Bu arada İller Bankası tarafından kurulan İl-Su Şirketi Ortaklığı, 1953 yılı içerisinde köy içme suları ile ilgili geniş çaplı faaliyette bulunması yolunda çalışmalar yürütülmüştür. İller Bankası Genel Sekreteri ve İl-Su Şirketi Müdürü Mithat Aktura’nın verdiği bilgilere göre:

Font tipi boruların (dökme demir boru) ülke için pahalı görülmesi, köy içme suları davasına bir hizmet olarak betonarme boruların İl-Su Şirketi ortaklığı tarafından imal edilmesini zorunlu hale getirmiştir.²⁷ Erzurum ilindeki köylerin içme suyu başta olmak üzere Edirne köylerinin içme suyu boruları da yapılan anlaşma gereği aynı ortaklık tarafından imal edilmiştir.²⁸

1.1 Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü’nün Kurulması ve Köy İçme Suyu Çalışmaları DP Dönemi’nde su işleri hakkında gerçekleştirilen en önemli icraatlardan biri de 18 Aralık 1953 tarihinde kabul edilen 6200 sayılı Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğü Teşkilât ve Vazifeleri Hakkında Kanun’un kabul edilmesidir. Bu Kanunla, yerüstü ve yeraltı sularının zararlarını önleyerek bunlardan çeşitli şekilde yararlanmak amacıyla Bayındırlık Bakanlığına bağlı hükmi şahsiyeti haiz mülhak bütçeli Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğü (DSİ) kurulmuştur. DSİ’ye verilen görevlerden biri de, şehir ve kasabaların içme su ve kanalizasyon projelerini tetkik, tasdik ve denetimini yapmak, köy içme suları için teknik organizasyon ve

25 TBMM, Tutanak Dergisi, 1953 Yılı Gider Bütçeleri, Dönem: 9, Toplantı: 3, C. 20, 44. Birleşim, 16.02.1953, s.

286; 6089 sayılı Yeniden Yapılacak Su İşleri İçin Gelecek Yıllara Sâri Taahhütlere Girişilmesine Mezuniyet Verilmesi Hakkındaki 3132, 4100, 4649 ve 5259 Sayılı Kanunlara Ek Kanun ile 3132, 4100, 4649 ve 5259 sayılı kanunlarla sarfına mezuniyet verilen (286) milyon liraya ilâve olarak yapım ve malî programı Hükümetçe tasdik edilecek bütün ülkeyi içine alan su işlerine harcanmak üzere (500) milyon liraya ve 1960 senesine kadar gelecek yıllara sâri taahhütlere girmeye Bayındırlık Bakanı yetkili kılınmıştır. TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 9. C. 35, 10.06.1953, s. 734; Resmi Gazete, Sayı No: 8434, 17 Haziran 1953.

26 TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 9, Toplantı: 3, C. 20, 54. Birleşim, 26.02.1953, s. 1072.

27 “İller Bankasının Çalışmalarından Köy İçme Suları”, Köy Postası, S. 108, Yıl: Temmuz 1953, s. 14; Erzurum Milletvekili Esat Tuncel 1955 yılı Bayındırlık Bakanlığı bütçesinin görüşülmesi esnasında söz alarak Demir borunun pahalı ve kullanışşız olması nedeniyle yerli malzemeden yapılan ve aynı zamanda daha ekonomik bulunan beton borudan köy içme suyu şebekelerinde yararlanılması gerekir demiştir. Tuncel’in bu sözleri için ile Bk.

TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 10, Toplantı: 1, C. 5, 48. Birleşim, 24.02.1955, s. 667-668.

28“İller Bankasının Çalışmalarından Köy İçme Suları”, Köy Postası, S. 108, Yıl: Temmuz 1953, s. 14;Yozgat Milletvekili Hasan Üçöz, Bayındırlık Bakanlığının 1952 yılı bütçe görüşmeleri esnasında söz alarak köy içme suları hakkında şu ifadelerde bulunmuştur: “Efendim; yıllardan beri köylüye el uzatmayan, daima elini ver diyen hocalar gibi, köylümüze eski Hükümetler elini hiç bir zaman uzatmadığı halde, iktidarımızın şu iki senelik zamanı zarfında Türk köylüsüne içme suyu parası ve köy yolları parası diye bir tahsisat ayırarak verdiğinden dolayı TBMM’ye ve onun Hükümetine şükranlarımı arz ederim. Ancak; verilen içme suyu paralarını mahalline masruf bir vaziyette sarf edilmesini Sayın bakandan istirham edeceğim. (Mahalline sarf ediliyor sesleri). Mahalline sarf ediliyor ama istenilen şekilde değil. Arz edeyim: Bizim bölgemize 100 bin lira para verildi. Bu 100 bin lira 200 köyün su işine tahsis edildi. Bu iş kısa ömürlüdür; hâlbuki yapılan işlerin uzun ömürlü olması, lâzımdır. Mahalline' ait iştir ama Sayın Bakandan bu işi biraz kontrol etmesini rica edeceğim. TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 9, Toplantı: 2, C.

