DİSPROZODİ VE İLİŞKİLİ BOZUKLUKLAR
Tümer TURKBAY*, Ayhan CONGOLOGLU**
ÖZET
Amaç: P ro z o d i k o n u ş m a n ın m e lo d is i v e ritm idir. P r o z o d ik b o z u k lu k la r (d isp ro z o d i) k o n u ş m a n ın ş id d e tin d e , s ö y le m s e g m e n tle r in in z a m a n la m a s ın d a , ritm , k a d a n s v e s ö z c ü k le r in t o n la m a s ın d a o la n d ü z e n s iz lik le r ile k a r a k te r iz e d ir . B u m a k a l e d e d ilin p r o z o d i k ö z e llik le r in in ta n ım la n m a s ı, d isp ro z o - d in in n e d e n le r i ile ilişk ili b o z u k lu k la r ın ö z e llik le d e y a y g ın g e liş im s e l b o z u k lu k la r d a k o n u ş m a n ın b ü tü n sel ö z e llik le r in in g ö z d e n g e ç ir ilm e s i a m a ç la n m ış tır . Yöntem: D is p ro z o d i ile ilgili y a y ın la r y a z ın d a n ta ra n m ış , s o n r a s ın d a d e ğ e r le n d ir ilm iş v e tartışılm ıştır. Sonuçlar: D is p ro z o d i g e n e llik le strok lar, b e y in z e d e le n m e le r i, ö z e llik le s a ğ h e m is fe r h a s a r la r ı, P a r k in s o n v e H u n tin gton h a s ta lığ ı g ib i n ö r o lo jik p a t o lo jile r v e g e liş im s e l b o z u k lu k la r ile b irlikted ir. A n o rm a l p r o z o d i, k o n u ş a n y a y g ın g e liş im s e l b o z u k
luğu o la n b ir e y le r d e ç e k i r d e k ö z e llik le r d e n biri o l a r a k ta n ım la n m a k ta d ır . O tistik o lg u la r d a p r o z o d in in b irin cil o l a r a k p r a g m a t i k v e a f f e k t f b o y u tu e tk ile n ir k e n , g r a m a t i k b o y u tu g ö r e c e li o l a r a k k o r u n m u ş tur. Z a m a n la d ilin d iğ e r b o y u tla rı iy ile ş m e g ö s t e r s e le r b ile, b u p r o z o d i k a n o r m a llik le r d e v a m e t m e y e v e ç o k a z d e ğ i ş m e y e eğ ilim lid irler. Tartışma: O tistik b ir e y le r d e k i p r o z o d i k a n o r m a llik le r , s o s y a l b ü tü n le ş m e d e v e m e s l e k i iş le v le r d e b ü y ü k e n g e lle r o lu ştu r m a k ta d ır. D is p ro z o d in in e r k e n s a p t a n m a s ı v e u ygu n y a k la ş ım la r ın y a p ılm a s ı, o t iz m d e k i e m o s y o n e l v e s o s y a l so ru n la r ı h a fifle te b ilir v e g id iş i o lu m la ştıra b ilir.
Anahtar Sözcükler: P ro zo d i, d is p r o z o d i, y a y g ın g e liş im s e l b o z u k lu k la r.
SUMMARY: PERVASIVE DEVELOPMENTAL DISORDERS AND DYSPROSODY: A REVIEW
Objective: P ro so d y is th e m e lo d y a n d rh y th m o f s p e e c h . D is o r d ers o f p r o s o d y (d y sp r o s o d y ) is c h a r a c te r iz e d b y a lte r a tio n s in in ten sity o f s p e e c h , tim in g o f u tte r a n c e s e g m e n ts , a n d rh y th m , c a d e n c y , a n d in to n a tio n o f w o rd s. T h e a im o f th is r e v ie w a r tic le w a s to d e s c r i b e th e c o n c e p t o f d y s p r o s o d y in la n g u a g e a n d s p e e c h , a n d to r e v ie w d y s p r o s o d y a n d r e la t e d d i s e a s e s , e s p e c ia lly th e p e r v a s iv e d e v e lo p m e n ta l d is o r d e r s . Method: T h e a r tic le s a b o u t d y s p r o s o d y w e r e d e t e c t e d b y s e a r c h in g M ed lin e a n d th o s e a r tic le s w e r e e v a lu a t e d a n d d is c u s s e d . Results: T h e c a u s e s o f d y s p r o s o d y w e r e u s u a lly a s s o c i a t e d w ith n e u r o lo g ic a l p a t h o lo g ie s , s u c h a s c e r e b r o v a s c u la r a c c id e n ts , c r a n io e n c e p h a lic in ju ries - e s p e c ia lly rig h t h e m is p h e r e d a m a g e s - , P arkin son 's a n d H untington's d i s e a s e s a n d d e v e lo p m e n t a l d is o r d e r s . A b n o rm a l p r o s o d y h a s b e e n f r e q u e n t l y id e n tifie d a s a c o r e f e a t u r e o f th e s y n d r o m e f o r in d iv id u a ls w ith p e r v a s iv e d e v e lo p m e n t a l d is o r d e r s w h o w e r e a b l e to s p e a k . T h e a u tis tic in d iv id u a ls s h o w e d p r o s o d ic d e fic its in p r im a r ily th e p r a g m a t ic a n d a ffe c t iv e a s p e c t s o f p r o s o d y , w ith g r a m m a t ic a l a s p e c t s r e la tiv e ly s p a r e d . T h e s e d iffe r e n c e s t e n d e d to b e p e r s is t e n t a n d s h o w e d little c h a n g e o v e r tim e, e v e n w h e n o th e r a s p e c t s o f la n g u a g e w e r e im p r o v e d . Discussion: T h e p r o s o d y c h a r a c t e r is t ic s o f a p e r s o n w ith a u tis m co n stitu te o n e o f th e m o s t sig n ific a n t o b s t a c l e s f o r h is o r h e r s o c ia l in teg r a tio n a n d v o c a tio n a l a c c e p t a n c e . E a r ly id en tific a tio n a n d s u it a b le in terv en tio n o n d y s p r o s o d y c a n m itig a te th e e m o tio n a l a n d s o c ia l p r o b le m s o f th is d is a b ility a n d im p r o v e th e o u tc o m e .
