ISSN TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARATIRMA ENSTTÜSÜ AYLIK DERG SAYI 461 YIL XXXIX EYLÜL 2001

ISSN 1300-3372

TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARATIRMA ENSTTÜSÜ

AYLIK DERG

461

ÇNDEKLER

TÜRK KÜLTÜRÜ

YaynTa.:

Kasm

/1962 Yaymlayan:

TÜRK KÜLTÜRÜNÜ ARATIRMA

ENSTTÜSÜ

KuruluTa.:Ekim1961

mtiyazSahibi Prof.Dr.

ükrü ELÇN

YazleriMüdürü Prof.Dr.Bahaeddin

YEDYILD1Z

Fiyat:800.000-TL.

YllkAbonesi (2001

yl

için) 8.000.000-TL..

Yurtd:

-S^25.-

-DM.^40.-

Abonebedeli,171379 numaralpostaçeki hesabnayatrlabilir.

Ödemeligönderilmez.

Delgiye gönderilen yazlar baslsn baslmasn iade edilmez. Dergideki yazlar kaynakgösterilerek alnabilir.

Makalelerdeki fikirler imza sahiplerineaittir.

Türk Kültürü, uluslar aras hakemlidergidir.

dare ve

yazma

^adresi:

BAHÇEL EVLER SONDURAK,

17.SOKAK,NU.38 06490

ANKARA

Tel:213 3100 Faks:2134135

Dizilip

Basld

yen AnkaraÜniversitesiBasmevi

Beevler Ankara

Almanya’daki Türk Göçmen Edebiyat ve UyumSüreci

Sedatahin 513

Yesevîye TarikatveortaAsya’daslârnm Ya- ylndakiRolü

Mehdi-yi Senâyi

Çeviren:Prof.Dr.Mehmet Kanar 518 âir-bestekâr-yasar:EdipKayhan

özk

Prof.Dr.Önder Göçgün ₅₂₇

Rusya'nn

Dou

AnadoluSiyasetindeEçmiya- zinKilisesininRolü (1828-1915)

Yrd. Doç. Dr.Davut

Klç

535

Hasîb’in Si]kü*l-Le’Âl-i Âl-i'Osman’nda Bu- lunanManzum airBiyografilerindeKullan- lanKaynaklar

MenderesCokun ₅₄₉

GagavuzTürklerinin

Düün

Âdetleri Üzerine BirAratrma

RuhiErsoy _...

5^

Üzümcü

AhmedHikmet Müftüolu 571

BBLYOGRAFYA

Nesrin Baraz, Eskiehir'in HalkbilimselDeer-

leri

Ut

NailTan ₅₇₄

Sayn okuyucularmzn

Enstitümüze gönderdikleriistek yazlarndaadresleriile

kod

numaralarn

RUSYA’NIN DOU ^ANADOLU SYASETNDE

EÇM YAZIN KLSESNN ROLÜ (1828-1915)

Yrd.

Doç.

Dr.

Davut K1UÇ*

Çarlk

Rusya,

scak

denizlere

inme düüncesinde

kendisine engel olarak

gördüü Osmanl

Devletini

ykabilmek

için

uzun

yllar plânl politikalar üretmitir.

Bu

plânlardan biri de; Kafkaslar

ve Dou Anadolu

üzerinden

skenderun

Körfezine inmekti.

Bunun

için Rusya, bölgede

yaayan ran ve Osmanl

Ermenilerini emperyalist

çkarlan dorultusunda

yönlendirme gayretinegirdi.

Daha

XVIII.

yüzylda Rus Çan

I. Petro,

Dou

ticaretinden fayd

alanmak

için

Emenilerden

istifade etmeyi

düünmü

ve onlan

Rus

topraklarna davet ederekkendilerine dinî

ve

dünyevî hertürlü imtiyaz

vermeye hazr olduunu

bildirmitir⁰¹. Ennenilerin

Rusya’ya balanmas

ve oradan destek

ummas, Ruslann

Kafkasya bölgesine gerçekletirdikleri ilk seferlerden

balayarak

yeermi ve

giderek

artmtr. Bu durum da Rusya

’mn,

Kafkasya ve Dou

Anadolu’ya

yönelik faaliyetlerinde gerek siyasal, gerek askerî strateji belirlemesindeetkili

olmutuk. 20

Haziran

1804

_{’teran’la}

yaplan

ilk

savatan

sonra

ran ah ^’mn

^bölgedeki otoritesi

zayflam

ve

Rusya

Eçmiyazin’le

komu olmutur.

Ermeniler

bu

tarihten itibaren aralarnda

rk ve mezhep

faik

olmasna ramen

HristiyanRusya’ya

kar

olanilgilerini

saklamamlardn*

³¹.

Rusya, Kafkasya’da

yürüttüü

müstemlekecisiyasetin

gerei

olarakBizans

döneminden bu

tarafa, tarihî

Azerbaycan

topraklarnda

dank

hâlde bulunan

Ermeni

ahalinin ve Ermenilerce kutsal

saylan Eçmiyazin

Kilisesinin'*¹

* FratÜniversitesilahiyatFakültesi Dinler TarihiAnabilimDal öretimÜyesi.

(1) K.Beydilli, "1828-1829

Osmaü-Rus Savanda Dou

Anadolu’dan Rusya’ya GöçOrülen Ermeniler",TürkTarihBelgeleriDergisiXIII,S: 17’den(Ayn basm), Ankara1988.s.368 vd; S.Cöhçe, "Ermeni KimliiHakkndaBirDeerlendirme",

Yakn

TarihimizdeKarsve

Dou

AnadoluSempozyumu(17-21Haziran 1991),Ankara1992,s.100.

(2) JustinMcCarthy.Ölümve Sürgün, (nr. B. Umar), stanbul1998,^s.25vd.

(3) Bk. H.F.B.Lynch.

Armema

Travelsand SludesI,

New

York1901,s.232.

(4) Bizans mparatorluunun uç beyliklerinde

youn

^olarak yaayan Emenilerin çeitli bölgelere tehciri ve Bizans-Emeni ilikileri için bk. D. Klç, "Selçuklulara Kadar Anadolu’da Gregoryen Ermeni Kilisesi (M. 451-1100)", TK., S: 452, (Aralk-2000), s.

SAYI

461

TÜRK KÜLTÜRÜ

_YIL

_XXXIX

buiundüu

topraklanl, Erivan

Hanlnn®

hâkimiyetinden

çkarlarak (%

73.8

nn Müslüman olduu),

"ErmenistanVilâyetine" çevrilmesini hedefledi®.

