111
Tarımsal Sistem Yönetimi Ve Tarımsal Đşletmeciliğin Bileşenleri;
Kavram Ve Kuramlar
Kenan PEKER 1 Bahattin ÇETĐN2 Özet
Tarımsal üretim işletmeciliği ile ilgili olarak Tarımsal Đşletmecilik (Agricultural Management) ve Çiftlik Yönetimi (Farm Management) kavramları yanında özellikle son yıllarda Agribusiness (Tarımsal Đşler) kavramı kullanılmaktadır. Değişim ve gelişim süreci zamanla “Đşletme Sistemi”
veya Đşletmenin Entegre Yönetimi kavramını ortaya çıkmaktadır. Tarımsal Sistem Yönetimi yaklaşımıyla düşünüldüğünde işletmelerin kaynak tedariki ile başlayan fonksiyonları bir birini tamamlayan zincir (üretim, pazarlama, Ar-Ge, Yayım vb.) faaliyetleri oluşturmakta ve dışa bağımlı olmayan tarımsal döngüye dönüşmektedir. Bu durum tarımsal işlerde Tarımsal Sistem Đşletmeciliği veya Entegre Tarım Đşi Đşletmeciliği (Agribusiness Management) anlayışını ortaya çıkarmaktadır. Böyle bir yaklaşımla tarımı yöneten ABD’nin Tarım Ekonomisi Bölümlerinin çoğunda “Agribusiness” ifadesi bölüm adlarında da yer almaktadır. Bu çalışmanın amacı
“Tarımsal Döngünün Oluşturulması ve Tarımsal Sistemin Geliştirilmesi bakımından Agribusiness yaklaşımını tartışmaktır. Bu nedenle literatür çalışmalarıyla Agribusiness ve Tarımsal Sistem Yönetimi için kavram ve kuramlar açıklanmış ve işletmeciliğin sadece tedarik fonksiyonundan bir örnek ile detaylandırılmıştır. Böylece Agribusiness ve Tarımsal Sistem Yönetimi için farkındalık oluşturulması, konuyla ilgili araştırmaların yaygınlaştırılması, sistemin geliştirilmesi ve bölgesel kalkınmada uygulanması gibi konularda çıktılar ve/veya çarpan etkiler beklenmektedir.
Anahtar kelimeler; Tarımsal Đşletmecilik, Tarımsal Đş, Tarımsal Sistem Yönetimi, Theory And Concept Of “Agribusiness” With Respect Of Agricultural
System Management Abstract
The use of “Agribusiness” term has been disseminated in last decades where Agricultural Management and Farm Management were common terms in Agricultural Economics. The scientific change and development stages brought Agricultural System Management or Integrated Management System too. The resources procurement, production, marketing, accounting, human resources, public relation, research, and outreach are the function of Agricultural System Management where structure has in depended Agricultural Cycle that creates Agribusiness Management and carried Agribusiness into Agricultural Economic Departments’ name, especially in United State of America. The objective of the study is to explain in detail Agribusiness approach where Agricultural Cycle occur and Agricultural System Develop. For this purpose, Agribusiness and Agricultural System Management theories, concepts and its application were comprehensive studied as the objective. Multiple effects of the study may to create awareness, develop, and have applications of Agribusiness and Agricultural System Management where is State of Art for Management.
Key words; Agricultural Management, Agribusiness, Agricultural System Management 1.GĐRĐŞ
Genel olarak düşünüldüğünde bilim kavram ve kuramlardan oluşmakta, fizik, kimya, biyoloji ve matematik gibi temel bilimlerin kuramları fen bilimlerinin hemen hepsinde kullanılmaktadır. Sosyal bilimler ise çoğu zaman fen bilimlerindeki kuramların sözelleştirilmiş şekli olmaktadır. Örneğin, Sosyolojinin babası olarak kabul edilen August Comte (1789-1857), Sosyolojiyi "sosyal statik" ve "sosyal dinamik" olarak tanımlamış, günümüzde de sosyologlar bu iki konu ile uğraşmaktadır. Buradaki yapı fiziğin statik ve dinamik kuramlarını çağrıştırmaktadır. Her bilim dalında eğitim ve öğretim sonrasında Mesleki Yeterlilik sağlanması amaçlamaktadır (http://www.myk.gov.tr). Ulusal Meslek Standartları ile bir mesleğin başarıyla icra edilebilmesi için gerekli bilgi, beceri, tavır ve tutumların asgari normları tanımlanmaktadır. Yüksek öğretimde de akreditasyon faaliyetleri devam etmektedir. Bu süreçte Tarım Ekonomisi bilimi Sosyal Bilimler
1 Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Konya kenanpeker@selcuk.edu.tr
2 Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Bursa bcetin@uludag.edu.tr
112
kapsamında ele alındığında Ekonominin uygulamalı dalı olarak yer almaktadır (http://www.intute.ac.uk/economics/). Ekonomi, Matematiksel Ekonomi ve Mikro Ekonomi şeklindeki bir sınıflandırmasında, Tarım Ekonomisi Kalkınma Ekonomilerinin alt bölümlerinde Tarım ve Kırsal Kalkınma ile önem kazanmaktadır.