Key words: P ro so d y , d y s p r o s o d y , p e r v a s iv e d e v e lo p m e n t a l d is o r d e r s .
g ir iş
Di! ve konuşma gelişiminde ileri derecede so
runların olması otizm tanısında temel ölçütler
dendir. Otizmde konuşma gecikmesi kadar, ko
nuşmada olağan dışılıklar da gözlenir. Bun
lardan birisi, sesin bürünsel (prozodi) özellik
lerindeki eksiklikler ve düzensizliklerdir (Shri- berg ve ark. 2001).
Dilin aracılık ettiği iletişim dört ana bileşene da
yanmaktadır. Bunlar; leksion (sözcük dağarcığı),
*D oç. Dr., GATA Ç o c u k R u h S a ğ lığ ı v e H a s ta lık la r ı A n a b ilim D alı, A n k a ra .
**Yrd. D oç. Dr., GATA Ç o c u k R u h S a ğ lığ ı v e H a s ta lık la r ı A n a b ilim D alı, A n k a ra .
sentaks (gramer), prozodi ve kinezidir. Prozodi (bürünsel özellikler) ve kinezi (jestler ve mimik
ler) dilin paralinguistik öğelerini oluşturur. Bu öğeler, insan iletişimi ve söyleminin oluşturul
masında diğerleriyle aynı derecede önemli rol oynarlar (Ross 2004). Bu makalede dilin pro- zodik özellikleri ve ilişkili bozukluklar ve bun
lardan otistik bozuklukta konuşmanın bürünsel özelliklerinin nasıl etkilendiği alan yazın ışığın
da gözden geçirilecektir.
Dilin Prozodik Özellikleri
Prozodi, tek başına kelime seçimi ve kelime sı-
Ç o c u k v e G e n ç lik R u h S a ğ lığ ı D e r g is i : 1 4 (2) 2 0 0 7
ralaması ile iletilenin ötesinde, dilin bilgi aktaran suprasegmental bir özelliğidir. Ses perdesi, tonla
ma, melodi, kadans, ses yüksekliği, ses rengi, tempo, vurgu, aksan ve duraklamaların zaman
laması prozodinin kapsadığı akustik özellik
lerdir. Prozodik öğelerin düzenlenmesi insan dilinin edinim ve gelişiminin erken dönemlerinde ortaya çıkmaktadır. Ağlamasının tonuna göre bebeğin niçin ağladığım annesinin sezinlemesi buna örnek olarak gösterilmektedir (Ross 2004).
Prozodi dilin melodisi ve musikisidir. Prozo- dinin hem anlaşılması hem de sergilenmesinin öğrenilmesi gelişim sürecinde uzun zaman almaktadır. Prozodi; semantik, sentaks, morfolo
ji ve pragmatik gibi dilin diğer bileşenleri ile sürekli etkileşim içindedir. Son yıllarda yapılan fonksiyonel beyin görüntüleme ve konuşma analizi (akustik ve kinematik) çalışmaları sonuç
ları; sensorimotor doğası ve bazı nörolojik özel
likleri yönüyle prozodinin konuşmanın oluşu
mu ve şekillenmesinde birincil işlemler içinde değerlendirilmesi gerektiğini vurgulamaktadır (Sidtis ve Van Lancker Sidtis 2003).
Monrad-Krohn 1948 yılında yayınladığı maka
lesinde prozodiyi dört temel iletişimsel boyuta ayırmaktadır. Monrad-Krohn'ın bu tanımlaması ve ayrımı günümüzde de kabul görmekte ve kul
lanılmaktadır. Prozodinin iletişimsel boyutları:
(1) Gramatik (entrensek, linguistik) prozodi:
Tonlama, vurgu ve duraklamaların uygun dağı
lımı ile kelimenin anlamını açıklamakta kullanı
lan, yazı dili içindeki noktalama işaretlerine eşdeğerdir. Cümlenin sonundaki soruyu belirt
mek için ünlem karşılığı olarak ses perdesinin konturunu yükseltmek ya da önemsetmek iste
diğimiz kelimeler üzerine vurgulu konuşmak bu
na örnek verilebilir. (2) Şivesel ve idyosenkratik prozodi: Buradaki bürünsel özellikler; ifade, telaf
fuz, vurgu ve konuşmanın duraklama özellik
lerindeki bölgesel (şivesel) ve kişisel (idyosen- kratik) farklılıklarla ilgilidir. Başka bir deyişle, kişinin kendine özgü ve başkalarından ayırt edici olan ses rengidir. (3) Pragmatik (entellektüel) pro- zodi: Tavra ilişkin bilgiyi söyleme aktarır ve anlamı güçlü bir biçimde etkiler. Örneğin, eğer "o masum biri" cümlesinde "O" vurgulanarak söy
lenirse kişinin durumunun onaylandığı anlamına gelir. Halbuki, "masum" sözcüğü etkili vurgula
nıp tonasyonda bariz bir artış ile birlikte söyle
nirse zıtlığı (masum olmadığını) ya da kişinin ma
sumiyeti hakkında tereddütlü olduşu sergileme amaçlanır. Pragmatik prozodi niyeti aktarmada, empati ya da karşıtlığı ifade etmede iletişimsel olarak işlev görür. (4) Emosyonel prozodi:
Mutluluk, hüzün, korku ve kızgınlık gibi duygu
ların konuşmaya aktarılmasıdır. "Affektif prozo
di" terimi ise davranışın ve emosyonel prozo- dinin birleşimini ve uyuşmasını ifade eder.