Rus

ncil cemiyeti, 1815’te Petersburg’da

on be

^bin

Ermenice

ncil

bastm. Bununla

yetinmeyen cemiyet

daha

sonra

Osmanl

Ermenilerinin

çounun Türkçe konutuunu

dikkate alarak® 1822’de

Türkçe

ncil

bastrp Ermemlere datt®. Yine aym yl Rus

hükümetinin

Eçmiyazin

_Kilisesine gösterdii

yakn

ilgiyi

bahane eden Katoikos _Ephraim

_{(Efraim), bölgede} cereyan

eden Osmanl-Iran savanda Rusya’nn korumasma snarak ban

imzalanana kadar

Çar’n

güvencesi altnda

kald®. Bu

ilgiden

memnun

olan Rusya, hedefine

ulamak

için

Ka

fkasya

ve dier dou

bölgelerinde yasayan

Ermemlere kar

faaliyetlerini

younlatd

⁽¹⁰⁾.

Iran Ermenilerinin

Rusya'nn korumasma

girmeistekleri,

XIX. yüzyln

ilk

döneminde

bölgeye

yaylma

arzusundaolan

Rus

ordusunu harekete geçirdi

00

Ara

vadisi

boyunca

ilerleyen

Rus

kuvvetleri

Ermeni toplumu

için

mukaddes

olan

Eçmiyazin

_{ehrini deiçerisinealanErivanbölgesini}

igal

etti⁽¹²⁾.

5

Mart 1828 ylnda Rusya

ile

ran arasnda Türkmençay Antlamas

imzaland.

O zamana

kadar

ran’n

elinde olan

Eçmiyazin

Kilisesinin

de bulunduu

topraklar

Rusya'nn

hâkimiyetine geçti.

Tpk

Gürcistan ve

Knm

hadisesinde

olduu

gibi igal edilen bölgeler önce

Rusya’mn

himayesinde

bamsz

^bir Ermenistan olarak ilân edildi.

Ksa

bir

zaman

sonra

da Rusya

(5)

(6₎

(7)

(8₎

(9)

(10)

(11)

(12)

Erivan

m

kuruluu ve Rus-Iran muharebeleri sonucunda 1828*de Türkmençav Antlamasyla_{Ruslarnelinegeçiiiçinbk.}M.Bala,"Erivan”.

A

^IV,s.311-315

M.Abdullayev, "Rusya'nn imaliAzerbaycan'da MüstemlekecilikSiyaseti".Azerbaycan Problemleri, (nr.H.Isazanl),HazarÜniversitesi2000.s.45.

. . y°lan

»«nda

OsmanlDevletihizmetinde bulunanAlmansubayMoltke.Türk hakimiyeti almdaki Ermeniler için "Bu Ermenilere aslnda Hristiyan _Türkler demek mümkün, bu hakim milletin adetlerinden, hattalisanndan o kadarçok

ey

almlardr^"

demektedir. [Bk. H.V. Moltke, Türkiye Mektuplar, (nr. H. örs), stanbul _1969,s. 35.1

Aynca Ermenlenndurumu veTürklerleilikilerihakkndablc.E.DeAnucs,_stanbul(nsr

B.Akyava), Ankara1986,s.162.

H

^'

N. A. Banolu, Ermeni'nin Ermeni’ ye Zulmü, Ankara 1976, s. 85. Yine bu faaliyetler çerçevesinde 181ö ylndaRusya’da (Moskova) açlanilk ErmeniGymnasium(Jimnastik Okulu)içinbk. E.Smth,

Armena

I,Boston-New York1833,s.224vd.

E

^Smith,ArmeruaII,Boston-New York1833,s.116.

R^

ahin, Tarih Boyunca Türk darelerinin Ermeni Politikalar, stanbul _1988, s.

1827

knda

Katoikos Neses Adarages, cemaatna öyle sesleniyordu. "Aarat dünyasnnve

Ermem

milletinin

aknlk

vetakdirini

kazanacamz

zaman, ana tahtneski

bamszlnn

yeniden kurulmas ve canlandrlmas günü geldi. Ermeni kahramanlan,

ayaa

kalknz, hanllarniinibitiriniz.htiyarMasis’i

(An Da)

sevindiriniz. Bir defa daha vatan topraklarm kanlarnzla boyaynz ve sonra hür _olarak yaaynz."

Sava

Ermenilerin’de desteklemesiyle Ruslarn zaferiyle sonuçland. Bk. E. üras. Tarihle Ermeniler veErmeniMeselesi,stanbul_1987,s.757.

W.EJ). Ailen, P. Muratoff, 1828-1921

T

ürk-Kafkas Suurndaki Harplerin Tarihi (nsr Gnkur. Basmevi), Ankara 1966, s. 20. R.G. Hovannisian, Armenia

On

The R^ad to Independence 1918,LosAngeles1967,s.8.

SAYI

461 D.KILIÇ YIL

XXXIX

tarafndan ilhak olundu.

Çar

I. Nikola, 21

Mart

1828’deki Emirnamesiyle

Ermem

eyaletleri olarak vaftiz edilen yeni topraklan

mparatorluuna

dahil etmeyikararlatrarak,unvanlanna "Ermenistan

Kral" sfatm da

ekledi^113».

Rus-lran

savanda

Iran Ermenileri ülkelerine ihanet ederek,

Rus

ordusu saflannda

savatktan

gibi

Rus

askerlerine öncülük

de

ettiler. Böylece

Rus

ordusu

Urmye ve

Edebil’i ele geçildi.

Rusya üe ran arasnda

Türicmençay

antlamasnn imzalanmasyla

bölgede

yaayan

Enneniler bir sene içerisinde

mal

ve mülklerini satarak Erivan bölgesine nakledilecekti. Böylece

Rusya

E ”

var

*H a 'ihru

Ermenistan Vilâyetine çevirmeprojesini

de

hayata

geçirmi

oldu.

Yaplan

tehcir

sonunda

gönüllü

veya

zorla

40

binErmeni,

anüamamn on

d ^,n

^{P..,™add<:si gere}

^{^’}

^gö(?

^etmek

^zorunda

^brakld

^04».

^Göç

^{eden Erneniler,}

Rus

hükümeti tarafndan

Müslüman

nüfusun

youn

olarak

yaad

Erivan bölgesineyerletirildi.

Çar

^I. Nikola

bu davranyla

tarihî

corafyaya müdahale

ederek, bölgedekidemografik

yapy

Hristiyanlar lehine

bozma

gayretinegirdi

Bu

gelimeler sonucunda,

Osmanl

tebaas olan

Gregoryen

Erneniler üzerindeki

Rusya’nn

tesir ve yönlendirme _kabUiyeti

de

iyice artt. Böylece

ve ban Türklüünün

irübat kesilecekvesunîbirErmenistan

oluacakt

^03»,

ite

bütün bunlar

Ermeni

kiliseleri içerisinde

en

yüce ruhanî

makam

olarak

tannan Eçmyazm’m Rus snrlarna

katlarak

Rusya’mn _{emir ve}

_kontrolü alünagirmesiyle

balam

oldu.