13, 49. Birleşim, 27.02.1952, s. 1027-1028: CHP Ordu Milletvekili Atıf Topaloğlu Bayındırlık Bakanlığının 1953 yılı bütçe görüşmeleri esnasında Yozgat Milletvekili Hasan Üçöz gibi köy içme suları için ayrılan ödeneklerin kullanma ve dağıtılma yöntemlerinin objektif esaslara bağlanamadığını ileri sürmüştür. TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 9, Toplantı: 3, C. 20, 54. Birleşim, 26.02.1953, s. 1059-1060.

(8)

232

2018

kontrolü sağlayarak bu iş için bayındırlık müdürlükleri emrinde çalışacak elemanları yetiştirmektir.²⁹

Bayındırlık Bakanlığı’nın sulama programının uygulanması hakkında basına verdiği bilgilere göre, halkın su işlerine destek adı altında bütçeye konan ödenekten vilayetlere yardım edilip ve halk ile işbirliği yapılarak girişilen geniş ölçekli faaliyetler sayesinde 1954 yılı sonuna kadar köylerin içme suyu davası halledilmiş olacaktır. Bu dönemde yapılan incelemeler sonucunda Türkiye’de 13.708 köyde içme suyu bulunmasına rağmen, 20.461’inde içilebilir nitelikte su olmadığı ve 2 bin kadar köyün içme suyunun ise sondajla temin edilmesi gerektiği tespit edilmiştir. Böylece 10 binden fazla köyün içme suyu faaliyeti ele alınmış, 1953 yılı programında bu iş daha da genişletilmiştir.³⁰

Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın 1 Kasım 1953 tarihinde TBMM’de verdiği bilgilere göre, 1950 yılına kadar köy içme sularına harcanan para 1 milyon 500 bin lira iken, 1950-1953 döneminde bu rakam 46 milyon liraya çıkarılmıştır.³¹ Yine Bayındırlık Bakanı Kemal Zeytinoğlu’nun açıklamalarına göre, 1950 yılından 1954 yılı başlarına kadar 65 milyon 400 bin liralık bir yardım ile içme suyu bulunmayan 20.300 köyden 13 binden fazlasının sorunu halledilmiş, 5 bin köye içme suyu getirilme çalışmalarına ise sürdürülmüştür.³²

Başbakan Adnan Menderes, 24 Mayıs 1954 tarihinde TBMM’de açıkladığı III. Hükümet Programı’nda, geniş çaplı büyük inşaatın yanı sıra köy yolları ve köy sularına verilen önem ve elde edilen başarılı sonuçları da hatırlatmak yerinde olur diyerek, köylere içme suyu da dâhil yapılan her türlü yatırımı önemsediği vurgulamıştır.³³

Köylere içme suyu getirilirken bu hat üzerinde bulunan bazı ormanlık alanlar kullanılmak zorunda kalınmıştır. Bolu’nun Çele Bölgesinde bulunan Yakabayat köyü Apalar mahallesine

29 TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 9, C. 36, 18.12.1953, s. 32; Resmi Gazete, Sayı No: 8592, 25 Aralık 1953; DSİ’nin 1950-1959 yılları arasında fiili, daimi ücret ve geçici ücret kadro sayıları için Bk.

İGM, 1959 İstatistik Yıllığı, Yayın No: 380, Ankara, 1959, s. 420; DİE, İstatistik Yıllığı 1960-1962, Yayın No: 460, Ankara, 1962, s. 419; DİE, 1963 Türkiye İstatistik Yıllığı, Yayın No: 490, Ankara, 1963, s. 356; DİE, Türkiye İstatistik Yıllığı, 1964-1965,Yayın No: Ankara, 1965, s. 375.

30 Ziya Tataç, “Olaylara Bakış, Bayındırlık Ekonomisi, Ağustos 1953”, Türk Ekonomisi, S. 124, Yıl: 11, Ekim 1953, s. 313; 1950-1959 yılları arasında sulanan arazi miktarları ile ilgili bilgi almak için Bk. FAO Türkiye Raporu, TC Ziraat Bankası 100. Yıldönümü Yayını, Ankara, 1962, s. 188; Haluk Cillov, Türkiye Ekonomisi, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları, 2. Basım, İstanbul, 1962, s. 191; Haluk Cillov, Türkiye Ekonomisi Bünyesi, İktisadi ve Ticari İlimler Yüksek Okulu Yayınları, İstanbul, 1967, s. 139.