Örneğin; "çocuklar henüz okuldan eve gelmedi"
söylemi relaks ya da kaygılı söyleme tarzına göre farklı anlamlar taşır. Jestler ile birleştirildiğinde affektif prozodi konuşmaya canlılık katarak mesajın içerik ve ifade gücünü oldukça etkiler.
Eğer affektif prozodinin ifade içeriği ile sözcük anlamı uyuşmazsa, erişkinlerde ve daha az dere
cede çocuklarda mesajın genellikle affektif yoru
mu öncelik kazanır. Sınıflandırmada kullanıl
masa da "inartiküle" prozodi bileşeni ise; "hımm"
tarzında onaylama, "hııı.." tazında anlamadım,
"şişttt" tarzında susulmasını isteme ve iç çekmek gibi konuşmayı süsleyen bazı paralinguistik unsurların kullanımını ifade eder (Shriberg ve ark. 2001, Ross 2004).
Yukarı paragraftaki prozodinin ayrıntılı olarak iletişimsel boyutlara ayrımının yanında; sadece
"entrensek (içsel)" ve "ekstrensek (dışsal)" olarak basitçe bölümleme de yapılmaktadır. Entrensek (linguistik, gramer) prozodinin heceleri bağlama ve hece sıralamalarını belirleyen motor strateji
ler ile yakından ilişkili olduğu belirtilmektedir.
Sesi başlatma zamanı (voice onset time-VOT) ve ünsüz harflerin üretimi dahil konuşma hızı işlemleri bu bağlamda değerlendirilir. VOT ve ünsüzlerin üretimi konuşmanın programlan
masında büyük görev görür. Bunlar; dile özgün kelime sıralamasından, vurgulama ve konuşma hızından etkilenirler. Bu nedenlerle entrensek prozodide, diğer prozodilerden farklı olarak sol hemisfer yolaklarının (insula dahil) daha fazla görev aldığı ileri sürülmektedir. Buna bağlı olarak sol hemisfer-bazal ganglionlar-serebel- lum döngüsünün, konuşmanın modülasyonunu sağlayarak daha hızlı ve düzgün konuşmanın mümkün kılındığı düşünülmektedir (Riecker ve ark. 2000). Konuşmanın hızının ayarlanması sürecinde; daha hızlı konuşmaya yönelik itki olduğunda, sol hemisfer kortikal nöronları laringeal artikulasyondan daha çok supra- laringeal (dudaklar/dil) düzeneklere yönlenme egilimi göstermektedirler (diğer bir deyişle hızlı konuşurken gırtlaktan daha çok dudak ve dili
kullanma eğilimi artar, yavaş konuşurken ise gırtlaktan konuşma eğilimi artar) (Boutsen 2003). Ekstrensek prozodi, konuşma tarzı yoluy
la ince (kurnazca) farklılıklar yaratarak anlam yaratmak ya da anlamı değiştirmek için amaçlı (kasıtlı) düzenlemeleri ifade eder. Ekstrensek prozodi işlevleri daha büyük olasılıkla sağ he- misfer düzenekleri ile yürütülür (Boutsen 2003).
Ekstrensek prozodide pragmatik etkiyi yönetme söz konusudur. Örneğin, başarılı avukatlar bu işlevlerde hünerlidirler. Bu becerileri gelişmiş avukatlar jüriyi etkilemek için, amaçlı olarak normal duraksamalardan daha uzun süreli duraksamalar yaparak konuşma hızlarını yavaşlatır ve arkasından ustaca sorular sorarak ikna edici etki oluştururlar. Örnek bir konuşma olarak "bir düşününün---yanımda oturan — --- bu adam ---suçlu — m u ?---" ve
rilebilir.
Prozodi konuşmanın temel frekansına, şiddetine, temposuna ve konuşma hızına göreceli değişik
likler olarak yansır. Bunlar, dil bazında anlamlı farklılıklar olarak kodlanır. Örneğin; "fonemik"
vurgulama ya da kelimenin cümle içindeki yeri anlam farklılıkları yaratır. "Çıplak ata binmek" ve
"ata çıplak binmek" buna örnektir. Azdan çoğa (contrastive) vurgulama düzeyleri ise; önemlilik ya da önemsetme isteğimizin derecesine göre vurgulamanın şiddetinin ayarlanmasıdır. Bazen vurgulamanın şekli, anlamda zıtlık oluşturabilir.
Örneğin, "üzülMUŞ" söyleminde "MUŞ" üzerine uzatarak vurgulama yapmak; "üzüldüğünü nere
den çıkardın!" ya da "üzüldüğüne yönelik ipucu yok" anlamına gelebilir. Vurgulamanın şiddetini artırarak söylemi önemsetmek ya da önemli olana vurgulama anlamına gelebileceği gibi, cümlenin önemsetilmesi istenen yerinde ya da önemli atfedilen bilgide "susma şeklinde durak
sama (pragmatik sessizlik)" da benzer işlevi görür. Düz cümle, soru cümlesi, ünlem cümlesi gibi cümlenin şekli (modu) söylemin sonundaki ipuçları ile belirlenir. Bazen gramer olarak düz cümle sonundaki vurgulama ile soruya çevri
lebilir. Örneğin, ""okula gidiyorSUN" düz cümle olmasına rağmen, "SUN" kısmını vurgulama rengine göre; okula gidip gitmediğinde bir tered- dütü giderme sorusu şeklini alabilir.