Ekonominin; Genel Ekonomi, Kalkınma Ekonomileri, Ekonomik Sistem ve Teoriler, Finansal Ekonomiler, Endüstri ve Ticaret, Uluslar arası Ekonomiler, Makro Mikroekonominin alt bölümlerinde Tarım Ekonomisi olarak yer almaktadır. Tarım Ekonomisi alanındaki güncel araştırmaların başında Agribusiness ve Tarımsal Sistem Yönetimi yer almaktadır (http://ageconsearch.umn.edu). Zira, Rekabet Sürecinin;
kaynak verimliliği, ürünlere katma değer kazandırılması ve piyasa yapılanmasında sürdürülebilir kalkınma için Kamu-Özel Sektör ve Sivil Toplum Örgütleri işbirliğindeki teşekküller ile piyasadaki sosyal sermaye yapılanmasında “Ar-Ge ve Đnovasyon ile Rekabet” anlayışı amaçlanmaktadır. Burada Agribusiness (Tarımal Đşler) için tüm paydaşlar birlikte bir sistem içerisinde yönetilmektedir (Angel, 2000; Snitow and Kaufman, 2002). Üniversitelerin ve Araştırma Enstitülerinin Agribusiness’deki rolleri Tematik Alan Komiteleri ve Çalışma Grupları şeklinde tanımlanmakta Eğitim, Ar-Ge, Yayım ve Danışmanlıkla devam etmektedir. Agribusiness ile ilgili Đşletme Çevresinin Yönetilmesinde lisansüstü disiplinler arası programlar yürütülmektedir. Böylece sektörün Rekabeti için kaynak verimliliği, ürünlere katma değer kazandırılması ve piyasa yapılanmasına ilave olarak Agribusiness (tarımsal işler) için entegre yaklaşımla döngünün yönetimi sağlanmakta ve kalkınma daha kısa sürede mümkün olabilmektedir (Mohring et al, 2010). Agribusiness süreci için bölgenin ana faaliyetleri (tipolojileri) Çiftlik Muhasebe Veri Ağı (FADN) ile belirlenmekte, paydaşlar ve sosyal sermaye kuruluşları işbirliğinde toplulukların veya toplumun tarım aşamasından sanayi, hizmetler ve bilgi aşamasına geçişleri kısaca bütüncül yaklaşımla kalkınma yönetilmektedir.
Bölgeler, Havzalar, Đl, Đlçe, Köyler ve Holdingler bazında uygulanabilen Agribusiness ve Tarımsal Sistem Yönetimi için Türkiye’de izlenen politikaların (Tarım Havzaları, kırsal kalkınma programları ve kalkınma ajansları bölgeleri) gerekli altyapıyı oluşturduğu görülmektedir. Şöyle ki “Tarım Havzaları Üretim ve Destekleme Modeli”nde 30 Havza oluşturması çalışmalarında veri tabanı, havza modeli, talep tahmin modeli ve karar destek sistemi tanımlanmaktadır. Modelin kazanımları olarak; 1.Etkin üretim planlaması, 2.Biyolojik çeşitlilik, toprak ve su kaynaklarının korunması, 3.Verimlilik artışı, 4.Üretici karının artışı, 5.Ürün arz talep dengesi, 6.Alımlardan doğan kamu finansman yükünün azalması, 7.Üretim planlaması ile uluslararası rekabet gücünün artması, 8.Türkiye’nin AB’ye uyum sürecinde olası gelişmelerin önemli tarım ürünleri üzerine etkilerinin analizinin yapılması belirtilmektedir (www.tarim.gov.tr).
“Agribusiness” dikkate alınmadığı halde oluşturulan havzaların mevzuat ve altyapısı buralarda Agribusiness’ın uygulanması için uygun olup, Agribusiness kavram ve kuramlarının bilinmesi, kavranması ve uygulanması ile Türkiye’de Havza Yapılanmasının belirtilen kazanımları çok daha fazla olacaktır. Benzer şekilde Türkiye’de 2005 yılından beri uygulanmakta olan Köy Bazlı Kırsal Kalkınma Programı sonrasında Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi programlarının (www.tedgem.gov.tr) başarılarının ve kazanımlarının artmasında da Agribusiness uygulamaları büyük katkı sağlayabilecektir. Söz konusu programlarda tarımsal girdilere %50 hibe sağlanarak bir taraftan makine destekleri ile teknoloji kullanımı, diğer taraftan ürünlerin işlenmesi, paketlenmesi ve depolanması yatırımlarına hibe sağlanmıştır. Böylece, ülke tarımında ekim, bakım, hasat ve taşımada makine kullanımı yaygınlaşmış, üreticinin ürününü işleyerek, paketleyerek ve depolayarak üretimin farklı aşamalarında katma değer kazandırılması süreci başlatılmıştır. Eğer iyi uygulanırsa Agribusiness, Tarımsal Sistem Yönetimi veya Entegre Tarım Đşi Đşletmeciliği (Agribusiness Management) uygulamaları tarımda yapısal değişimleri ve başarıyı mümkün kılabilecektir. Zira, Tarımsal Sistem Yönetiminde tarımın alt sektörleri (FADN tipolojilerinde belirtilen) bazında Tarım Đşletmelerinin girdiyi kendileri üretmesi-Tarıma Dayalı ve Tarımsal Sanayilerin
113
kurulması-sektör paydaşlarının Gıda Marketleri ve Restaurantlar zincirinin halkalarında yer almaları döngüsü tamamlanmakta kaynak (Resource) - Ürün, arz, Bölüşüm, talep, Dağıtım, tüketim (reduce, reused), geri dönüşüm (recycle) ve tekrar kaynak elde edilmesi Tarımsal Sistemi oluşturmaktadır. Bu sistem, sektörün paydaşlarının ve/veya uygulandığı havzanın tarım toplumundan tarımsal sanayi ve oradan da bilgi-teknoloji üreten topluma taşınmasını mümkün kılmaktadır (http://wsare.usu.edu).
Türkiye’de Agribusiness ve Tarımsal Sistem Yönetimi uygulanmadığı için çiftçi giderinde en yüksek payı mazot ve gübre almakta, girdi ve ürün pazarlamada dışa bağımlılık devam etmektedir.