Ruslar,

Kafkasya’y

ele geçirdikten sonra

Ermeni toplumu

ile olan

munasebeüenm de en

üst seviyeye çkartt.

Buna Emeni _toplumunun

_içinde

bulunduu corafya da

müsaitti.

Çünkü

aralarnda

mezhep

(inanç)

ve rk

fark

olmasna ramen Rusya’dan baka yaknlaacaklar

birHristiyan devlet yoktu

Bu durum bata Eçmiyazin

Kilisesi

olmak

üzere

Ermeni maceraclar

tarafndan

da ho karland. _Ermeni

gençlerinin bir

çouna

Rusya’daki üniversitelerde

okuma hakk tannd. Bu

üniversitelerde yetien gençlerden

bazlan

da

imparatorluun

seçkinveaskeritabakasiçerisinde yerini

ald

^06».

Ruslar, Petersburg’daki

mparatorluk

_limler

Akademisinde "Ermeni

tarihi ve edebiyat" üzerine metin ve tercümeler

yaymlamaya balad. Daha

da önemlisi Ruslar "Pan-Slavizm"

propagandasyla Osmanl

Devletini içten

vurmay

hedefledikleri gibi,

Anadolu

cephesinde

de

Hristiyanlk

propagandas de

ordularna Ermenileri,

yardmc

kuvvet olarak

kullanmak

istiyordu07^».

Balangçta Ruslarn bundan maksad

kurduktan Ermenistan’ iki

slam

(13)

Armeman

Bk. Y.Temon, ErmeniRevolionaryMovcmenl, LosTabusu, (nr.E.Angeles, 1963Ouz),stanbuls.24_1995, s. 53; L. Nalbandan.The

(14) Bk. K.Beydiili,agm.,s.372vd.

(15) R.ahin,age.,s.130.

(16)

R

G-Hovannisian,Armenia

On

TheRoadloindependence_1918,LosAngeles1967 s 7 vd

S.Cöhçe, agm.,s. 100. ^*

(17) ?*:•.

R

"Amenya/Yukan-Ellerde 2700

Yllk

Türk

Varl.

Ermenilerin Rus

istilasna Alet

Olmas

ve Mezalimi”. Atatürk Üniversitesi XX.Y

d Armaan

Ermeniier Hakknda(Makaleler Derlemeler_{) II,}Ankara1978,s.59.

B

SAYI461

TÜRK KÜLTÜRÜ

^YIL

^XXXIX

devletine,

OsmanlI ve ran’a kar ^tampon

^{bölge olarak}kullanmakt. Fakat

bu

iki

slam

^{devletinin bir tiiriü}

toparianamadm

gören Rusya,

eittii Ermem

gençlerinbir

ksmm Osmanl

^Devletine

kar ^kullanmak

^üzere

^Rus

^ordusunda

istihdam etti. Bir

ksmm da

tekilatlandrarak

Osmanl

Ermenilerini ay

aklandrmak

için

Dou ^Anadolu’ya

^{gönderdi0*’.}

Rusya,

Dou

Anadolu’daki emperyalist emellerini gerçekletirmek için

Osmanl

Devletiyle

sava durumuna

^{geldi. 1828}

ylnda Rus

güçleriPaskeviç⁰⁹¹

kumandasnda ^Erzurum’a doru

^ilerlemeye

balad. Yol boyunca

^Erneniler

Rus

ordusunu sevinç gösterileriyle

karladlar*

²⁰¹.

Kars

ve

Çldr d ak

^Erneniler,

Osmanl-Rus

^{harbinin patlak vermesiyle}

Rusya'nn yannda

^{yer almakta}

tereddüt etmediler. Hatta Ruslar Kars’ta ele geçirdikleri silahlan bunlara

datt

^{gibi bir}

^{ksmm da Rus}

^ordusunaasker olarak dahil^etti*2*1.

Osmanl-Rus sava

neticesinde

yaplan

(1829)

Edime Antlamasyla Dou

Anadolu’nun

bir

ksm Ruslarn

eline geçti.

Bu durum Rus

ordusundaki Ermenilerle,

Osmanl ^Emenileri

^{arasndaki ilikileri}

^{daha da hzlandrd.}

Böylece

Ermeni toplumu

^ileRuslar

arasnda hem

dinî

hem

de siyasî

münasebet

balam oldu™. Sava sonunda Rus

ordusu ile birlikte hareket

eden Kars

ve

Erzurum

bölgesindeki

pek çok Ermeni yaptklarna karlk

olarak,

Müslümanlann

misillemesinden

ve Osmanl

^Devletinin

yarglamasndan

korktuklan ^için bölgeden

Ahska’ya

_göç ^etti*231.

Çar

^{Nikola, ran’la}

yapt

antlamada olduu

^gibi

Osmanl

Devletiyle

yapt ^antlamada

^da,

^Rusya

^ya

göç etmek

^isteyen

Ermeni ve dier

Hristiyanlara

tam

^serbestlikverilmesini ilk

art

^{olarak ileri sürdü. Böylece}

1830

tarihinde

Rusya’ya

ümit edilenden

daha

fazla

Ermeni göç

^etti*2*1.

Ruslar 1830’larda

Osmanl

topraklanndan çekiliken

de ayn eyi

yaparak, beraberinde götüdükleri

Ermeni

göçmenleri

Revan

vilâyetine

ve Ahska

bölgesine yerictirdi. Böylece

Rus hükümeti Azerbaycan ve Anadolu Türidüü

arasna

örmü ^olduu duvan salamlatrd. ^Ermeni

göçmenlerinin çocuktan ve gençleri

Rus

okullanna

ve

Harbiyesine ^alnarak, Ruslara

balanp

hizmet etmeleri hedeflendi*^251.

Bu da Rus

hükümetinin

Osmanl

Ermenileri üzerindeki (18) Bk. M.Saray, "ErmeniMeselesininOltaya

Çk,

^{ErmeniMeselesini}Ortaya Çkaranlar”.

XI.TürkTarihKongresiV,Ankara1994,s.1757.

, . ,

(19) Iran-Rus savalarnda ve Türkmençay Antlamasndaki ⁽¹

ubat

1828) baanlanndan dolay Paskeviç’e, Rus hükümetince bir milyon ruble para ile "

Erivan Kontu^" payesi verilmitir. [Bk.M. Bala, agm., s.314.J Paskeviç’in1828-1829 Osmanl-Rus savandaki baarlaniçinbk.Pukin, Erzurum Yolculuu^BiyeUdn'inÖykülen, (nr.A.Behramoglu),?