Bazı dillerde tonlama ile anlam ifade ya da anlamı değiştirme belirgindir. İngilizce ton dili olmadığından; ses tonunun kullanılması sözcük-
sel olarak kastedileni değiştirmez (Ross ve ark.
1986). Ancak, dünya nüfusunun yarısından fazlası (Mandarin Çincesi, Tayland dili vs.) ton
lamanın ağırlıklı olduğu dilleri konuşurlar. Ton dillerinde konuşmanın eklemlendirilen parça
cıklarına bağlanan özgün ve sıklıkla da kısa entonasyon kontürleri (tonlama kontrastları) kelime anlamının temelini oluşturur (Rose 2004).
Türkçe'de tonlamanın yoğun kullanıldığı diller
dendir. Türk dilinde tonlamanın bileşeni olan vurgulamada söylemdeki kelimenin sıralaması da önemlidir. Türkçe'de genellikle cümlelerde vurgu yüklem olan kelimenin üzerindedir.
Ancak cümledeki kelimelerin anlam değeri bir
birine eşit değildir. Uzerinde durulan kelime, yükleme yakın bir kelimedir (Banguoğlu 1990).
Türk Dilinin Bürünsel Özellikleri
Türkçe'de sözün ezgisi ve bürünsel özellikleri;
vurgulama, tonlama, durgu ve duraklara daya
lıdır. Kelime ya da cümle içinde yeğinlik (inten
sity, şiddet) dorukları olarak adlandırdığımız vurgulamalar dilimizde kendine ait özellikler gösterir. Türkçe'de ilk hece biraz yeğin, orta hece daha az yeğin, son hece ise çok yeğin, yani vur
gulu hece olur. Ancak sözcüğün işlevine göre vurgulama yeri değişir. Örneğin, zarflarda ve ünlemlerde kelime vurgusu çoğu zaman ilk he
ceye doğru sürülmüştür (örneğin; şö'yle, ya'rın, şi'mdi, a'ferin!, ho'ppala! gibi). Dilimizde kul
lanışa bağlı olan vurgulamalar berkitme vur
gusu olarak anılmaktadır. Bu bağlamda iki türü
"berkitme vurgusu" tanımlanmaktadır: Birincisi, derin bir duyguyu anlatmak için sözün bir hecesini şiddetle, hatta çok şiddetle vurgula
maya dayalı "duygu ya da duyuş vurgusu"dur.
Duyuş vurgusu çoğu zaman vurgulu hecenin seslisinde uzama ya da heceyi kapayan sesdeşte ikizleşme gibi değişikliklere neden olur (örneğin, çı"k dışarı, ya"zzık, o"f gibi). ikinci berkitme vurgusu "abartma vurgusu"dur.
Burada bir düşünceyi kesinlikle ve önemle belirtmek için sözün bazı heceleri şiddetle vur
gulanmaktadır (örneğin, Hi"ç bir şey getirmedi.
Ki"m olursa olsun gibi) (Banguoğlu 1990).
Türk dilinde tonlama sırasında kelimeler ve cümleler türlü ses perdelerinden geçirilerek onlara anlam incelikleri katılabilmektedir. Bazen bir kelimeye, bir cümleye verilen farklı tonlarla çok çeşitli anlamlar ve duygular ifade edile
bilmektedir. Örneğin, bir "evet" kelimesini türlü tonlamalarla söylendiğinde, anlamının ne kadar çeşitlendiğini görülebilinir. Ayrıca, söyleyişin belirgin bir özelliği de tonu ile ifade edilir. Ağır ton, hakim ton, kayıtsız ton ve alaylı ton buna örnektir (Banguoğlu 1990).
Durgu ve duraklarda (uzun durgular) dilimizde zengin kullanılan bürünsel özelliklerdendir.
Cümle içindeki durgular hemen her zaman sözün bağlantı yerlerini belirtmek ve kavramları açıklamak, anlayışı kolaylaştırmak gibi maksat
larla yapılır. Duraklar yazım dilinde satır başı yapılarak gösterilir. Duraklar dinleyicinin ve okuyanın sözü toparlayıp sindirmesine yardım
cı olur (Banguoğlu 1990).
Disprozodi
"Disprozodi"; yukarıda belirtilen bileşenlerde, telaffuz ve tonlama ile ilişkili konuşmanın suprasegmenter özelliklerinde bozulmanın ol
masıdır. Klinik değerlendirmelerde genellikle disprozodi, yalnızca sesin tonunu ayarlamada güçlük olarak algılanmasına karşın, yukarıda anılan tanımlamadaki diğer iletişimsel boyut
larının da göz önünde tutulması gerekmektedir.
Disprozodi dramatik olarak iletişimsel niyeti de
ğiştirebilir ve sosyal izolasyona yola açabilir (Theodoros ve ark. 1994).
Disprozodinin Nörolojisi
Sağ hemisfer fokal hasarlarında konuşma üreti
mi bozulmaksızın, affektif prozodinin ifadesi ve anlaşılmasında sorunlar oluştuğu klinik olgu serilerinde gösterilmiştir (Gorelick ve Ross 1987, Bowers ve ark.1993). Bu verilere dayanarak par
alinguistik öğelerin işletilmesinde ana çabayı sağ hemisferin gösterdiği ileri sürülmektedir (Ross ve Mesulam 1979, Manoach ve ark. 1995).
Çocuklarda da edinsel aprozodilerin (Bell ve ark. 1989, Trauner ve ark. 1996) ve affektif pro- zodiye ilişkin gelişimsel bozuklukların erken sağ beyin hasarına eşlik edebileceği bildirilmiştir (Manoach ve ark. 1995, Weintraub ve Mesulam 1983).