31 TBMM, Tutanak Dergisi, Dönem: 9, Toplantı: 4, C. 25, 1. Birleşim, 01.11.1953, s. 8; “Reisicumhurun Meclisi Açış Nutku”, Türk Ekonomisi, S. 126, Yıl: 11, Aralık 1953, s. 357.

32 TBMM, Zabıt Ceridesi, 1954 Yılı Bütçe Kanunu Lâyihası ve Bütçe Komisyonu Raporu, Dönem: 9, Toplantı: 4, C. 28, 18.02.1954, S. Sayısı: 109, TBMM Basımevi, Ankara, 1954, s. 76; TBMM, Zabıt Ceridesi, 1955 Yılı Bütçe Kanunu Lâyihası ve Bütçe Encümeni Mazbatası, Dönem: 10, Toplantı: 1, C. 5, 18.02.1955, S. Sayısı: 183, TBMM Matbaası, Ankara, 1955, s. 13; Ayın Tarihi, Sayı No: 242, Yıl: Ocak 1954, s. 51; Aynı rakamları 1954 yılı bütçe görüşmeleri esnasında Maliye Bakanı Hasın Polatkan vermiştir. Bu rakamlar için Bk. TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 9, Toplantı: 4, C. 28, 45. Birleşim, 18.02.1954, s. 532.

33 TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 10, Toplantı: F, C. 1, 3. Birleşim, 24.05.1954, s. 31; İsmail Arar, Hükümet Programları 1920-1965, Burçak Yayınları, İstanbul, 1968, s. 270; Faruk Sükan, Başbakan Adnan Menderes’in Meclis Konuşmaları, TBMM 1950-1960, Kültür Ofset Şirketi Yayınları, Ankara, 1991, s. 176; Adnan Menderes yaptığı açıklamalarda DP’nin tarım ve köylü politikaları içerisinde köylere içme suyuna da yer vermiştir.

Menderes’in bu sözleri için Bk. Celal Bayar, Başvekilim Adnan Menderes, Der. İsmet Bozdağ, Tercüman Gazetesi Yayınları, İstanbul, 1986, s. 137; İsmail Cem, Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2008, s. 327.

(9)

Nadir YURTOĞLU

233

2018

getirilecek içme suyunun geçeceği ormanlık alanın 10 yıllık süre ile yararlanma hakkı, 25 Aralık 1954 tarih ve 4/4128 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile adı geçen köye verilmiştir.³⁴

DP Dönemi’nde köylerine yapılan içme suyu hizmetinden dolayı bazı köy muhtarları Başbakan Adnan Menderes’e ülkenin çeşitli yörelerinden teşekkür telgrafları çekmiştir.

Elazığ’ın Harput nahiyesine bağlı Har, Hersenk, Hazık, Zarık, Körpe, Murudu, Güney Çayırı, Kurtdere, Hiyadin, Hacı Seli ve Pekinik köyü muhtarları, köylerine getiren sıhhi içme suyundan dolayı sevinç ve minnettarlıklarını dile getirmek amacıyla Başbakan Adnan Menderes’e 30.12.1954 tarihinde bir teşekkür telgrafı çekmiştir.³⁵

Hükümetin köye içme suyu götürme hizmetine verdiği önem bir kısım yabancı jeologların bu alanda faaliyet göstermesini de zorunlu kılmıştır. Alman tebaasından Jeolog Klaus Hormann’ın Hatay vilayeti köy içme suyu işlerinde çalıştırılması, 13 Eylül 1955 tarih ve 4/5873 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kabul edilmiştir.³⁶

DP Döneminde 1954 yılının sonlarına doğru köylere içme suyu getirme çalışmalarının önemli bir kısmı tamamlanmış, ilerleyen süreçte temiz, sıhhi ve bol içme suyuna kavuşmamış hiçbir köy ve kasabanın kalmayacağı öngörülmüştür.³⁷ Bu çerçevede 1955 yılı bütçesinden köy içme sularına 20 milyon lira tahsis edilmiştir.³⁸ Devlet Su işleri Genel Müdürü Hikmet Turat, 1955 yılının Ocak ayında Ankara’da düzenlenen Bayındırlık Bakanlığı Su İşleri Bölge Müdürleri toplantısında, 1954 yılı içerisinde 5.595 köye içme suyu getirildiğini, 4 yıllık çalışma sonunda 18.611 köyün temiz içme suyuna kavuştuğunu dile getirmiştir.³⁹ 1955 yılı ortalarına kadar DP iktidarı tarafından köy içme sularına harcanan 71.700.000 lira ile 22.600 köye içme suyu getirilmiş, 4.051 köy de ise henüz içme suyu çalışmaları başlatılamamıştır.⁴⁰

