T A ~ H T E
VE
FOLKLORDA
BALKAN*
Balkan yahut bqka bir lehpye giife B-, Hazar denizi luymmda, Amu- derya m a w eski yatagt o h ozboy'un denize dagtIgt yerin kuzeyinde bu- lunan sua daaann a&&. Bu d a m Buyuk B a W denit. Bunun giineyinde bulunair ve sua d a m d a n busbutiin ayn duran ba&a bir daga da Kucjik Bal- kan dehir.
B e a n (yahut Balkan) ad1 tarih kitaplanna ilk defa Selykogullanyla Gaz- neli Mahmud'un (998-1030) kavga ve savaglan yiiziinden g-tir. Bu dagar , X. yibydm sonlannda Maveraiinnehr'i ve Horasan'i alt iist eden Selpk O@- Tiirkmenlerinin karargfilu id. Gameli ordulan yenildikleri veya onlann kovala- masma u@adrklan zaman Ba4canlara kapclar, orada barmrlard~. Eserini 985 y h d a yazan el-Makdisi (BGA, 111, 27) BaUp'm bir p h i . a& o l d u w u sm- yordu. Fakat bundan biraz sonra yazan Gardizi, Beyhaki ve bqkalan BaQan'm dag olduNnu p k iyi biliyorlardt.
Balkan kelimesinin kiiku gimdiye kadar kesin olarak apklanamamqtr. "Parlamak" anlamma gelen "balk-" koku ile il@ olabilir. fsldm Ansiklopedi- sPnde Baean maddesini yazan W. Barth~ld "B& kelimesinin Farsp 'bala-
,
hane" kelimesinden tiire* olduw rivayet ediliyor" demekle yeti*, fakatEbulgazi H m "eb@ann pklindeki etimolojisi itjn "isabetsiz btikak" diyerek hakl~ bir miitaliada bulunmugtur. Bununla beraber BaQan a h "bala- hanewden qlcaranlann iddatum da Ebulgazi H ~ ~ I u "i@kak"mdan farkslz ol- d u r n giiphe yoktur.
"Balkan dagt" adma Kazak f i g d a r l a Bagkurtlam folklorunda r a s t l w .
'
Bu uluslar gerek Tiirkmen Balkamndan gerek Osmanh Balkamndan p k uzak-larda yqaycui Tiirklerdir.
Kazak f i p l a r a r m d a bulunduwuz ydlarda
hi$
luydannda, Yaylk (ural) ve Sudetya boylannda gu deyirni defalarca @ttik: "Bargan yerin Balkan tav, o da bizirn baskan tav" (Vard@.u yer Balkan dab&, o da b e bast@-rmz dagdu). Bu deyim, yaptIgt w e &ken adamlara kary siiylenir. Bu deyi-
a Bu yaa 1954'te dergimizin IU. cildinde (259-261. s.). J+
" $ 2
126 Tarihte ve Folklorda Balkan
' min ikinci varyant1 da vardrr: "Korgen yerin Balkan tav, o da bizim agkan
tavn (Gordiiw yer Balkan da&drr, o da bizim aqb&mu dagdrr).
W. Radloffun topla&@ Kazak E(ltgu halk edebiyab iitnekleri araslnda bu- lunan iki hiklyede Balkan da- a& geqnektedir. Eski bir epopenin parpsi
I olan Er Kokqe destanrnda soyle denilmektedir:
On san Nogay bolgende Ormembet Han olgende 0 1 banp yahph
Maria degen suwna
Balkan degen tavuna (Proben, III,88).
Anlarm: "Bir milyon No6y (ulusu) mahvoldu@, Omembet Han'm oldiijjii zarnan o (Er Kokp) Manan d e d e n suya (maga), Balkan denilen da&i vanp yata (yerld)."
Bagka bir h$cAyede h m km kendisiyle evlenmek isteyen bir delikanhya @yle bir bilmece soyliiyor:
Balkan tav da Balkan tav B a ~ a @kan kirn eken Yolda turgan yongur~ka At semirtken kim eken Anlam: "Balkan dag ve Balkan dag
Bqma (tepesine) @an kim imiq Yolda biten yonplar
At semirten, k h hi$'
.
Delikanh cevap ve*:
\
Balkan tav da Balkan tav B a p a qldran bazarp Yolda turgan yongur6a
At semirtken yolavq (Poroben, 111,321-322). A n l m : "Balkan dag da Balkan dag
Bema &an pazara Yolda biten yoncalar At semirten yolcular
Bqkurt iilkesinde, Ural daflarmn orta biilgesinde Dim m a e d a n sekiz kilometre ve Ufa whrinden 16 km uzakhkta Balkan a h tapyan bir dag var- drr. Bagkurt halk edebiyatrnda Gnemli yer tutan "Zaya Tiilek, Su Sulun desta- m d a buna d e w bir efsane vardu. Bu efsanenin ,ozetini ilk defa Lev Su- '
chodolski adlr bir Rus y a m "Zaya Tiilek efsanesi" (Leg-enda o Tiileke") b q - hbyla Rus Cografya Kurumu Habercisi (Vestnik RGO, 1858, X M V ) dergisin- de R w y a ~ v i r e r e k ya)rmlamqh. Soma bu efsanedeki motifleri mqhur etno-
'
Abdiilkadir fnan 127
graf G. Potanin " B o i k eposunda deniz luP" adyla y&& bir makalesinde 3
inceledi (Emograf. Obozrenie, 1892, No. 2). Destamn Tiirkp metnini ph'
Mecit Gafuri ancak 1910 p h d a yaylmlayabildi. 'Bu metin, halkm soyledig destana gore, p k eksiktir. Macar bilgini Vilmos Prijhle de bu des- bir par- tespit e t w ve Macarcaya pvirerek yaymlamqtr. H. N. Orkun'un yayrmlad& ""Zaya Tolek hikiiyesi" V. Prohle'den almmqtlr (Turk efsaneleri).
Bu hikiiyenin kahramam Zaya Tolek bir d e l i k d d r . Su altr diinyasm
luzl (su b) bu delikanbya vuruluyor. Bir giin onu yakalayp su altr diinyaslna gotiiriiyor. Su altr diinyasl tpk giizel diinya
m,
daglan ormanlan varmq. Fa- kat delikanh kendi diinyasm, d a g l m , hele Balkan d a m ozliiyor. Su lmona giizel d a g l m giisteriyor. K a q U h turkiiler siiyliiyorlar. I(lz ne soylerse
Zaya Tolek hep "Balkan d a m bu dew, Balkan d a w bu d e w diyor.
Avrupadaki Haemus daglanna Balkan a h Tiirklerin verdigini cografya
tarihi bilgderi kabul ediyorlar. A. 2. Velidi Togan bu a d O s m d a n n koy- dugunu sanmaktadr
(h,
IT, "Balkan" maddesi). Fakat "Balkan" a h daha 6nceleri Balkanlara kadar gelen Pepnekler, O@lar, IGpWar, Nogay Noyan ile gelen b w a Tiirklerin vermig olmasl da miimkiindiir.I G p p k - O m bozlurlan folldorunda qok eski pglardan beri Balkan denilen daglann a d tiirlii efhnelerle siislenerek y a m o l d u b gerqek bir olaydr. Hele Tiirkistan BaQan'm Selquk Tiirkmenleri kolay kolay unutmamglardr. Bu giinkii Tiirkistan T,iirkmenleri "Balkan" a hmilli uran (parola) sayarlar.