Bu çalışmanın kapsamında, yukarıda önemi belirtilen ve Türkiye’de uygulanmakta olan destekleme politikalarının ileri aşaması olabilecek “Tarımsal Sistemin Oluşturulması, Geliştirilmesi ve Döngünün Sağlanması için Agribusiness yaklaşımının”
kavram ve kurumları açıklanmakta ve örnek bir uygulama ile tartışılmaktadır. Böylece Agribusiness ve Tarımsal Sistem Yönetimi için farkındalık oluşturulması, konuyla ilgili araştırmaların yaygınlaştırılması, sistemin geliştirilmesi ve bölgesel kalkınmada uygulanması gibi konularda çıktılar beklenmektedir.
2.MATERYAL VE METOT
Çalışmanın materyalini konuyla ilgili literatür ve 14 üniversitedeki yerinde inceleme faaliyetleri oluşturmaktadır. Tarım Ekonomisi ile ilgili derneklerin (IAMA, EAAE, IAAE, AES, IFMA, AAAE, AEASA, AERA, AAEA, AARES, CAES, CEEP, ENARPRI, FDRS, IATRC,) ve üniversitelerin (Alabama A&M University, Arizona State University, University of Arkansas, California Polytechnic State University, Santa Clara University, Colorado State University, University of Florida, University of Georgia, Southern Illinois University, University of Illinois,Iowa State University, Louisiana State University, University of Nevada, North Dakota State University, Ohio State University, South Carolina State University, University of Wisconsin) web-sitelerinden ve yapılan çalıştayların sonuçlarından yararlanılmıştır. “Agribusiness” kavramı tanımlanırken tarimterimleri@googlegroups.com tartışma grubu ile çalışılmıştır.
Metot olarak a) Birincil faaliyetler; Yem bitkileri, yağlı tohumlar, sebze, baklagil, endüstri bitkileri, hububat, arıcılık, vb. dikkate alınırken, b)Đkincil faaliyetler; süt ve süt ürünleri üretimi, un ve unlu mamuller, et ve et mamulleri, meyve ve sebze, dondurulmuş gıdalar, aromatik ve tıbbi bitkiler, işlenmiş yumurta, şekerli ve çikolatalı ürünler, gıda katkı yardımcı maddeleri, vb. ve c)Agribusiness için birincil ve ikincil faaliyetlerin tamamlayıcıları; kırsal turizm, toplum tarım desteği programı, yayım programı, toplum kalkınma programları ve geri dönüşüm şeklindeki daireler olarak dikkate alınmıştır.
Yapısal değişimlerde Agribusiness uygulamasının a)Geleneksel Tarım, b) Organik Tarım, c) Đyi Tarım Uygulamaları-ITU, d) Hassas Tarım ve e) Biyo-Teknoloji için Çiftlik Sistemleri Araştırma ve Yayım Modeli (FSR/E) ile sistemin yerelde yönetimi ve işbirliği ağlarında Avrupa Birliği Çerçeve Programlarına uyumu amaçlanmıştır.
3. TARIM EKONOMĐSĐ VE AGRIBUSINESS
3.1. Tarım Ekonomisinin Güncel Konuları ve Tarım Mühendisliği
Tarım Ekonomisi alanındaki Araştırma ve Eğitimler ve çalışmanın materyal kısmında belirtilen dernek ve üniversitelerin web-siteleri incelendiğinde, Tarım Ekonomisinin güncel konuları Đşletmecilik Fonksiyonlarına göre aşağıdaki gibi özetlenebilir;
1.Yönetim Fonksiyonu; Farm Management (Çiftlik Yönetimi), Resource/Energy Economics and Policy (Kaynak/Enerji Ekonomisi ve Politika, Risk and Uncertainty (Risk ve Belirsizlik, Productivity Analysis (Verimlilik Analizleri), Agricultural Finance (Tarımsal Finansman), Demand and Price Analysis (Talep ve Fiyat Analizleri), Political Economy (Siyasal Ekonomi), Food Security and Poverty (Gıda Yeterliliği ve Yoksulluk), Food Consumption/Nutrition/Food Safety (Gıda Tüketimi, Beslenme/Gıda Güvenliği), Agricultural and Food Policy (Tarım ve Gıda Politikası), Health Economics and Policy (Sağlık Ekonomileri ve Politika), Public Economics (Kamu Ekonomisi), Environmental
114
Economics and Policy (Çevresel Ekonomiler ve Politika), Consumer/Household Economics (Tüketici/Hane halkı Ekonomileri) ve Community//Rural/Urban Development (Topluluk/Kırsal/Şehir Kalkınması). Yönetimin sadece iş ve görev çevresi ile sınırlı kalmaması için işletme çevresinin yönetimi amaçlanmakta ve Đşletme Çevresinin Yönetimi; Industrial Organization (Endüstriyel Organizasyonlar), Institutional and Behavioral Economics (Enstitüsel ve Davranışsal Ekonomiler), International Development (Uluslar arası Kalkınmalar), International Relations/Trade (Uluslar arası Đlişkiler/Ticaret) ve Research and Development/Tech Change/Emerging Technologies (Ar-Ge/Teknolojik Değişiklikler/Acil Teknolojiler. 2. Tedarik Fonksiyonu veya Kaynaklar Ekonomisi; Labor and Human Capital (Đşgücü ve Đnsan Sermayesi), Land Economics/Use (Arazi Ekonomisi/Kullanım) ve Financial Economics (Finansal Ekonomiler). 3.Üretim ve Ürüne Katma Değer Kazandırma Fonksiyonu; Production Economics (Üretim Ekonomileri), Crop Production/Industries (Bitkisel üretim/endüstriler) ve Livestock production / Indutries (Hayvancılık /Endüstriler).