1956 yılına gelindiğinde DP Hükümeti tarafından köy içme sularına tahsis edilen toplam ödenek miktarı 110 milyon 400 bin liraya çıkarılmıştır.⁴¹ 1957 yılına kadar bu rakam 132

34 BCA, Fon No: 30 18 1 2-Kutu No: 137-Dosya No: 103-Sıra No: 20; Lüleburgaz’ ın Büyük Karıştıran nahiyesine bağlı Turgutlu Köyü’nün okul tamir yol ve su işi 1960 yılı programına alınmış, aynı yılın Mart ayından itibaren faaliyete geçileceği, Başbakan tarafından gönderilen ilişik mektupla birlikte köy muhtarlığına Vali tarafından bildirilmiştir. BCA, Fon No: 30 1 0 0-Kutu No: 114-Dosya No: 720-Sıra No: 3.

35 Bu telgrafın içeriği için Bk. BCA, Fon No: 30 1 0 0-Kutu No: 18-Dosya No: 106-Sıra No: 45.

36 BCA, Fon No: 30 18 1 2-Kutu No: 140-Dosya No: 83-Sıra No: 12.

37 TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 10, Toplantı: 1, C. 2, 1. Birleşim, 01.11.1954, s. 12.

38 TBMM, Zabıt Ceridesi, 1955 Yılı Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğü Bütçesi, Dönem: 10, Toplantı: 1, C. 5, 18.02.1955, s. 15.

39 Ayın Tarihi, Sayı No: 254, Yıl: Ocak 1955, s. 30; BCA, Fon No: 30 1 0 0-Kutu No: 74-Dosya No: 471-Sıra No:

12; Elazığ'ın bazı köylerinde yaptırılan içme suyu sebebiyle Elazığ İçme nahiyesi köyleri muhtarları adına Celal Tekin'in Hükümet yetkililerine çektiği teşekkür telgrafı için Bk. BCA, Fon No: 30 1 0 0-Kutu No: 19-Dosya No:

107-Sıra No: 2.

40 TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 10, Toplantı: 2, C. 8, 1. Birleşim, 01.11.1955, s. 11; Zafer, 10 Temmuz 1955, Sayı No: 2345; Ayın Tarihi, Sayı No: 263, Yıl: Ekim 1955, s. 71; 1950-1955 yılları arasında kaç köyün içme suyuna kavuştuğunu ve yapılan harcamaları öğrenmek için ayrıca Bk. BCA, Fon No: 30 1 0 0-Kutu No: 29-Dosya No: 170- Sıra No: 9.

41 TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 10, Toplantı: 3, C. 17, 41. Birleşim, 20.02.1957, s. 311; Köy içme suları için bütçeden ayrılan ödeneğin artırılmasına rağmen, halen içme suyunun ülkede ulaşamadığı yerler vardı. Urfa Milletvekili Aziz Özbay, Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğünün 1957 yılı bütçe görüşmeleri esnasında yaptığı konuşmada bu konu ile ilgili şöyle demiştir: Üç milyon dönümü aşkın arazisi ile düne kadar gayrimeskûn ve metruk bir vaziyette bulunan Ceylanpınar Devlet Üretme Çiftliğinin, çiftlik kısmı dışında kalan yerleri iskân edilerek, topraksız halka 100 ve 80 er dönüm halinde dağıtılmıştır. Fakat bu çevrede içme suyu adına eser yok. Kuyu yok, hatta sarnıç bile mevcut değil. Köylülere dağıtıla arazilerin sahipleri belli zamanlarda arazilerine gelmekte hatta ellerinden geldiği kadar ev tesis etmekle birlikte uzun süre kalamamaktadırlar. Çünkü su olmadığı için kilometrelerce uzakta bulunan kuyular başında nöbet beklemektedirler. Bu yüzden hayvan besleyemedikleri gibi evlerinde de ikamet edemiyorlar. Sonuçta traktör sahibi olan kimseler topraklarını yarıcıya vermek suretiyle ellerindeki toprakları terk ediyorlar. Bu nedenle kurulmakta olan köylerin içme sularını temin etmek zorundayız. Bu

(10)