1999,s.57vd.

(20) R.G.Hovannisian,age.,s.8.

(21) K.Beydilli,agm.,s.383vd.

(22) A. Süslü vd,TürkTarihindeErmeniler,Ankara1995, s.120.

(23) R.G.Hovannisian,age.,s.9. _,,

„ ....

.

(24) Rusya’ya eöçettirilenErmenileriçinbk.K,Beydilli,agm.,s.365-408;VakranuvsAhmed

LütfiEfendi Tarihi^11-111,(nr. Tarih Vakf). stanbul^1999.408vd.

(25) M.K.öke.Ermeni Sorunu(1914-1923),Ankara1991,^s.72.

SAYI

461 D.KILIÇ

YIL XXXIX

politikasn

kolaylatrd. Zaman

içerisinde

Rus

politikasyla

uyum salayan

Ermenilere,

Rus yanls Emeniler de

denildi⁽²⁶⁾.

Rusya, hâkimiyeti altna

ald Ermeni toplununum

inançlarn

1836 da resmen

_tanyarak,

Eçmiyazin Katoikoslann _daha

kolay yönlendirebilmek için Pologenia

ad

verilen

kanun çkard™ Bütün

bu faaliyetlerle Rusya,

Osm anl

topraklarnda

yaayan Emeniler

içinEçmiyazin’i cazibe merice21haline

geürmeyi

hedefliyordu.

Çar

böylece

Ermeni

toplununum,

Katogkosunu

serbest olarak seçmesine

müsaade etmi

oluyordu.

Ancak

bu seçim,

Eçmiyazin

_{de bulunan} sinod (meclis) tarafndan yaplacak,

dardaki Gregoyen Emeniler de

temsilciler

vastasyla

seçime itirak edecekledi.

Sonuçta seçilen iki

Katoikostan

birini

Çar

onaylayacakt. Böylelikle

Rus

hükümeti,

Gregoryen

Emenileri himayesi altna alarak, bir

anlamda

Ingiltere

ve Amerika’nn Dou

Anadolu’daki faaliyetlerini engellemeyi

amaçlamaktayd™.

Bir

de açklanan emirnamede. Çar

hükümeti tarafndan

Smod

a

Çmovmk-Prokuror" unvan

ile bir

memur

konuldu.

Bu hükümet

memunnun onay

eklenmeden,

Katoikos

ve Sinodhiçbir

i yapamayacakt™

Yaplan

seçim

sonucunun Çar’m

tasdikine

sunulmas, onu

kendine taraftar bildii bir kimseyi

seçme hakkna

sahip

klyordu. Rus

hükümeti iç

politikasnda _Ermenileri bu ekilde oyalarken, dikkatlerini

de darya

yöneltmeyi ihmal etmiyordu. Rusya,

Osmanl

Ermenilerine, sefiri vastasyla

Rus

Ortodoks Kilisesi ile birlemelerini arzu

ve

tavsiye

eden

bir

beyanname yaymlad

^13*». Ermenilene öteden teri Ortodoks

mezhebine

girmeleri hâlinde

himayeye mazhar olacaklarn

telkin ediyordu*³¹*.

Bundan da

maksat,

Osmanl

topraklarnda bulunan Ermenileri,

Eçmiyazin

Kilisesi eliyle nüfuzu altna almakt.

Ama, çalmalarn ksa zamanda

hedefine

ulamadm

gören

Rusva

esas gayesini

aça vurmakta

_gecikmedi⁰²».

’

(26) AyrcaRusya’nntesirinden fazlakurtulamayanbu Emenilere-arklErmeniler’dedenir Bk. R.ahin,age.,s.183.

(27) M.Ormanyan, The ChurchOfArmema,London1955.s.72vd.

(28) p-

®

ozk_“£’GayrimüslimOsmanl VatandalarmaHukukîDurumu(1839-1914),Ankara I“o7,s. 182.

(29) E. Uras,age.,s.172.

(30) G.Çark,TürkDevletiHizmetinde Ermeniler(1453-1953),stanbul_1953,s.256vd.

(31) Gregop'en Ermenilereverilenhakveimtiyazlargerialnd.Ermeniruhanireisleribukarara direndi.DiertaraftanErmenilereyaplanbasklara

kar

manevînüfuzunuharekete geçiren

Papalkmakam,ÇarNikola’ysert birprotestoileuyardveHristiyan aleminin tavassutunu Yapmanbasklarneticesinde Çar,

ald

karardangeri

adm

att.Böylece Eçmiyazin Kilisesive mensuplan, RusOrtodoks Kilisesi tarafndanyok edilmektenkurtulmuoldu.

Bk. G.Çark, age.,s.258;D.Klç, OsmanlidaresindeErmenilerArasndaki Dinîve Siyasi Mücadeleler,Ankara2000,s.86.

(32) Buxlonkardeler Ermenistanhakkndakieserinde.Rusya’daki Ermenilereyaplanbasklan öyle dile getirir; Ermeni Kilisesinin serveti, Rusya’nn

hrsm

çekti. Rus hükümeti bu serveti eldeetmek istedi. Galitzin, Eçmiyazin’e asker gönderdi. Ermeniler askerleri taa

tuttdar.Katoikos

yenn

brakmayamecburkald.RusSubaylar,hâzinelerinanahtarlarn

istediler.Onlarn buistekleri reddedildi,bununüzerinekiliseninkaplarnkrp,paralanve kymetli

eyay

götürdüler.Manastrlarnarazisizaptedildi.Heryerde kiliselerinmallarna.

SAYI461

TÜRK KÜLTÜRÜ

YIL

XXXIX

Ruslarn

esas

maksad

Ermenilere

bamszlm ^kazandrmak

^deil,aksine

kendi

snrlan

içerisindekilerini

Ortodokslatmnak, Osm anl

Emenilerini

de

BabIali’ye

kar

kendi menfaatlerini teminedecektarzdakullanmaktanibaretti.

stanbul’da

ve Dou Anadolu’da hep bu amaç dorultusunda çalyorlard. Bu

süreç içerisinde

Osmanl

Devletinin

baz memuriann

da parayla elde etmilerdi'^33’.

Ermeni

toplumundaki

eitim görmü

olanlann

neden Rus yanls

duygular

tadklarn

Konsolos Taylor,

Kont

Clarendon’a

gönderdii

19

Mart 1869

tarihli raporunda

öyle

izah eder, "...arkalannda

büyük

devletler bulunan, Protestan, Katolik misyonerler,

Osmanl

ülkesinde bütün eylemlerini

ve

din

deitirme

faaliyetlerini yasal yollardan yaptlar.