4.Pazarlama; Marketing (Pazarlama) ve Agribusiness Marketing (Tarımsal Đş Pazarlama) 5.Eğitim ve Yayım; Teaching/Communication/Extension/Profession (Öğretme / Đletişim/Yayım / Profesyonellik). 6.Ar-Ge ve Inovasyon; Research Methods/Statistical Methods (Araştırma Metotları/Đstatistik Metotları) ve Innovation (Inovasyon).
Tarım Ekonomisinin işletmecilik fonksiyonlarına göre belirtilen güncel konularının
“Tarım Mühendisliği”nde bilginin katma değere dönüştüğü döngüde yer alması Agribusiness ve Tarımsal Sistem Yönetiminde Ar-Ge ve Inovasyon fonksiyonu ile başlamaktadır. Tarım Mühendisliği öğreniminde “bilginin katma değere dönüştüğü döngü” ise A)Problem çözme becerisinin kazandırılması (teorik dersler, deneme alanlarında el becerisi, gerçek örneklerin tarihi süreçleri), B)Fizik, Biyoloji, Matematik, Doğal Kaynaklar ve Bilgi Teknolojileri ile ilgili temel bilginin öğrenilmesi. C) Tarımsal bilginin ve bilgi-işlem teknolojilerinin özel uygulama becerilerinin geliştirilmesi (özellikle ziraatın yaşayan organizması ve değişen çevresi), D) Mühendislik bilgisinin ve becerilerinin özel uygulama becerilerinin geliştirilmesi (yaşayan organizma tarım ve çevresinde ölçme, kontrol ve sistem çalışmaları) ve temel mühendislik uygulamaları sürecinin izlenmesi (problem çözme, misyon tanımlama, uygulamalı mühendislik bilgisi ve biyolojik üretim ihtiyaçlarının karşılanması), E) Ar-Ge ve Inovasyon, F) Đletişim ve Sunum becerilerinin geliştirilmesi şeklinde özetlenmektedir (http://www.nass.usda.gov ).
Burada kantitatif çalışmalar ile problem çözme (problem solving), iyileştirme çemberleri, stratejik planlama, gelişme fırsatları (platform oluşturma, kümeleme), süreç yönetimi ve sistem geliştirme (FSR/E, Agribusiness, Tarımsal Sistem Yönetimi) aşamaları iyi bir
“yönetim” ile mümkün olmaktadır. Bu değişim ve gelişim sürecinde “Đşletme Sistemi”nin yönetimi ortaya çıkmakta ve tarımın yaşayan organizma ve işletme çevresi anlayışı ile sistemin başlangıç ve sonunun bir döngü oluşturmasına ulaşılmaya çalışılmaktadır. Bu ise Tarımsal Đşletmeciliği Agribusiness, Tarımsal Sistem Đşletmeciliğine veya Entegre Tarım Đşi Đşletmeciliğine götürmektedir.
3.2. Agribusiness (Tarımsal Đş, Entegre Tarım Đşi) Kavramı ve Kuramları 3.2.1. Agribusiness (Tarımsal Đş, Entegre Tarım Đşi) Kavramı
Tarımsal faaliyetlerin işletmeciliği kapsamında Tarımsal Đşletmecilik (Agricultural Management) ve Çiftlik Yönetimi (Farm Management) ifadeleri yanında Agribusiness (Tarımsal Đş, Entegre Tarım Đşi) Management ve Tarımsal Sistem Yönetimi (Agricultural System Management) kavramları kullanılmaktadır. “Agribusiness” kavramının nasıl anlaşıldığı ve Türkçe karşılığı için tarimterimleri@googlegroups.com grubu ile yapılan 1,5 aylık tartışmalarda bu kavram için “Tarımsal Đşler”, Tarım Đşi veya “Tarımsal Faaliyetler” denilmesi kararlaştırılmıştır. Buradan aşağıdaki özet bilgiler derlenmiştir;
“Cambridge Advanced Learner's Dictionary” de `Agribusiness`: “the various businesses that are connected with producing, preparing and selling farm products”
şeklinde ifade edilmektedir (http://dictionary.cambridge.org/). Buradaki ifadeden
`Agribusiness` teriminin, tarımın üretimden pazarlamaya kadar tüm evrelerini ve tarımla
115
ilgili tüm faaliyetleri kapsadığı gibi bir anlam çıkmaktadır. A.B.D. Tarım Bakanlığı’nın resmi web sitesinde; `Agribusiness` terimi ile sıradan çiftlik işlerinin kastedilmediği anlaşılmaktadır. “Agribusiness — Agriculturally related businesses that supply farm inputs (such as fertilizer or equipment) or are involved in the marketing of farm products (such as warehouses, processors, wholesalers, transporters, and retailers)”
(http://agriculture.house.gov/info/glossary/a.htm). Bu ifadeden anlaşıldığı gibi;
`Agribusiness` terimi, tarıma girdi sağlayan sanayi ile tarımsal ürünleri işleyen (tarıma dayalı) sanayi ve tarımsal ürünlerin pazarlama ve ticareti ile ilgili faaliyetleri kapsamaktadır. Bu bağlamda, ABD Tarım Bakanlığının resmi web sitesinde söz konusu terimin kullanıldığı makalelere bakıldığında; bu terimin tamamen tarımla ilgili ticari, sinai ve ekonomik faaliyetler anlamında kullanıldığı, salt tarımsal işletme faaliyeti anlamını taşımadığı anlaşılmaktadır. “Tarım” sözcüğü; Türk Dil Kurumu`nun `Büyük Türkçe Sözlüğü`nde“Bitkisel ve hayvansal ürünlerin üretilmesi, kalite ve verimlerinin yükseltilmesi, uygun koşullarda korunması, işlenip değerlendirilmesi ve pazarlanması”
şeklinde tanımlanmaktadır (http://tdkterim.gov.tr). “Agribusiness” terimi, Türkçemizde ki
“Tarımsal Sanayi ve Ticaret” ide kapsamaktadır. Agribusiness kavramı için Türkçe karşılık bulmak güç olmaktadır. Çünkü mevcut Türkçe kavramlar içerisinde Agribusiness kavramını kapsayacak bir kavram yok. Ya yeni bir kelime türetilecek ya da kullanılan bir kavrama zamanla anlam kazandırılacak. Bulgaristan Agribusiness kavramını aynen kullanıyor. NAL (Amerikan Tarım Tesarusu) ve AGROVOC (FAO Tarım Tesarusu) kaynaklarında "Ticari Tarım" veya "Ticari Amaçlı Tarım" terimleri "Commercial Farming" ile, "Geçimlik Tarım" ise "subsistence farming" ile karşılanmış. Bu yüzden Agribusiness için bu terimler kullanılamaz. Agribusiness teriminin geleneksel aile işletmesinden farkı: http://www.ehow.com/about_5435785_agribusiness-different-family farming.html?ref=Track2&utm_source=ask adresinden “How Is an Agribusiness Different From Family Farming?” başlıklı yazıda ayrıntılı olarak verilmektedir.