234

2018

milyon liraya yükseltilmiştir.⁴² 1958 yılı sonuna kadar köy içme sularına bütçeden tahsis edilen toplam ödenek miktarı 156 milyon 700 bin liraya ulaşmıştır. Bu rakam aynı zamanda Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğünün 1950-1958 yılları arası yatırım bilançosunun %5,9’una tekabül etmektedir.⁴³ Sadece 1958 yılında köy içme sularına tahsis edilen ödenek miktarı 18 milyon lira olmuştur.⁴⁴ İlerleyen süreçte köy içme sularına tahsis edilen ödeneğinin artırılması ile içme suyuna kavuşacak köy sayısının 33 bine çıkarılması öngörülmüştür.⁴⁵ Ayrıca İller Bankası tarafından ülkenin muhtelif bölgelerinde bulunan 339 şehir ve kasabanın içme suyu tesisleri tamamlanarak hizmete açılmıştır. 1959 yılı itibariyle 212 şehir ve kasabanın içme suyu tesislerinin tamamlanmasına çalışılmıştır.⁴⁶

DP iktidarı köylere içme suyu götürme hizmetini demokrasiyi yerleştirme ve yaşatmanın bir gereği olarak görmüştür. Sanayi Bakanlığının 1958 yılı bütçe görüşmeleri esnasında DP Meclis Grubu adına söz alan Bursa Milletvekili Yekta Teksel bu konu ile ilgili görüşlerini şöyle ortaya koymuştur.

“Bir taraftan ileri memleketlerdeki fikrî olgunluğa sahip, diğer taraftan köyünde en iptidai bir ihtiyacı olan içme suyundan dahi mahrum, bir halk kütlesi tasavvur ediniz;

böyle bir memlekette demokrasiyi yerleştirmek ve yaşatmak için bu halka evvelâ muayyen bir yaşayış seviyesi temin etmek mecburiyetindesiniz.”

Bu sözlerle Teksel, köylü halkın en temel ihtiyaçlarından birini teşkil eden içme suyu ihtiyacının giderilmesinin onun en temel hakkı ve demokrasinin bir gereği olduğunu belirtmiştir.⁴⁷

DP’nin köy içme suları hakkında yaptığı çalışmalar semeresini vermiş, 1959 yılı şubat ayı itibariyle Türkiye’de içme suyu bulunmayan 10 bin köy kalmıştır. 1959 yılı başlarına kadar ülkede köy içme suları ile ilgili vilayetlerce yapılan çalışmalar fazla teknik güç istemeyen, nispeten kolay ve düşük maliyetli olarak gerçekleşmiştir. Bu tarihten itibaren büyük teknik güç ve bilgi isteyen su işlerinin ve içme suyu bulunmayan 10 bin köye su getirilmesi çalışmalarının Devlet Su İşleri tarafından yapılması hususunda bir kanun tasarısı hazırlanmıştır. Ayrıca içme sularının köylere getirilmesinde müteahhitlerin dürüst çalışıp çalışmadığını belirlemek amacıyla Bayındırlık Bakanlığı tarafından bunların sicilleri tutulmuş, birçok iş üzerinde çalışan

şekilde temin edersek, görevimizi, tamamlamış olacağız. TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 10, Toplantı: 3, C. 17, 47. Birleşim, 26.02.1957, s. 932.

42 TBMM, Zabıt Ceridesi, 1958 Yılı Bütçe Kanunu Lâyihası ve Bütçe Encümeni Mazbatası, Dönem: 11, Toplantı:

1, C. 2, 19.02.1958, S. Sayısı: 31, TBMM Matbaası, Ankara, 1958, s. 11; 1957 yılında köy içme sularına tahsis edilen ek 10 milyon lira ödeneğin bütün vilayetlere çeşitli miktarlarda dağıtıldığını bilinmektedir. Hangi vilayete ne kadar ödeneğin ayrıldığı ile ilgili bilgi almak için Bk. BCA, Fon No: 30 1 0 0-Kutu No: 74-Dosya No: 471-Sıra No:

17.

43 TBMM, Zabıt Ceridesi, 1959 Yılı Devlet Su İşleri Umumu Müdürlüğü Bütçesi, Dönem: 11, Toplantı: 2, C. 7, 25.02.1959, S. Sayısı: 49, s. 25.

44 TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 11, Toplantı: 1, C. 2, 48. Birleşim, 27.02.1958, s. 1057; 1939, 1950 ve 1960 yıllarında köysel alanda yerleşme ünitelerinin içme suyu durumu ile ilgili bilgi almak için Bk. Devlet Planlama Teşkilatı, Kalkınan Türkiye (Rakamlarla 1923-1968) Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1969, s. 94.

45 TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 11, Toplantı: 1, C. 2, 40. Birleşim, 19.02.1958, s. 157; DP iktidarının hangi dönemde kaç köyün ne kadarına su getirdiği ile ilgili bilgi almak için Bk. Yeni Kastamonu, 28 Eylül 1957, Sayı No:

6.