Affektif prozodi işlevlerinin sağ posterior tem- poroparyetal operkulumun bütünlüğü ile ilişkili olduğu ileri sürülmektedir (Denes ve ark. 1984, Starkstein ve ark. 1994). Frontal operkuler lez-
yonlar muhtemelen affektif prozodinin spontan üretimini bozarlarken, posterior temporopar- yetal lezyonlar muhtemelen affektif prozodinin anlaşılmasını bozmaktadırlar (Ross 2004).
Ancak, yapılan çalışmalarda affektif prozodi için bulunanlar genellenerek, hatalı bir şekilde diğer disprozodi tiplerinin de sağ hemisfer tarafından düzenlendiği ileri sürülmüştür (Ross 2004).
Öyleki affektif prozodinin bile sadece sağ hemis- fer işlevi olarak görülmesinin yanıltıcı olduğu belirtilmektedir. Bunu destekler şekilde bazı yayınlarda sol beyin hasarından sonra afektif prozodinin üretimi ve anlaşılmasında önemli bozukluklar olduğu bildirilmiştir (Seron ve ark.
1982, De Bleser ve Poeck 1985). Bu bulgular sol beyin hasarını izleyen affektif prozodik bozuk
lukların altında yatan en muhtemel mekaniz
manın herbir hemisferde temsil edilen dil işlev
lerinin kallosal bütünleştirilmesinin kaybı olduğu belirtilmektedir (Ross ve ark. 1997).
Disprozodi ile İlişkili Bozukluklar
Disprozodi beyindeki patolojilere bağlı gözlene
bileceği gibi, konuşmanın artikulatuvar organ
larındaki sorunlarından (ses tellerindeki anor
mallikler ya da zedelenmeler) da kaynaklanabilir.
Disprozodi, beyin ve beyincikteki konuşmayla ilgili alanlardaki hasarlarda gözlenebilir. Sağ posterior-inferior frontal lobu içeren stroklar disprozodi ile birliktedir. Sağ hemisfer, bazal ganglionlar, temporal lob ve paryetal lob oper- kulumunun stroklarında söylemlerin emosyonel bileşenlerinin anlaşılmasındaki bozulmalar gözlenir (Ghika-Scmid ve Bogousslavsky 2000).
Broka afazisi özellikle tonlamadaki atipiklik ve zamanlama kusurları ile disprozodinin sergi
lendiği dramatik örneklerden biridir (Niemi 1998). Bazal ganglionlardaki ve beyincik zede
lenmeleri sonrasında da disprozodi gözlenir (Van Lancker Sidtis ve ark. 2006, Cornwell ve ark. 2005). Parkinson ve Huntington hastalığı disprozodiye yol açan bu bağlamdaki rahat
sızlıklardandır (Pell ve ark. 2006, Sidtis ve Van Lancker Sidtis 2003). Parkinson hastalarında akustik özelliklerden fundemental frekans (örn.
tek perdeden konuşma-monoton konuşma) ve şiddet daha az değişkendir (bazen fısıltı, kısık, orta bazende bağırarak konuşuruz fakat bu has
talarda konuşmanın şiddetinde değişkenlik az
dır) ve konuşmanın hızı yavaşlamıştır (Harel ve ark. 2004). Kapalı beyin zedelenmelerinden sonra da disprozodi sık sekellerden biri olarak gözlenir (Samuel ve ark. 1998).
Psikiyatri alanında depresyonun prozodik çıkışı değiştirdiği bilinmektedir (Darby ve ark. 1984, Nilsonne 1988). Psikotrop ilaçlar ve alkol kötüye kullanımı da geçici disprozodilere yol aça
bilmektedir. Çocuk psikiyatrisi alanında dispro- zodi saptandığı durumlarda özellikle yaygın gelişimsel bozukluklar ve zeka geriliği yönün
den sorgulanması (Thurber ve Tager-Flusberg 1993) ve sonrasında pediatrik nöroloji konsültas
yonunun istenmesi salık verilmektedir.
Yaygın Gelişimsel Bozukluğu Olan Bireylerde Disprozodi
Yaygın gelişimsel bozukluğu (YGB) olgularının
% 40'ında iletişimde sözlü dili kullanmama eşlik eder (Lord ve Paul 1997). Bu bireylerin yaklaşık
% 20'sinde zeka bölümü normal aralıktadır (Klin ve Volkmar 1997). Zeka düzeyi normal aralıkta olanlarda zamanla tedrici olarak konu
şulan sözcük sayısı büyük oranda artar ve yeter
li formal dil becerilerine sahip olurlar (Tager- Flusberg 1995). Yaygın gelişimsel bozukluklar
dan; yüksek işlevli otizm, yaygın gelişimsel bozukluk-başka türlü adlandırılmayan ve Asperger bozukluğu normal ya da normal üstü zeka düzeyi ve iyi gelişmiş formal dil profiller
ine sahiptirler (APA 1994).
Konuşan otistiklerde disprozodi sıklıkla bu sendromun çekirdek özelliği olarak tanımlanmak
tadır (Tager-Flusberg 1981, Baltaxe ve Simmons 1992). İlk işaret edilen farklılıklar gözlemlere da
yalı olarak belirlenen; monoton ya da mekanik tonasyon, ses perdesinin ve ses volümünün kon
trolünde güçlükler, ses kalitesindeki eksiklikler ile normal dışı vurgulama paternleridir. YGB olan bireylerde dilin ve konuşmanın diğer boyutların
da zamanla iyileşmeler görülse bile, bu supraseg- menter farklılıklar (disprozodi) ısrarla devam etmeye ve zamanla çok az değişmeye eğilimlidir (DeMyer ve ark. 1973, Simmons ve Baltaxe 1975).