Agribusiness ile ilgili uygulamanın içinde olan Agribusiness Association of Australia çiftçilik, ticaret ve sanayi dahil bir tanımlama yapmaktadır. Bu itibarla,
"Agribusiness" terimi için tarımla ilgili iş anlamında "tarımsal işler" terimi uygun düşmektedir. In agriculture, agribusiness is a generic term for the various businesses involved in food production, including farming and contract farming, seed supply, agrichemicals, farm machinery, wholesale and distribution, processing, marketing, and retail sales (http://www.agribusiness.asn.au/). Journal of Agribusiness kapsamında ise, muhtelif makaleler bulunmaktadır. (http://www.jab.uga.edu/).
Agribusiness ile ilgili tartışma ve literatür çalışmalarından özetle şimdilik Türkçe karşılığı Tarımsal Đş veya Entegre Tarım Đşi kullanılabilir. Bu kavram küçük köylü işletmeleri, tarım işletmeleri, büyük çiftlikler, tarımsal sanayiler (tarıma bağlı ve tarıma dayalı), gıda marketleri, resturantlar zincirindeki tarımla ilgili tüm işleri ve bu faaliyetlerde tedarik, üretim, pazarlama, muhasebe, finansman, insan kaynakları, halkla ilişkiler, Ar-Ge, yayım, danışmanlık, rekabet ve geri dönüşüm fonksiyonlarını kapsamaktadır. Türkiye’de Agribusiness Management, Agribusiness Marketing, Agribusiness Finance ve Agribusiness Trade konularındaki çalışmaların yaygınlaşmasıyla daha güzel bir anlamda ifade edilerek Türkçe kavram olarak anlam kazanacaktır.
3.2. Agribusiness (Tarımsal Đşler, Entegre Tarım Đşi) Kuramı ve Örnekler Agribusiness a)Tarım işletmeleri, b)Tarımsal Sanayiler c)Gıda Marketleri d)Restaurantlar ve e) Geri Dönüşüm zincirindeki ürün ve kaynak piyasalarının bütününü kapsamaktadır. Kaynak (Resource) - Ürün, arz, Bölüşüm, talep, Dağıtım, tüketim (reduce, reused), geri dönüşüm (recycle) ve tekrar kaynak döngüsü tamamlanmış bir yapı Tarımsal Sistemi oluşturmaktadır. Bu sistemin işbirliği ağlarındaki tüm paydaşlar ile birlikte kurulduğu yapılanmada küçük çiftçi işletmeleri, tarım işletmeleri, büyük çiftlikler, ürünü işleyenler, paketleyenler, markette satanlar, vb. hepsi tarımsal iş yapmış olmaktadır. Đşte bu süreçte Agribusiness kuramları denildiğinde akla ilk gelen konu “örgütlenme yapısı”
ve/veya Agribusiness kurumlarının oluşturulmasıdır. Konuyla ilgili çalışmalara
116
bakıldığında; Roy, 1967 “Agribusiness’ı keşfetme” adlı eserinden sonraki, ilk detaylı kuramlar (Lee, 1976) tarafından Agribusiness bileşenleri adlı eserde orta konulmuştur.