46 TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 11, Toplantı: 2, C. 7, 42. Birleşim, 20.02.1959, s. 292; TBMM, Zabıt Ceridesi, 1959 Yılı Bütçe Kanunu Lâyihası ve Bütçe Encümeni Mazbatası, Dönem: 11, Toplantı: 2, C. 7, 20.02.1959, S.

Sayısı: 41, TBMM Matbaası, Ankara, 1959, s. 11.

47 TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 11, Toplantı: 1, C. 2, 40. Birleşim, 19.02.1958, s. 1062; Benzer ifadeleri Niğde Milletvekili Vedat Mengi, Bayındırlık Bakanlığının 1959 yılı bütçe görüşmeleri esnasında TBMM’de dile getirmiştir. Mengi’nin sözleri için Bk. TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 11, Toplantı: 2, C. 7, 45. Birleşim, 25.02.1959, s. 860.

(11)

Nadir YURTOĞLU

235

2018

müteahhitlere yeni işler vermeme konusunda hassas davranılmıştır. Bunun yanı sıra Türk mühendis ve müteahhidiyle ecnebi mühendis ve yükleniciler arasında ayırım gözetilmemiştir.⁴⁸

DP’nin son iktidar yılı olan 1960 senesine gelindiğinde bütçeden köy içme sularına ayrılan tahsisat, 1959 yılına göre 100 milyon lira artarak 129 milyon liraya ulaşmıştır.⁴⁹ 1950’den 1960 yılının başlarına kadar olan 10 yıllık dönemde köy içme sularına toplam 196 milyon lira sarf edilmiştir.⁵⁰ Bu rakam su işlerine yapılan toplam harcamanın %5,6’sına tekabül etmektedir.⁵¹ Tahsisatların artmasıyla 1950 yılıma kadar ele alınamamış bulunan yeraltı suları ile köy içme suyu mevzuları üzerinde önemle durulmuş ve gösterilen gayretler sonunda 1960 yılının şubat ayına kadar 1.190 adet derin kuyu açılmış ve 24 bin adet köyün sıhhi içine suyuna kavuşturulması sağlanmıştır. Ayrıca, yerüstü suyu bulunmayan uzak, her hangi bir membadan akıtılması imkânı olmayan yerlerde susuz halkın sağlıklı içme suyuna kavuşturulması amacıyla 1959 yılında 120 muhtelif yerde yaklaşık 10 bin metre derinliğinde içme suyu sondajları yapılmıştır.⁵²

İçme suyu sondajları ile köylü halkın su ihtiyacının giderilmeye çalışılırken, 9 Mayıs 1960 tarihinde 7478 sayılı Köy İçme Suları Hakkında yasal düzenleme yürürlüğe girmiştir.⁵³ Bu yasal düzenlemeye göre:

1. Köylerin içme ve kullanma suyu ihtiyacı, DSİ Umum Müdürlüğü tarafından temin edilir. DSİ Umum Müdürlüğü; 4. maddedeki programlara giren bazı köylere ait işlerin, kendi denetimi altında yapılmasını ilgili vilâyete bırakabilir. Vilâyete bırakılan işler için vilâyete nakdî ve aynî yardım yapılır.

2. Bu kanuna göre yapılacak işler için DSİ Umum Müdürlüğü bütçesine her yıl gerektiği kadar ödenek konur.

3.Yeterli miktarda sıhhi ve içme suyu bulunmayan bütün köy ve mahallelerinin tespitinden sonra:

a) İhtiyacı en çok, b) Nüfusu en kalabalık,

c) Nüfus başına su getirme masrafı en az,

d) İçme su tesisleri için memba, para ve arazi hibe eden, e) Birkaç köye ait işlerde aralarında birlik kuran,

f) En fazla iş birliği yapan köylere, bağlı bulundukları vilâyetlerle elbirliği edilerek, öncelik sırası verilmek suretiyle DSÎ Umum Müdürlüğünce her malî yılbaşında üç yıllık çalışma programları hazırlanır.

48 TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 11, Toplantı: 2, C. 7, 45. Birleşim, 25.02.1959, s. 873; TBMM, Zabıt Ceridesi, 1960 Yılı Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğü Bütçesi, Dönem: 11, Toplantı: 3, C. 12, 26.02.1960, S. Sayısı: 51, s.

35.

51 TBMM, Zabıt Ceridesi, 1960 Yılı Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğü Bütçesi, Dönem: 11, Toplantı: 3, C. 12, 26.02.1960, S. Sayısı: 51, s. 14.