Prozodik eksiklikler bütün otistiklerde bulun
mayabilir. Ancak konuşan otistiklerde prozodik sorunların varlığında, sosyal ve mesleki yaşam
larını olumsuz etkilenmektedir.
Otistik bireylerde gözlenebilen disprozodi, bi
rincil olarak pragmatik ve affektif boyutlarını etkiler, gramatik boyutun göreceli olarak korun
duğu varsayılmaktadır (Shriberg ve ark. 2001).
Yapılan çalışmalarda yüksek işlevli otizm ve Asperger bozukluğu olan bireylerin sağlıklı kontrollere oranla cümlelerinde pragmatik vur
guyu daha az sıklıkla kullandıkları (Fine ve ark.
1991), uygunsuz vurgulamalar ve rezonanslara sahip oldukları (Baltaxe 1984, Shriberg ve ark.
2001) ve konuşma sırasında yeni bilgiyi eski bil
giden fark oluşturmaksızın vurguladıkları (McCaleb ve Prizant 1985) saptanmıştır. Yüksek işlevli otizm olan olguların ses perdeleri ve ses kaliteleri incelendiğinde geniş varyasyon göster
dikleri belirlenmiştir. Shriberg ve arkadaşları (2001) prozodinin rezonans bileşeninin de ince
lendiği çalışmalarında, konuşan yüksek işlevli otistiklerde nazal sözce oranı (%20) sağlıklı kontrollere (%2) oranla anlamlı derecede daha sık bulmuşlardır.
SONUÇ
Sesin bürünsel boyutu, özellikle konuşmanın pragmatik yani bir yönüyle yaşantı içinde kul
lanışı için büyük önem taşımaktadır. Bu neden
le, yaygın gelişimsel bozukluğu olan bireylerde sesin bürünsel özelliklerindeki anormallikler sosyal iletişimde güçlükler yaratmaktadır. Buna yönelik olarak konuşma terapilerinin planlan
ması ve uygulanması bu bireylerin iletişiminde kolaylıklar sağlayacaktır.
KAYNAKLAR
A m e r ic a n P sy c h ia tr ic A s so c ia tio n (1994) D ia g n o stic a n d S ta tis tic a l M an u a l o f M en ta l D is o r d ers (4th ed .).
W ashin gton , DC.
B a lt a x e C (1984) U se o f c o n tr a s tiv e s t r e s s in n o rm a l, a p h a s ic , a n d a u tis tic ch ild r en . J S p e e c h H e a r R e s 2 4 :9 7 -1 0 5 .
B a lt a x e C, S im m o n s J (1992) A c o m p a r is o n o f la n g u a g e is s u e s in h ig h -fu n ction in g a u tis m a n d r e la t e d d is o r d e r s w ith o n s e t in c h ild r e n a n d a d o le s c e n c e . H igh- fu n c tio n in g In d iv id u a ls w ith A u tism için d e, E. S ch op ler, G. M esib o v (ed s.). P len u m P ress, N ew York, s:2 1 0 -2 2 5 .
B a n g u o ğ lu T (1 9 9 0 ) T ü rk çen in G r a m er i. T ü rk D il K u ru m u Y ayın ları, T ü rk T arih K u ru m u B a s ım Evi, A n k a ra , s:1 1 4 -1 4 0 .
B e ll WL, D av is DL, M o r g a n -F ish er A, R o s s ED (1989) A cq u ire d a p r o s o d i a s in ch ild r en . J C h ild N eu rol 5 :1 9 26.
B o u ts e n F (2 0 0 3 ) P ro so d y : T h e M usic o f L a n g u a g e a n d S p e e c h . T h e ASHA L e a d e r O nlin e F e a tu r e , Ja n -M a r in te r n e te A rch iev e.
B o w e r s D, B a u e r RM, H e ilm a n KM (1 9 9 3 ) T h e n o n v er
b a l a f f e c t lex icon : t h e o r e tic a l p e r s p e c t iv e s f r o m n e u r o p s y c h o l o g i c a l s t u d ie s o f a f f e c t p e r c e p t i o n . N eu r o p s y c h o lo g y 7 :4 3 3 -4 4 4 .
C o rn w ell PL, M u rdoch B E , W ard E C (2005) D iffere n tia l m o to r s p e e c h o u tc o m e s in c h ild r e n t r e a t e d f o r m id -lin e c e r e b e l la r tum our. B r a in Inj 1 9 :1 1 9 -3 4 .
D a r b y JK , S im m o n s N, B e r g e r PA (1984) S p e e c h a n d v o ic e p a r a m e t e r s o f d e p r e s s io n : a p ilo t stu d y . J C o m m u n D isord 17 :7 5 -8 5 .
D e B le s e r R, P o e c k K (1985) A n a ly sis o f p r o s o d y in th e s p o n t a n e o u s s p e e c h o f p a t i e n t w ith C V -recu rrin g u tta r e n c e s . C o rtex 2 1 :4 0 5 -4 1 6 .
D eM yer M, B a r to n S, D eM yer W, N orton J , A llen J , S te lle R (1973) P ro g n o sis in a u tis m : A fo llo w -u p stu dy.
J A u tism C h ild S c h iz o p h r 3 :1 9 9 -2 4 6 .
D e n e s G, C a ld o g n e tto EM, S e m e n z a C, V a g g es K, Z ettin M (1984). D is crim in a tio n a n d id en tific a tio n o f e m o tio n s in h u m a n v o ic e b y b r a in d a m a g e d s u b je c ts . A cta N eu rol S c a n d 6 9 :1 5 4 -1 6 2 .