Eserde, Agribusiness çalışmalarının ekonomi, tarih ve endüstriyel gelişmeden ayrı olmayacağı belirtmiş, yer fıstığı, süt sektörü ve kırmızıbiber için Agribusiness i teşvik edici faktörler, kuramlar ve geliştirilmesi açıklamıştır. Örneğin, çilekli dondurmanın üretilmesi Agribusiness bileşenlerinde süt üreticileri, ilgili bilim adamlarının, teknisyenlerin, süt işleyenlerin, süt taşıyıcıların ve diğer işçilerin işbirliği veya örgütlenmelerinin sonucu olarak açıklamıştır. Yerfıstığı ve kırmızı biber için Agribusiness’in anlaşılması için ürünün orijinalinden nihai tüketiciye ulaşıncaya kadar ki süreç diyagramla açıklamıştır. Süt için Agribusiness diyagramı; Çiftlik dışındaki faaliyetler ile ilgili Ar-Ge (Yem, Ekipmanlar, Güç, Veteriner Đlaçları vb), çiftlikteki faaliyetler (süt sağımı, yemleme, temizleme, otlakları geliştirme, bakım vb), yine çiftlik dışındaki faaliyetler (depolama, taşıma, işleme, paketleme, dağıtım, perakende satış ve tüketim) olarak açıklamıştır. Agribusiness geliştirilmesi için faktörler ise Doğal kaynakların kullanımı ve kalitesi, hızlı endüstriyel gelişme, taşıma ve iletişim sistemlerinin geliştirilmesi, bölgesel ihtisaslaşma, mekanizasyon, Ar-Ge ve eğitim olarak özetlemiştir. Modern tarımın zinciri; Doğal Kaynaklar, Levazım-malzeme, Üretim (Çiftçilik), Ürünler, Tüketim şeklinde verilmiş, detayları ise (Toprak, güneş, su vb.), (Gübre, yem, ekipman, kimyasal, hizmetler vb. ), Çiftçilik faaliyetleri, (Sınıflandırma, işleme, dağıtım vb.) ve tüketim şeklinde açıklamıştır. 1960’lı yıllarda Roy, 1967 ve Lee, 1976 tarafından tanımlanan Agribusiness kuramı, günümüzde, bölgesel ihtisaslaşma, girdi-üretim-işleme-tüketim, geri dönüşüm ve tekrar girdi olarak kullanımdan oluşan Tarımsal Sistem Yönetimine taşınmıştır. Sürecin aşamalı yaşanması yerine paydaşlar işbirliğinde sosyal sermaye kuruluşlarıyla yönetilmesi sayesinde çok kısa sürede (3-5 yıl) yapısal değişimlerin olduğu ve dolayısıyla toplumun tarım toplumundan sanayi toplumuna taşındığı işletmecilik anlayışı yaygınlaşmıştır.
Kiminami, 2009 Çin’de “Tarımsal Kümeler” isimli eserde, büyük şirketlerin öncülüğünde kümeleme ile tarımsal gelişmeyi açıklamıştır. Küme inisiyatiflerinin iş ve endüstriyel yığın için işbirliği yapmaları, iş çevresinin yönetilmesi ve ekonomik performansların (işletme ve bölgesel ekonomi) ölçülmesi şeklinde analitik bir araştırma üzerinde durmuştur. Tarımsal Kümeleme inisiyatiflerindeki Hedefleri; a)Araştırma ve Ağlar, b)Ticari Đşbirliği, c)Đnovasyon ve Teknoloji geliştirme ve d) Kümenin genişletilmesi olarak açıklamıştır. Süreci; Başlama ve Planlama, Hükümet ve Finansman, Ev ödevini yapma şeklinde, Performansları ise Đcatlar, Rekabetin Geliştirilmesi, Kümenin Geliştirilmesi ve Amaçlara erişim olarak özetlemiştir.
Edwards ve Shultz, 2005 Agribusiness için yeniden düzenleme adlı eserde, gıda, lif ve yenilenebilir kaynaklar üzerinde durmuşlardır. Agribusiness kavramının dinamik, sistematik ve diğer disiplinlerle işbirliğinde topluma katma değer kazandırdığını belirtmişlerdir. Başarılı bir Agribusiness için temel esasları; değer zincirinin sistematik yapısı ve her firmanın veya girişimcinin bu zincirdeki pozisyonu, Agribusiness değer zincirinin karışıklığı ve dağılımındaki paydaşların çokluğu, kıt kaynaklar ve onların ihtiyatlı yönetimi, yeni teknolojilerin ve düzgün uygulamaları, küreselleşme ve sürdürülebilir farklı avantajlar şeklinde açıklanmıştır. Agribusiness için 21. yüzyıldaki özelliklerini; daha geniş, çeşitlendirilmiş, karışık, stratejik, politik ve çok uluslu olarak vurgulamışlardır.
Heiman vd., 2002. “Tarım Ekonomisinde Agribusiness Rolünün Artışı” adlı eserde, Geleneksel Tarım Ekonomisine ihtiyaçtaki azalışa karşılık, çevrenin, gıda sektörünün yönetimi ve ekonomisine ihtiyaçtaki artışı belirtmişlerdir. Tarım Ekonomisi Bölümleri’nin büyük bir esneklik göstererek yüksek lisans ve doktora seviyesinde Agribusiness Programları açtıklarını, ancak, disiplinler arası henüz bir patlama yaşanmadığını vurgulamışlardır.ABD’de 58 üniversitenin Tarım Ekonomisi Bölümlerinin
%42’isinde Tarım Ekonomisi Bölüm isminde Agribusiness’ın yer aldığını ve Agribusiness Programlarının yürütüldüğünü ve müfredatlarını açıklamışlardır. Örneğin,
117
Texas A&M Üniversitesi’nin 1990-1999 yıllarında (10 yılda) tercih edenlerin Tarım Ekonomisi lisans programından mezunların 4693’den 3518’e azaldığını, Agribusiness lisans programındaki mezunların sayısının arttığını ortaya koymuşlardır. Sadece 1999 yılında 10053 kişi Agribusiness lisans programından mezun olmuştur.