52 TBMM, Zabıt Ceridesi, 1960 Yılı Muvazene-i Umumiye Kanunu Lâyihası ve Bütçe Encümeni Mazbatası, Dönem: 11, Toplantı: 3, C. 12, 19.02.1960, S. Sayısı: 43, TBMM Matbaası, Ankara, 1960, s. 14-15; DP iktidarı 1950’den 1960 yılına kadar köylerle birlikte mahalleleri de içme suyuna kavuşturduğu bilinmektedir. İçme suyuna kavuşturulan köy ve mahalle sayısı için Bk. TBMM, Zabıt Ceridesi, Dönem: 11, Toplantı: 3, C. 12, 41. Birleşim, 19.02.1960, s. 25; Rıfkı Salim Burçak, On Yılın Anıları 1950-1960, Ankara, 1988, s. 764.

53 TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 11, C. 42, 09.05.1960, s. 747; Resmi Gazete, Sayı No: 10506, 16 Mayıs 1960.

(12)

236

2018

DSİ’nin kurulmasıyla birlikte Türkiye’de başta içme suyu olmak üzere her türlü su faaliyeti daha sistemli halde yürütülmeye başlanmıştır. Köylere içme suyunun götürülmesi kırsal kesimi birçok bakımdan etkilemiştir. İnsanın yediği gıdanın çözünerek sindirilmesini ve emilmesini temin etmesinin yanı sıra atık maddelerin vücuttan dışarı atılmasını sağlamada ve vücut metabolizmasını düzenli bir şekilde çalışmasını temin etmede suyun insan hayatı için ne denli önemli olduğu bilinen bir gerçektir. Köylere temiz içme suyunun getirilmesi, halkın % 80’nin yaşadığı bu yerlerin sağlık ve sosyo-ekonomik hayatına çok önemli katkılar sağlamıştır.

Temiz ve sıhhi içme suyu sayesinde kolera, tifo, tifüs, dizanteri, trahom, ishal, gibi başlıca hastalıklar önlenmiş, sağlık kuruluşu ve doktorların ihtiyacı karşılayamadığı bir dönemde köylü halkın hastalıklarla cebelleşmesi büyük ölçüde önlenmiştir. Böylece köy yaşanabilir bir yerleşme birimi haline gelirken, halkın susuzluk nedeniyle başka köy ya da beldelere göç etme, yerlerini boşaltma ve üretimi düşürme riski önlenmiştir.

Halkın köylerde en büyük sorununu teşkil eden içme suyu probleminin çözülmesi ve köylerin yaşanabilirliği, ekonominin temelini teşkil edilen tarım sektörünün canlanmasına da yardımcı olmuştur. Her türlü tarım mahsulü ve hububat ürünlerinin içme suyu sıkıntısı bulunmayan köylerde yetiştirilmesi, ülkenin beslenme sorunu ve açlık sıkıntısını giderdiği gibi, dış ülkelere döviz transferiyle yapılacak hububat ithali ve yaşanacak döviz kaybını önlemiştir. Su sorununun halledilmesiyle köylerin yaşanabilir bir merkez haline getirilmesi, köyde yapılan hayvancılık ve ormancılık gibi tarıma destek veren sektörlerin gelişmesine ve ülke ekonomisine katkı sağlamıştır. Su sıkıntısı çekilmeyen ve yaşanması cazip hale gelen ülke nüfusunun %80’nin yaşadığı köylerde halkın tarım ve tarıma yardımcı sektörleri uğraş alanı haline getirerek bu alanlarda üretim yapabilmesi, Türkiye’de milyonlarca insanın aynı zamanda istihdam edilmesine de yol açmıştır.

Sonuç

Osmanlı Devleti’nin son dönemleri ve Cumhuriyetin ilk yıllarında, Anadolu köylerinin içme suyu ve alt yapı problemleri ülkenin en büyük sorunları arasında yer almıştır. Suyun köylere getirilişinin uzun yıllar ihmal edilmesi; dere, kuyu ve yağmur sularından yararlanmayı zorunlu hale getirmiştir.

14 Mayıs 1950 tarihinde yapılan genel seçimlerde Demokrat Parti’nin iktidara gelmesi, köy içme suyu çalışmalarında yeni bir dönemi başlatmıştır. İktidarı boyunca temiz, sıhhi ve bol içme suyuna kavuşmamış hiçbir köy ve kasabayı bırakmamayı hedefleyen DP yönetimi, Hükümet programları, Bayındırlık Bakanlığının faaliyetleri, köy içme suları için tahsis ettiği ödenekler, kongreler ve yapılan ortaklıklarla köylere içme suyu getirme çalışmalarını önemle ele almıştır.