Ancak mezhebi manada

kendilerini destekleyecek

güç olmadndan Gregoryen

Ermeniler

bu

^ileri kendimezheplerinden

yal

kimseler ya

da

muhtekir meclis üyeleriyle

yürütmek

zorunda kaldlar. Katolik

ve

Protestan Ermenilere bakarak bunlar

da

zorunlu olarak

baka

^bir devletin himayesini

salamak

için harekete geçtiler.

Dou

Anadolu’da Osmanl

Ermenilerinin bir

çounda Rus

pasaportu vard.

Olabildiince gizlilikle

salanan bu

belgeler, herkesçe bilinmekte ve

geni

ölçüde

datlmaktayd. Rusya’nn, Osmaü Gregoryen

Ermenilerine gösterdii

ilgi

ve

Eçmiyazin’in

Rus

topraklannda

olmas, bu

ruhanî

makamn

Rus

politikasn desteklemesi, Eçmiyazin

yanls

Ermenileri Ruslara

yaklatrd

^04’."

Ruslar

Osmanl

Devleti aleyhine,

Osmanl

Ermenileri üzerindeki bilinçlendirme faaliyetlerini

Eçmiyazin

Kilisesi

aracl

ile

yürütme plânlannn

artk

sonuçlarm

alyordu.

Çünkü Eçmiyazin Katoikosluunun Rus

Çatlaryla olan

yakn

ilikileri ve

bu

merkezin

Osmanl

himayesi altnda

yaayan

^din

adamlan

üzerindeki etkisi,

Rusya’y Osmaü

Ermenilerinin

bana

^kendi

davasna sadk

papazlan yerletirme

noktasna

getirdi^03’.

Bu

papazlar,

Rus

gelirlerine el konuldu. Ayin yaplmad. Papaz ve öretmenler parasz kaldlar. Rus hükümeti, papazlara ve öretmenlere Ortodoks olurlarsa kendilerine iki kat aylk verileceini vaatetti.Fakatkimsedindeitirmeyikabul etmedi." [Bk.BuxtonKardeler, TravelsandPolitics inArmenian, London 1914,s.75*dennaklen; E. Uras,age., s.427.]

yine ayn ekilde Edovart Driault, Çar111. Aleksandr'm Ermenilere yönelik politikasn öyle ifade eden Çar

Ü.

Aleksandr, Ermenileri Ortodokslarla kartrarak, birtopluluk hâlinegetirmekiçin bir

takm

tedbirlerald.Ermeni okullarnEçmiyazinKatoikosu'nun elinden alarak, Rus hükümetinin denetiminde Rusçaeitim yapanokullar hâline getirdi.

Ermenimemurlarndan da yaOrtodoksmezhebinegeçmeleriniya daistifaetmeleriniistedi.

ErmenitalebeleriniRusÜniversitelerinden atarak adetaGregoryenErmenilerivekilisesini ortadan kaldrma düüncesindeydi. Bk. E. Driault,

ark

Meselesi, (nr. Hafz), stanbul 1328,s.329.

(33) Tahsin

Paann

YldaHatralarSultanAbdülhamid

,

(nr. B.Yaynlan), stanbul 1990, s.

395.

(34) B.imir, BrishDocumentes

On

Ottoman ArmenansI, Ankara1989,s.64vd.

(35) E. Granville,ÇarlkRusyasumTürkiyedekiOyunlar, (nr. O.Anman), Ankara 1967, ^s.

34.

SAYI

461 D.KILIÇ YIL

XXXIX

Çarlarnn

istek

ve

arzulan

dorultusunda

hareket ediyorlard⁰⁶¹.

Bunun

için

Rusya mn takp

ettii

ve büyük

bir titizlikle üzerinde

durduu ark

siyasili

Oananl Devlctrnn zayflamasnda ve dalmasnda en çok

tesir icra eden tan

olnktm.

Özellikle

Çarlk

Rusya,

OsmSb DevleSeSç

huzursuzluu artmnak

gayesiyle

Rus yanhs

Ennenileri,

Eçmiyazin

vastasyla

kullanmaya devam

etti. Ruslar

bu konuda o

kadarileri gittilerki.

Üç

Kilisede

if?

^Iî

,y

^

ⁱⁿ⁾

^Gn L

^oryen

^{Ermem papazna,}

^Ennenileri

^Osmanl

hükümetine kars

ayaklandrmas

önerisinde bulundular. Fakat söz

konusu

_Papaz,

bu

fikri kabul etmeyince

boularak

öldürüldü

ve bu

arada

Ermeni manastn _{da y} ak

larak

kymetli eyalan yamaland

^{081. 3}

. .

R

V^sya’

E

£miyi

!

zin

Kliesinin

içeridekinüfuzunu

yok denecek

birseviyede

225Ü

^{dl§ar’daki}

^nüfuzunun

^güçlenerek

^devam

etmesinde menfaat görüyordu

0

»1

.

Bu

arada

Bnnci Memtiyetin lâmndan

₍₁₈₇₆₎

Osmanl Ermemlennn memnun

olmalan'⁴⁰¹,

Rusya’mn,

_{Ermenilereyönelik}faaliyetlerini

artrmasna

sebep olacaktr⁰¹¹.

Bunda da

_{en önemliaraç yine}

Eçmiyazin

’dir.

_ ^A™

^dolu

^üe

^Dicle

ve Frat havzas hakkmdaki

düüncelerini 1828-1829

savanda olduu

gibi yine

ayn

ekilde 1877-1878

Osmanl-Rus savanda _da

_bölgede

yaayan Rus yanls

Ermenilere

SS*.

^{araç’ vererek donatt'01. Böylece}

Rus

ordusu bölgede kendisine_yerli ibirlikçilen

vastasyla

lojistikdestek

salam

oldu.

Bu savata Kus

ordusundaki

Ermeni

subay veyöneticilerin

öncülüünde baanld'"

¹.

°

6>

«STîSî.S'rTKS _** £52 %

fflfiSTS IS

(37) R.Karada,

ark

Meselesi,stanbul_{?. s.}83.

(38) B.imir,af;e.,I,s.86.

(39) K. Gürün,Ermeni Dosyas, Ankara1988,s.23.

c*r

E ?t m

o!^1U’

E

_’^teniTerörünün

Ksa

Tarihi,Diyarbakr1987,s.12.

(1) i983fj

K

249 vd

’°'Î'

W<

^Im

_P

aratortu uveModernTürkiyeII,(nr.

M.

Harmanc),stanbul (42) EZ.Karal,OsmanlTarihiVII,Ankara1988,^s.129.

<43)

??