Agribusiness (Tarımsal Đş, Entegre Tarım Đşi) yaklaşımıyla iş geliştirmedeki işbirliği ağlarında genellikle; a)Tarım ve çevre bilimcileri (tarımın yaşayan bir organizma yönünü ve çevresi ile ilgili bilim adamları), b)Yayımcılar, c) Tarımsal Đşler ile uğraşan özel sektör kuruluşları ve çiftçi organizasyonları, d) Tarım Ekonomistleri yer almakta, kamu-araştırma kuruluşları-üreticiler üçgeninde Agribusiness, FSR/E ve Tarımsal Sistem Yönetimi anlayışı ile çalışmaya başlanmaktadır. Agribusiness’ ın yöreler itibariyle belirlenen ana temasında (FADN tipolojileri) Tematik Alan Komiteleri kurulurken, diğer işletmecilik fonksiyonlarında Çalışma Grupları oluşturulmakta ve Sosyal Sermaye Kuruluşlarının Yönetim Kurulları belirlenmektedir. Ar-Ge ve Đnovasyon Programları Çalışma Gruplarında “Moderatörlük Teknikleri” ile Üniversite-Agribusiness işletmeleri işbirliğinde çalışılmaktadır. Burada; Fikirler, Đnsan ve kapasiteler, Problem çözme teknikleri, Đyileştirme Çemberleri, Gelişim Fırsatları Sistemi, Ortaklıklar, Platform ve Kümeleme, Holdingleşme gibi işletmecilik kuramlarından yararlanmaktadır. Tematik Alanda Kümeleme Analizleri (Tarımda Kümeleme Analizleri- Agricultural Cluster Analysis) ile Tarımsal Sistem oluşturulmakta ve Ar-Ge ve Inovasyon Tematik Alanlarında Agribusiness yönetilmektedir (Antino and Oliveira 2008; Kiminami, 2009).
Şeker pancarı, yağ, sütçülük, vb. birincil faaliyetler, onlarla ilgili ikincil faaliyetler, programlar ve geri dönüşüm sisteminde başarıyla uygulanmaktadır. Konuyla ilgili kaynaklardan yararlanılarak (lee, 1976; www.http://www.wageningenuniversity.nl/UK, LEI Wageningen UR, Huijsman, 2010) Tarımsal Sistemin Biyolojik, Ekonomik ve Sosyal Döngü Yönetimini Şekil 1’deki gibi belirtmek mümkündür.
BIREY TOPLUM
TOPLULUK
HANEHALKI
GEN/MOLEKUL GENETIK VE MOLEKUL
HUCRE ORGANIZMA
URUNLER EKOSISTEM
GEZEGEN
POLİTIKA VE KISITLAR KURUMLAR
TEKNOLOJİ
INSAN KAR
GEZEGEN
4 R ve Inovasyon
4 R
Endüstri İktisadı
Şekil 1. Tarımsal Sistemin Biyolojik, Ekonomik ve Sosyal Döngü Yönetimi 3.3. Agribusiness (Tarımsal Đş, Entegre Tarım Đşi) Đçin Örnek Uygulama Örnek uygulamalar için öncelikle Coğrafi Bilgi Sistemleri- Geographic Information System; GIS) ile işletmeler ve bölgelerin haritası çıkarılmakta, FADN çalışmalarında Karşılaştırmalı Üstünlükler Prensibine göre tipolojiler belirlendikten sonra, kümeleme analizleri ile Agribusiness (Entegre Tarım Đşi) Đşletmeciliği ve Agricultural System Management (Tarımsal Sistem Yönetimi) devam etmektedir.
Kümelemede Joining Tree Clustering (Hierarchical Tree, Distance Measures, Amalgamation or Linkage Rules), Two-way Joining Clustering (Introductory Overview, Two-way Joining) , k-Means Clustering ve EM (Expectation Maximization) Clustering (The EM Algorithm gibi alternatifler kullanılmaktadır (http://www.statsoft.com).
Haritalamada hassas tarımda da yaygın kullanılan Area Imagine (alan görüntüleme) aletleri kullanılmaktadır. Kulukça merkezleri, teknopark, tek durak ofisleri, Spin-off vb.
anlayışla yola çıkılmakta bitkisel üretim, hayvancılık, su ürünleri, ormancılık gibi faaliyetler için Agribusiness ve Tarımsal Sistem süreci yönetilmektedir. Bu çalışmada ana faaliyet kolları için tam bir uygulama örneği yerine, daha basit bir yapı arz eden kombine yaklaşım örneği Şekil 2 ‘de özetlenmektedir.
118
Bitkisel üretim işletmeleri Hayvancılık işletmeleri
2.TEDARİK(Materyal, işgücü ve tekniğin uygulanması). Ortak
Ar-Ge ler 2.TEDARİK (Materyal , işgücü ve
tekniğin uygulanması). Ortak Ar- Ge ler
AGRIBUSINESS için ana tema-Inovasyon (Sosyal Sermaye Kuruluşları) Geri Dönüşüm Prosesi
(Recycling)
Yeterliliği Yüksek Ürün ve Süreçler (Ürün gamını genişletme)
Çevre düzeni
Agribusines için yeni tema (sosyal sermaye kuruluşları
Yeni sektörlerde kullanımlar Çevre ıslahı
3.TEDARİK-Tarımsal sistemden girdi temini (Tohum, Gübre, Yakıt, Zirai ilaç)
Yonca
Atıklar
Doğal, Sağlıklı ve Besleyici ürünler Refah düzeyi yüksek toplum
Yumru bitkiler (FADN Tipolojisi) Buğday
Ticari özelliği fazla olan yumru bitkiler ve/veya işleme
1.TEDARİK- Dışarıdan girdi
temini (Tohum, Gübre, Yakıt, Zirai ilaç)
Yeni Agribusiness
Şekil 2. Agribusiness Management (Entegre Tarım Đşi Đşletmeciliği) Örneği Şekil 2’de Bitkisel üretim işletmeleri (GSH’nın %66,6 sı bitkisel veya tek ürün grubu), Hayvansal üretim işletmeleri (GSH’nın %66,6 sı sütçülük veya besicilik) ve karışık tip işletmelerin bulunduğu bir havza veya bölgede işletmeciliğin sadece Tedarik fonksiyonu dikkate alınarak Agribusiness modeli açıklanmaktadır. Bu yapının oluşturulduğu havza, bölge, il, ilçe, köy ve teşebbüste tarımsal sistemin iyi yönetilmesiyle tarımsal sanayi toplumuna, yerel toplumun küçük sanayi atölyelerindeki üretimleriyle sanayi ve bilgi-teknoloji topluma geçiş, yapısal değişimler ve kalkınma mümkün olmaktadır.