18 Aralık 1953 tarihinde kabul edilen 6200 sayılı Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğü Teşkilât ve Vazifeleri Hakkında Kanun’un kabul edilmesi, DP Döneminde köy içme suyu alanında yapılan çalışmalarda önemli bir dönüm noktasını oluşturmuştur. Bu Kanunla, kurulan Devlet Su İşleri Umum Müdürlüğü, şehir ve kasabaların içme suyu ve kanalizasyon projelerini tetkik, tasdik ve denetimini yapmak, köy içme suları için organizasyon ve kontrolü sağlayıp Bayındırlık müdürlükleri emrinde çalışacak elemanları yetiştirmekle yetkili kılınmıştır.

DP iktidarının başlarında tahsis edilen 5 milyon 400 bin lira ile 5 bin köyün su işi ele alınmış iken, 1960 yılına gelindiğinde 196 milyon lira masrafla 24 bin köyün sağlıklı suya kavuşması sağlanmıştır. Böylece DSİ ve valiliklerin çalışmalarıyla köy içme suyuna kavuşan köy sayısı her geçen yıl artmıştır.

Köylerin en büyük sorununu teşkil eden içme suyu probleminin çözülmesi, bu yerleşim birimlerinin yaşanabilir imkânlarının artırılmasına, dolayısıyla ekonominin temelini teşkil

(13)

Nadir YURTOĞLU

237

2018

edilen tarım sektörünün canlanmasına destek temin etmiştir. Tarım mahsullerinden olan hububat ürünlerinin içme suyu sıkıntısı bulunmayan köylerde meskûn halk tarafından yetiştirilmesi, bir yandan ülkenin beslenme sorununu hallederken, öbür yandan bu ürünlerin ithalatı karşılığında dış ülkelere gidecek dövizin ülke ekonomisine kazandırılması sağlanmıştır.

İçme suyu probleminin çözüme kavuşması ve köylerin yaşanabilir bir merkez haline getirilmesi, ülkenin sektörler bazındaki gelişmelerine de destek sağlamıştır. Köyde her türlü tarla, bağ ve bahçe üretiminin gerçekleştirilmesi ile hububat, sebze ve meyve sektörüne; her çeşit büyük baş ve küçükbaş hayvan üretimi ile hayvancılık sektörüne; ağaç, orman ve tomruk üretimi ile ormancılık sektörüne, arı yetiştiriciliği ve mahsullerinin üretimi ile arıcılık sektörüne katkı sağlanmıştır.

Sonuç itibariyle, Türkiye’de kırsal kesime içme suyu götürülüp sıkıntıların giderilmesi, bir yandan bu yerleşim birimlerinin hayat bulmasını gerçekleştirip yaşam standardını yükseltirken, öbür yandan tarım ve tarıma destek veren sektörlerin geliştirilip milyonlarca insanın istihdam edilmesini temin ederek ülke ekonomisine katkılar sağlamıştır.

KAYNAKÇA

I. BAŞBAKANLIK CUMHURİYET ARŞİVİ (BCA)

BCA, Fon No: 30 18 1 2-Kutu No: 22-Dosya No: 52-Sıra No: 16.

_________, Fon No: 30 18 1 2-Kutu No: 137-Dosya No: 103-Sıra No: 20 _________, Fon No: 30 1 0 0-Kutu No: 114-Dosya No: 720-Sıra No: 3.

_________, Fon No: 30 1 0 0-Kutu No: 18-Dosya No: 106-Sıra No: 45.

_________, Fon No: 30 1 0 0-Kutu No: 74-Dosya No: 471-Sıra No: 12 _________, Fon No: 30 1 0 0-Kutu No: 19-Dosya No: 107-Sıra No: 2.

II. RESMİ YAYINLAR

A. Türkiye Büyük Millet Meclisi, Kanunlar Dergisi, Zabıt Ceridesi ve Tutanak Dergisi

TBMM, Kanunlar Dergisi, Dönem: 2, C. 2, 18.03.1340, s. 258-273.

_________, Kanunlar Dergisi, Dönem: 2, C. 4, 28.04.1926. s. 689-690.

_________, Kanunlar Dergisi, Dönem: 5, C. 17, 12.02.1937, s. 25 _________, Kanunlar Dergisi, Dönem: 6, C. 22, 08.08.1941, s. 805.

_________, Kanunlar Dergisi, Dönem: 7, C. 26, 03.08.1944, s. 803.

_________, Kanunlar Dergisi, Dönem: 9. C. 35, 10.06.1953, s. 734.

_________, Tutanak Dergisi, Dönem: 8, Toplantı: 2, C. 8, 29.12.1947, s. 630.