^l

_v

^{Ctwn The}

^Armenan

^{QuestonI,(nr.Tarihi}Aratrmalarve Dokümantasyon Merkezlen KurmaveGelitirme Vakf) stanbul _1989, s. XIX Avnca

n^

,

topl

^

nunu •y«kl«ndumak vegerektiinde böylebirisyanyönelmeküzere a* ^SUba

^

¹?,EÖnderdl- (

Bk

- Petersburg Büyükelçisi akir Paadan

Il^aZlnAs VS,

P f^

^ya

/

⁵

^

^{kun 1880>*}

^BOA

^-

HNA

-EndikatönS-II.Dosyano:120,^iç no.5,

Karm

no. 191.]

Baka

birbelgede de BavekilSaid Paadan,Sivas Valisi

Hakk

R?S/^n

gonde

”

en 2 tarihli emirnamede; Ennenileri, ngiltere’den evvel

™

y

nd,m Ve n

?

^areünc

^sndrmak

^göreviyle Kafkasya’dan Beyazt, Van ve

Eratnm

taraflarnaon subayngönderildii,imdideaynekilde stanbul’dan, Diyarbakr aon

a*aym

görevlendirilerek hareketettiklerini bildirerek, takonuda

^^toMmahmnanB

istedi. Bk.BOA,

Yldz

Esas Evrak.

Ksm:

24. Defterno:

(44) SJ„E.K.Shaw,age.,D.s.252.

SAYI

461

TÜRK KÜLTÜRÜ

_YIL

_XXXIX

Rus

Çarlar tarafndan

Eçmiyazin

_{Kilisesine seçilen}

Katoikoslann, Rusya

ran

Osmanl

topraklannda

yürüttüü

emperyalist poli tikalar

n

_hayata

geçirilmesinde

aznsanmayacak

derecede rolleri olmutur**³).

Çarlk

Rusya^ran

bu baars, 3 Mart

1878

günü

imzalanan Ayastefanos

Antlamasna Osmanl Ermemlenyle

Ugili bir

madde konmasyla daha

dapekiti.

Bu madde üe Ermeni

ve Ermenistan adlan ilk

kez

biruluslararas

antlamaya girmi

oldu⁽⁴⁶⁾.

Ayn

zamanda bu madde

ile

Osmanl

hükümetiiçin yeni biryükümlülük,

Rusya

için

de

yem

bir ahdi

hak dodu

^<47).

O zamana

kadar

Osmanl

Devleti ile problemi

olmayan

stanbul

Ermeni

Patrikhanesi

ve

bir

ksm

Ermeniler _bilhassa

Rusya

ran tahnklenne kaplarak.

Ermeni

ideallerini gerçekletirmek üzere hareketegeçti*^4®).

Eçmiyazin

Kilisesi

vastasyla Osmanl

Ermenilerini kontrol

eden Rusya

ran hedefi,

plânn

ikinci

aya

olan

Dou Anadolu’dan

_Basra’ya

veya Çukurova’ya dora uzanan ve

kendi kontrolünde kalacak bir Ermenistan

oluturmakt.

_{Rusya, Ermenileri}

kkrtarak scak

denizlere

açlma imkan

anuicen,

bu dununu

sezen Ingilizlerin müdahalesi ile olaylarn seyri

degt

⁽⁴⁹⁾.

Bu

arada

Rus

ajanlar,

Babali ve

çevresinde

Rus

askeri çekilir çekilmez

müslümanlann

Ermenileri

yok edecei propagandasn

yaymaktaydlar.

Bu ve

benzeri propagandalann tesirinde kalan

Rus yanls

Ermeniler telaa dütüler*⁵^.

Dou Anadolu’da

asl

büyük Ermeni göçü bu savatan

sonra oldu.

Rus yanls

_Ermeniler

yaptklannn karalksz kalmayacam _{düünerek, Rus}

_askeriçeküirken yüz bin kadar

Ermeni de

Erivan

(45) E. Granville,age.,s.33.

(46) Antlamametni içinBk. Nihat Erim, DevletlerArasHukuku veSiyasîTarihMetinleri-

OsmanlimparatorluuAnlamalarI, Ankara _1953,s.395. Alman ansölyesi Bismark’

Ayastefanos sonuçlarnn gözden geçirilmesi için Berlin de bir konferansn toplanmasn

teldir etti. Kus Çar, Avrupa Konferansnn toplanmasna raz

olmad

takdirde savasn

kaamjnuzhgn

atlad.Görümelerinbirara kesilmesine

ramen

toplanty kabuletti [Bk A.F.Türkgeldi,Mesal-Mühtmme-iSiyasiyyeII,(nr.B.S. Baykal),Ankara1987.s.58; s!

?haw

’ ,

age

r

^

^s‘_r?^37’1 .Ayastefanos

Antlamasn

gözden geçirmek için Berlinde toplanan konferansta Ermeni Meselesi, Rusya ile ngiltere arasnda rekabete neden oldu. Her iki devlette Ermenilerin sempatisini kazanmak için Ayastefanos AntlamasndageçenErmenilerleilgilislahâtmaddesinin_BerlinAntlamasnada»irmesi içingayretsarfettiler.BöyleceErmenilerleilgilimaddebukez deBerlinantlamasnn61 maddesinde yer ald. [Antlama maddesi _{için bk.} N. Erim, age., s. 423J Rusya bu maddeden hareketle bir müddet "Ermeni reformlaryla" ilgilenecek ve siyasî menfaatleri

cam,1urk-Kus münasebetlerinde "Ermenimeselesi"gündemegetirecektir.Bk.

A.N

Kurar Türkiye ve Rusya,Ankara1990,s.100.

*

(47) C. Küçük, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya

Çk

(1878-1897_),

stanbul1986,s.4. ¹

(48)

Çokun

Üçok,Siyasî Tarih,Ankara 1951.s.289.stanbul Ermeni Patrikliinin

bamsz

tanaustan kurmaÇabalaniçmbk.D.Klç,"stanbulErmeniPatrikhanesinin

Bamszlk

saq\

*T*«^"**

^{(185°-1896)*OsmanlII,(nr. G.Eren),Ankara1999,s.153-159.}

(49) M. Saray, ^lürk-Sovyet Münasebetleri ve Ermeni Meselesi", Tarih Boyunca Türklerin

Ermem

Toplumu ile ilikileriSempozyumu, (812 Ekim 1984Erzurum) Ankara 1985, s.

Zo.

(50) B.imir,age.,

L

^s.210; C.Küçük,age.,s.31.

542

(30)

t

SAYI

461 D.KILIÇ YIL

XXXIX

«uf^

³

P

^t-’

f

, 31>

'.Çü?J

cü bunlarigal

srasnda bo durmam Müslüman

ahaliye

pm^rvS

^§erdl;

^{®,V hmaye}

¹

^ve

^yönl

^endirme

^{gerçekte din kisvesi altnda}

k3XΣ- ^maks

^?