F in e J , B a r to lu c c i G, G in s b e rg G, S z a tm a r i P (1991) T h e u s e o f in to n a tio n to c o m m u n ic a te in p e r v a s iv e d e v e lo p m e n t a l d is o r d e r s . J C h ild P sy c h o l P sy ch ia try 3 2 : 7 7 1 -7 8 2 .
G h ik a -S c m id F, B o g o u s s la v s k y J (2 0 0 0 ) E m o tio n a l b e h a v io r in a c u t e b r a in lesio n s. B e h a v io r a n d m o o d d is o r d e r s in f o c a l b r a in le s io n s için d e, B o g o u s s la v s k y J , C u m m in g s J L (ed s.). C a m b r id g e U n iversity P ress, C a m b r id g e , s:6 5 -9 4 .
G o r e lic k PB, R o s s ED (1987) T h e a p r o s o d ia s : fu r t h e r fu n c tio n a l-a n a to m ic e v id e n c e f T th e o r g a n iz a tio n o f a ffe c t iv e la n g u a g e in th e rig h t h e m is p h e r e . J N eu rol N eu rosu rg P sy c h ia tr y 5 0 :5 5 3 -5 6 0 .
H a r e l B, C a n n iz z a r o M, C o h en H, R eilly N, S n y d e r P (2 0 0 4 ) A co u stic c h a r a c te r is tic s o f P a r k in s o n ia n s p e e c h : A p o t e n t ia l b i o m a r k e r o f e a r ly d i s e a s e p r o g r e s s io n a n d tr e a tm en t. J N eu rolin g u istics 17: 4 3 9 -4 5 3 .
K lin A, V o lk m a r F (1 9 9 7 ) A s p e r g e r s y n d r o m e . H a n d b o o k o f A u tism a n d P e r v a s iv e D e v e lo p m e n ta l D is o r d e r s (2n d e d .) için d e, D. C o h en , F V o lk m a r (ed s.).
W iley, N ew York, s:9 4 -1 2 2 .
L o r d C, P au l R (1997) C o m m u n ic a tio n . H a n d b o o k o f A u tism a n d P e r v a s iv e D e v e lo p m e n ta l D is o r d e r s (2n d e d .) için d e, D. C o h en , F V o lkm ar (ed s.). W iley, N ew York. s:1 9 5 -2 2 5 .
M a n o a c h DS, S a n d s o n TA, W ein trau b S (1995) T h e d e v e lo p m e n t s o c ia l- e m o tio n a l p r o c e s s in g d is o r d e r is a s s o c i a t e d w ith r ig h t h e m i s p h e r e a b n o r m a li t i e s . N e u r o p s y c h ia t N e u r o p s y c h o l B e h a v N eu rol 8 :9 9 -1 0 5 .
M cC a leb P P riz a n t B (1985) E n co d in g o f n e w v er su s o ld in fo r m a tio n b y a u tis tic c h ild ren . J S p e e c h H e a r R e s 5 0 : 2 3 0 -2 4 0 .
N iem i J (1998) M od u larity o f p r o s o d y : a u to n o m y o f p h o n o lo g ic a l q u a n tity a n d in to n a tio n in a p h a s ia . B ra in L a n g 6 1 :4 5 -5 3 .
N ilso n n e A (1988) S p e e c h c h a r a c t e r is t ic s a s in d ic a to r s o f d e p r e s s iv e . A cta P s y c h ia tr S c a n d 7 7 :2 5 3 -2 6 3 .
P ell MD, C h e a n g H S, L e o n a r d CL (2006) T h e im p a c t o f P arkin son 's d i s e a s e o n v o c a l-p r o s o d ic c o m m u n ic a tio n f r o m th e p e r s p e c t iv e o f lis ten e rs . B r a in L a n g 9 7 :1 2 3
134.
R ie c k e r A, A c k e r m a n n H, W ild g ru ber D, D ogil G, G ro d d W (2000) O p p o s ite h e m is p h e r ic la te r a liz a tio n e ffe c t s d u rin g s p e a k in g a n d sin g in g a t m o to r co rtex , in su la, a n d c e r e b e llu m . N eu ro R ep o rt 11: 1 9 9 7 -2 0 0 0 .
R o s s ED, M esu la m MM (1979) D o m in a n t la n g u a g e fu n c t io n s o f th e rig h t h e m is p h e r e ? : p r o s o d y a n d e m o
tio n a l g estu rin g . A rch N eu rol 3 6 :1 4 4 -1 4 8 .
R o s s ED, E d m o n d s o n J , S e ib e r t G B (1 9 8 6 ) T h e e f f e c t o f a f f e c t o n v a rio u s a c o u s tic m e a s u r e s o f p r o s o d y in to n e a n d n o n -to n e la n g u a g e s : a c o m p a r is o n b a s e d o n c o m p u t e r a n a ly s is o f v o ice. J P h o n e tic s 1 4 :2 8 3 -3 0 2 .
R o s s ED, T h o m p s o n RD, Y e n k o s k y J P (1 9 9 7 ) L a t e r a liz a t io n o f a ffe c t iv e p r o s o d y in b r a in a n d th e c a l
lo s a l in teg r a tio n o f h e m is p h e r ic la n g u a g e fu n ctio n s . B r a in L a n g 5 6 :2 7 -5 4 .
R o s s E D (2 0 0 4 ) A f f e k t i f p r o z o d i v e a p r o z id ile r . D av ran ışsal ve K o g n i t f N örolojin in İlk e le r i için d e. (MM.
M esu la m ed .). İk in ci B a s k ın ın Ç ev irisi (Ç eviri E d itö rü İH. Gürvit), Y elk o v a n Y ayın cılık, İsta n b u l, s.3 1 6 -3 3 1 .