4. Sonuç ve Öneriler
Avrupa Birliği sürecinde Türkiye’de de Mesleki Yeterlilik Kurumu tarafından her meslek için sınıflandırma ve mezunların yeterlilik kriterleri 8 seviyede tanımlanmaktadır.
Tarım Ekonomisti mezun eden Tarım Ekonomisi bilimi, Ekonominin Mikro alt dalında yer almakta ve bu alanda Agribusiness önem kazanmaktadır. ABD’de Agribusiness bölüm isimlerinde yer almış, lisans ve lisansüstü programlarda gün geçtikçe Tarım Ekonomisi’ne ilgi azalırken Agribusiness’a talep artmaktadır. Agribusiness için şimdilik Tarımsal Đş veya Entegre Tarım Đşi kavramı kullanılabilir. Agribusiness; tarımla ilgili girdi tedariki, üretim, arz, ürün işleme, gıda marketleri, talep, tüketim, tasarruf, yatırım, yeniden kullanım, geri dönüşüm ve yeniden kullanım döngüsündeki tüm işleri kapsamaktadır. Çiftlikler, tarımsal sanayiler, gıda marketleri ve Lokantalar Agribusiness kapsamında olup, bunlarla ilgili Đşletmecilik, Pazarlama, Finansman ve Ticaret Agribusiness’ın çalışma konularını oluşturmaktadır. ABD ve Avrupa Birliği ülkelerinde Tarım Ekonomisi’ndeki bilginin Tarım Mühendisliği’nde ülke ekonomisine katma değere dönüşmesi için hızlı bir değişim yaşanmış, ancak disiplinler arası (biyolojik, ekonomik ve sosyal) döngü için ciddi bir gelişme silikan vadisi işletmeciliği ile yaygınlaşmaktadır.
Türkiye’deki kalkınma ajanslarının düzey bölgeleri, havza uygulaması, kırsal kalkınma yatırımlarını destekleme programı gibi uygulamalar Agribusiness ve Tarımsal Sistem Yönetimi için uygun altyapıyı oluşturmaktadır. Bölge, havza, il, ilçe, köy veya teşebbüs bazındaki Agribusiness yaklaşımı uygulamaları ve Tarımsal Sistem Yönetimi becerisi kısa sürede (3-5 yıl) yapısal değişimler ve hızlı kalkınmayı sağlayacaktır.
119
5. KAYNAKLAR
Anonymous, 2002. Agribusiness Planning. The Pennsylvania State University, Coop.
USA
Antino and Oliveira, 2008. Upgrading Clusters and Small Enterprises; Environmental, Labour, Innovation and Social Issues, Ashgate.
Chaddad, F., and M. P. Mondelli, 2010. Source of Firm Performance Differences in the U.S. Food Economy; Exploring Specific Industry, AAES, CAES, and WAEA Meeting, Colorado.
Daft, R.L. and D. Marcic, 2004. Understanding Management. Textbook. Thomson Learning. USA
Edwards, M.R., and C.J. Shultz, 2005. Reframing Agribusiness; Moving from Farm to market Centric. Journal of Agribusiness 23, 2(Spring 2005); 57S73. USA.
Heiman, A., J. Miranowski, D. Zilberman, and Jennifer Alix, 2002. The Increasing Role of Agribusiness in Agricultural Economics. Journal of Agribusiness 20, 1(Spring 2002); 1S30.
Huijsman, B., 2010. Wageningen University and Research Centre, Director Wageningen International. Presentation 13.04.2010. Netherlands.
Kiminami, L. and A. Kiminami, 2009. Agricultural Cluster in China. International Association of Agricultural Economists Conference, Beijing, China.
Lee, J.S. 1976. Understanding the Agribusiness Concept. Virginia Polytechnic Inst. And State Univ. Blacksburg. Div. of Vocational –Technical Education. Virginia, USA.
Mohring, A., A.Zinmermann, G. Mack, S. Mann, A. Ferjani, M.P. Gennaio, 2010.
Modeling Structural Change in the Agricultural Sector – An Agent – Based Approach Using FADN Data from Individual Farms. 114th EAAE Seminar. Berlin, Germany.
Maletic, R. and S.Ceranic, 2010. Small and Medium Enterprises as Development Factor of Agribusiness in Republic of Serbia. Applied Studies in Agribusiness and Commerce, Agroinform Publishing House, Budapest.
Nivievskyi, O., B. Brummer, and S. V. Cramon-Taubadel, 2010. A Note on Technical Efficiency, Productivity Growth and Competitiveness. University of Gottingen.
AAES, CAES, and WAEA Annual Meeting, Colorado.
Roy, E. P., 1967. Exploring Agribusiness. Danville, Illinois; The Interstate Printers and Pub, USA.
Snitow, A. and D. Kaufman, 2002. Secrets of Silicon Valley Study Guide. Snitow- Kaufman Productions. www.jointventure.org , Center for science, technology, and society at Santa Clara University.