^ü

f

Iia

yaplmaktayd^».

Anadolu’daki Ermenilerin _dinî

bU" man mUÎ hiSkmi “"açlan

için

Rus Çan

II. Aleksandr, 1881

martnda

bir nihilisttarafndan öldürülünce

SETtE f?

^a

î

0,

!î

Poli

taamdaki

deiiklikleri

daha

da belirgin hâle

h!ü' ? ^b

^{,dcvle‘;söz}

^konusu

tarihten itibaren

darda

hertürlü

bamszlk

hareketlerine

kar

koyan, içeride ise

Ruslatrma

siyaseti

güden

birpolitika

van!EL ^

^lad,

^{D °}

^la

^y

^{,s,yla Rusya,}

^Osmanl

^{Ermenileri lehine}

^{^lahât}

yaplmas konusu

ile

lgüenmekten

adeta vazgeçti'⁵⁴).

O yüzden 1883 vlndan

al

î?ndaki Ermcnilere

kar

tutumu

da setleü. Öyle

ki

J^"

dl t

^

bll

^

^tinIdc1k-1I

Efmemterm, daha

önceki dönemlerde

olduu

gibi

Osmanl’

Ermenden

ile

lklennâ

bile iyi gözle

bakmaz

oldu⁽³⁵⁾ve sonuçta 1885

ylnda

bu cemaateaitbütündinîokullar kapatt⁽⁵⁶⁾.

^

RniL^îTrH

1' mcsc,csinde ngiltere’nin insiyalifi ele geçinnesi ve

dier

taraftan Balkanlarda

y cm onaya çkan Romanya

ile Bulgaristan’n izledii politikalar,

Rusya y

hayal

kmklgna

uratt.

Bütün

_{bu gelimeler}

Rusya’ma Enneni

(51) C. Küçük, "XIX Asrda Anadolu’da Enneni Nüfusu", Türk Tarihinde Ermeniler

0^

^{26-27Mayis1983),zmir1983.s.85.}

7w ^K 5

^al:0smardl imparatorluunda ErmeniMeselesi,Ankara 1971 s 8

pj; ^J.McCarüy,age.,s.117. ^*

*

<54>

<*• F

^-

’ s-

*^^3: Â. Mnassan. Ermeni Devrimci Hareketinde Milliyetçilikve 1887J912, ^{stanbul 1995, s. 83. Kafkasya Valisi Galiç, 1898} ylnda Car’a sunduu raporda

mlan

söylüyordu. "Enneni ihtilali fikri komiteler tarafndan yaylmaktadr.

Bu

fikirlerle dolu ihtilalci Ermeniler Kafkasya’dan acil olarak uzaklatrlmal, ihtilâl fikrinin Ermeni ahaliye

yaylmasn

_{önlemek için iddetli} davramlmahdr. lk tedbir olarak da istiklâl fikri mektepîe^e

aZhuî^

mdeteplen, Rusmaanfine balanarakkontrolalmaalnmaldr.

Budüünceden hecede

SS?

¹

^m

^,ek

^

^l",kapatmi

^VCm

^?ivarl,

^™

^{maarifnezareti}

emrined^Smyomm

Tarafnzdan tasdikini nca edenm. Ermenilerin matbuat ve bilumum

Tr caaiS

tekhf C

Se

1

^

^l

^Bk

^ar

^O

^{<^(fl}

^«h

^lba

^{^^}

^{!I1,rVr kapatma}salahiyetlin veritaesini

W.?S?v

^d

^Bk

^-

^{° K}

^{'yik’TurkErmau} Münasebetlerinin Dünü-Bugünü, stanbul

<56>

vnS

^,?5nek ‘stedgru^3",'

^T*

^'*,_fark^14?-_ederek,

^

köydeki Ermeni ilkokullarm^{Rusya’runkendidillerini}olabildiince^veözeliklekilise^dinleriniile

^me

yemlendirdi.ehirlerde_gönüllüdindarlarn desteiyleortaokullaraçld.Fakat bu

ohnw

h-M 5 y

°îf

,?^,1

"-^?

^f

”

dan k^patdp, sadece resmîolarak jimnastik eitimi veren

<*?nu_îtunddu-

Ennem

rahipler buokullarda el almdankendi dillerini ve dinlerim örencilerevermeyeçaltlar, [bk.B. imir, BrttshDocumenies

On

Ottnmm

iSh

^tt

Â

.?89’S^-570J

Bu

_«eliîn.eler karsnda; _1885°ylmda

SAYI

461

TÜRK KÜLTÜRÜ

YIL

XXXIX

toplumu

özerindeki siyasetinde

mühim

bir

deiiklik yapmasna neden

oldu.

Ayn hatay Dou ^Anadolu’da da

tekraredip

günün

birinde

o

taraftan

da

yolunu kesecek bir Ermenistan

oluumunu

tehlikeli

görmeye balad

^(ST).

Rus

^Hariciye

Nazn

Prens

Lobanovv

"biz Garptaki

hatamz ark da

tekrar

etmeyeceimiz

için bir

Ermeni

Bulgaristan’ istemeyiz^"dedi. Yani, milliyeti Slav

ve mezhebi

Ortodoks olanBulgaristanPrensliiRusya’ya

bu

kadar küstahça

kar koymaya

cesaret ettiine göre Slav

ve

Ortodoks

olmayan

bir

Ermeni hükümetim, Rusya'nn

itaati

ve buyruu

altnda tutmakelbette

daha

zorolacakt.

Ruslarn en büyük

hedeflerinden biri

de Ermeni

Kilisesini, dilini

ve

kültürünü deitirmekti.

Bu dönem Çarlk Rusya'nn, Kafkasya’y ruslatrma

siyasetinin

en

iddetli

dönemi

idi.

Güney

Kafkasya’da,

Anadolu’dan daha

fazla

Ermeni vard ⁰

^*5.

Rusya’nn Dou Anadolu

politikasn

bu dönemde

açkça;

"Rus hududunda

Ermenisiz Ermenistan"

eklinde

ifade edilmekteydi^(S9).

Bu manada

Rusya, Ermenilere hiç bir

zaman büyük

birteveccüh göstermedi^. Hattason

dönem

Kafkas hudutlanna iltica

etmi

olan

Osmanl

tebaas Ermenilerin hareketlerini kontrolalanda

bulundurmay Osmanl

hükümetinegizlicevaatbileetti^(<1>.

Rusya’ya

_{göç 1901}

ylna

kadar

devam

etti. Fakat Ruslar

merkez

olarak seçtikleri

Eçmiyazin

Kilisesi ve

civarn

nüfus

bakmndan

yeterince HristiyanlatrdklaniçingelenErmenilere "ya

Rus

tabiiyetine geçersiniz

ya da Rus topraklarm

terk edersiniz" diyerek

bask yapmalar

üzerine

pek çok Ermeni

tekrar

Osmanl

topraklarna geri

dönmek

zorunda

kald

(<sz>

.