S a m u e l C, L o u is-D rey fu s A, C o u illet J , R o u b e a u B, B a k c h in e S, B u s s e l B, A zou vi P (1998) D y sp ro so d y a ft e r s e v e r e c lo s e d h e a d injury: a n a c o u s tic a n a ly s is . J N eu rol N eu rosu rg P sy ch ia tr y 6 4 :4 8 2 -4 8 5 .
S e r o n X, Van d e r K a a MA, Van d e r L in d e n M, R em its A, F e y e r e is e n P (1982) D eco d in g p a r a lin g u is tic s ig n a ls:
e f f e c t o f s e m a n t ic a n d p r o s o d ic c u e s o n a p h a s ic co m - p r e h a n s io n . J C o m m u n D iso rd 1 5 :2 2 3 -2 3 1 .
S h r ib e r g LD, P au l R, M cS w e en y J L , K lin A, C o h en D J, V o lkm ar F R (2001). S p e e c h a n d p r o s o d y c h a r a c te r is tic s o f a d o l e s c e n t s a n d a d u lts w ith h ig h -fu n ction in g a u tis m a n d A s p e r g e r s y n d r o m e . J S p e e c h L a n g H e a r R e s 4 4 :1 0 9 7 -1 1 1 5 .
S id tis J J , Van L a n c k e r S id tis D (2 0 0 3 ) A n e u r o b e h a v io r a l a p p r o a c h to d y s p r o s o d y . S e m in S p e e c h L a n g 2 4 :9 3 -1 0 5 .
S im m o n s J , B a l t a x e C (1 9 7 5 ) L a n g u a g e p a t te r n s in a d o l e s c e n t a u tistic s. J A u tism C h ild S c h iz o p h r 5: 3 3 3 3 5 1 .
S ta r k s te in SE , F e d e r o f f JP, P rice TR, L e ig u a r d a RC, R o b in s o n RG (1 9 9 4 ) N e u r o p s y c h o lo g ic a l a n d n e u r o r a d io lo g ic a l c o r r e la t e s o f e m o tio n a l p r o s o d y c o m p r e h e n sio n . N eu rolo g y 4 4 :5 1 5 -5 2 2 .
T a g e r-F lu s b e rg H (1981) On th e n a tu r e o f lin gu istic fu n c tio n in g in e a r ly in fa n tile a u tism . J A u tism D ev
D iso rd 11: 4 5 -5 6 .
T a g e r-F lu s b e rg H (1995) D is so c ia tio n in f o r m a n d fu n c - tion in th e a c q u is itio n o f la n g u a g e b y a u tis tic c h ild ren . C o n s tr a in ts o n L a n g u a g e A c q u is itio n : S t u d ie s o f A ty p ic a l C h ild r e n iç in d e , H. T a g e r -F lu s b e r g (ed .).
H illsd a le , E rlb a u m , N J, s:1 7 5 -1 9 4 .
T h e o d o r o s DG, M u rd och B E , S c h e n e r y H J (1994) P e r c e p tu a l s p e e c h c h a r a c t e r is t ic s o f d y s a r th r ic s p e a k e r s fo llo w in g s e v e r e c lo s e d h e a d injury. B r a in Inj 8 :1 0 1 -1 2 4 .
T h u rb er C, T a g e r-F lu s b e rg H (1 9 9 3 ) P a u s e s in th e n a r ra tiv e p r o d u c e d b y a u tistic, m e n ta lly r e t a r d e d , a n d n o r m a l c h ild r e n a s a n in d e x o f co g n itiv e d e m a n d . J A u tism D ev D isord 2 3 : 3 0 9 -3 2 2 .
T ra u n e r DA, B a lla n ty n e A, F r ie d la n d S, C h a s e C (1996) D is o r d e r s o f a ffe c t iv e a n d lin g u istic p r o s o d y in c h ild r e n a ft e r e a r ly b r a in d a m a g e . A nn N eu rol 3 9 :3 6 1 -3 6 7 .
Van L a n c k e r S id tis D, P a c h a n a N, C u m m in g s J L , S id tis J J (2006) D y s p r o s o d ic s p e e c h fo llo w in g b a s a l g a n g lia insu lt: T o w a rd a c o n c e p tu a l f r a m e w o r k f o r th e stu d y o f th e c e r e b r a l r e p r e s e n ta tio n o f p r o s o d y . B r a in L a n g 9 7 :1 3 5 -1 5 3 .
W ein tra u b S, M e s u la m MM (1 9 8 3 ) D e v e lo p m e n ta l lea rn in g d is a b ilit ie s o f th e rig h t h e m is p h e r e : e m o tio n a l, in te r p e r s o n a l, a n d c o g n itiv e c o m p o n e n ts . A rch N eu rol 4 0 :4 6 3 -4 6 8 .
ft|CUK VE G e NO|K RUH S AĞL I ĞI
D E R G İ S İ
Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi Yayın Kurulu, ülkemizde çocuk ve ergen ruh sağlığı alanında yapılan çalışmaları desteklemek, özellikle genç meslektaşları nitelikli yayın yapma konusunda yüreklendirmek amacıyla, 1995 yılından başlayarak, her yıl o yılı kapsayan yazılar arasından bir yazıya ödül verilmesini kararlaştırmıştır. Ödül için seçilecek yazılar, araştırma yazıları, özgün olgu sunumları ya da kapsamlı ve özgün görüşlere yer veren gözden geçirme yazıları arasından belirlenecektir. Ödül alan yazı, her yıl, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı Kongresinde duyurulacaktır.
SECİCİ KURUL
V.
Prof. Dr. Cahide Aydın Prof. Dr. Saynur CanatPsk.
Prof. Dr. Füsun Çuhadaroğlu
Prof. Dr. Bahar Gökler Prof. Dr. Ferhunde Öktem Psk. Prof. Dr. Ayşe Yalın