Çünkü daha önce

ifade ettiimiz gibi

Rusya

tarafndan hayata ^geçirilen proje neticesinde bölgede demografik

yap

Ermenilerinlehine

deimeye balama.

1823 nüfus

saymna

göre

Karabag

ahalisinin

%

^8.4

^Ermeni

^iken

^{bu durum}

1832’de

%

34.8’e, 1897’de

yaplan sayma

göreise

%

53’e

çkmuri

^635.

Eçmiyazin

Kilisesi

(57) M.Hocaolu, Abdüihamid

Han

veMuhtralar,stanbul1983,^s.176.

(58) l.H.Danimend,izahlOsmanlTarihi Kronolojisi IV, stanbul1955,s.333.

(59) E. Granville,age.,s.58.

(60) Eçmiyazin Kilisesinden,stanbul Etmeni Patrikliine gönderilen mektupta, Rusya’ya göç edenErmenilerinbir

ksrm

Rushükümetininiadeetmekistedii,ancak Katoikosluun

araya girmesiylebuiin baharatehiredildiibildirildi.Gerekçeolarakdabölgedeyaayan

hal

km

kalabalkolduu, dolaysylabunlara verilecekziraataelverilitoprak

bulunmad,

ortaya

çkan

acildi durumun Patriklikçe, Osmanl hükümetine arz edilmesi istendi [bk.

Adliye ve Mezahip

Nazn Rza

Paadan Mabeyn Bakitabetine (14 Nisan 1894):BOA,

Yldz

SadaretMütenevvia, Dosyano: 8-L-1311, Evrak: 803_/8196, No:93 /45;Ayrca Bk.BOA,

HNA;

EndikatönTS, Kartonno:

K

84,Evrakno:115/2781-16.]DahasonraRus Büyükelçisi IgnatieFin Hariciye

Nazn

SaitPaayagönderdii9

ubat

1895tarihliyazda;

Rusya’ya geçi yapan Ermenilerin hepsinin elinde Osmanl pasaportu bulunduunu, on binlerceTürktebaas Emeni’nin Kafkas halkiçinbiryükolduunu belirterek bunlarn Osmanlhükümetincegeri al

mm ^asm

^istediBk.BOA,

HNA

^{Endikatön S-III,Kartonno:}

297,Dosyano: 26,Içno:5,Evrakno: 129.

(61) J. Pichon, Cihan Harbinin

arka

^Ait Kaynaklan Avrupa’nn Yakn

arka

Hululünün Tarihçesi,(nr.C. Yalçn), stanbul1939,^s.139.

(62) E.Akçora,Vanve ÇevresindeErmeniiyardan(1896-1916),stanbul1994,s.70.

(63) M.Abdullayev,agm.,s.47;

SAYI

461 D.KILIÇ YIL

XXXIX

etrafnda

Ermem

nüfusun

younlamas o güne

kadar

M

üslümanlar

n yaad

corafyann Hristiyanlamasna neden olmutur. Plânn _{bundan somaki} ayanda

iseRusya,

Osmanl

topraklarndakalanEnnenilerin

vastasyla Dou

Anadolu’yu

elegeçirmegayretinegirecektir.

stanbul

Rus

sefirinin, "Politiche

Coresqondig" de çkan

birbeyanatnda;

Ruslarn

Ermenilere olan sempatilerine

ramen Emeni

meselesine

müdahale etmek ve bu

suretle

Rusya’nn

gelecekteki politikhareketini sekteye

uratmak

niyetinde

olmadm

ifade etti»^4*.

Osmanl

Devletinin içte

ve dta devaml

problemli

olmas, ordusunun donanm

itibanyla eksik

olmas, Rus

siyasetinin ana

hatlanm olutumaktayd»

^5*.

Rusya’nn Dou Anadolu

bölgesindeki çkarlan,

Osmanl

Ermenilerinin

tam veya yan bamsz

siyasi birvarlkolarak görülmelerine asla

raz olmayan

bir politika izlemek zorunda

brakt»

^6*.

Bundan

bir

müddet

sonra

Rostofa

gelerek

Rus

imparatoru ve mparatoriçesini _{ziyaret için} müracaat

eden Eçmiyazin Katoikosuna, Ermeni

meselesi

sonuçlanncaya

_{kadar kabul}

edilmeyecei

bildirildi»^7*.

ç

^politikada

^Çarlk

rejiminin

yumuamas

üzerine,

daha önce

el

koyduu

Eçmiyazin

Kilisesinin

mallarn

1903

ydnda

iade etmeyi kararlatrd»**.

Bu

kararla

yumuayan _Ermeni-Rus

_ilikileri Trablusgarp’m igali ve Balkan

Sava ’mn Osmanl

Devletini

çok sarst

bir

dönemde

yeniden hareketlendi.

Bata Katoikos olmak

üzere Patrikhane ve etrafnda

oluan Rus yatls

Emrettiler tarafndan,

Rusya'nn

müdahalesiyle

dou

illerinde slahatmeselesi

de bu dönemde

tekrar ortaya

çkanld»

^9*.

Öte yandan Rusya’y

en

çok

tedirgin eden,Balkan

savalarnda Osmanly

u

_&ratan

küçük

Hristiyan devletlerinin

saldnsndan

cesaret bulacak

hulalc _Ermeni

örgütlerinin.

Dou Anadolu’da

benzeri bir harekete geçmeleriydi.

Böyle

bir isyan

yalnz Anadolu

topraklanyla

snrl

kalmayacak.

(64) Sadrazam Kamil Paadan Mabeyn Bakitabetine (27 Eylül 1890), BOA,

Yldz

Sadaret Hususi,Dosya no:12-S-1308,

ç

^{no: 1,Evrakno:}239/44.

(65) Tahsin

Paann

Hatralar...,s.69.

(66) Ottoman Arcfuves Yldz Collecton The

Armenan

Queston //, (nr. Tarihi Aratrmalar ve Dokümantasyon Merkezleri KurmaveGelitirmeVakf)stanbul 1989, s.10vd.Rusya,bupolitikasnHariciye

Nazn

Giers vastasylaözel görevle Petresburg’da bulunanFuad Paaya, Ermenimeselesinde

Osmanl

Devletinitamolarakdesteklediklerini,

bu meselenin siyasî olmayp Osmanl Devletinin dahili meselesi

saydn,

bunu da ngiltereye resmen bildirdiklerini belirtti. Bk. özel görevle Petersburga giden Fuad Paadan MabeynBakitabetine(31Aralk1894).BOA,

HNA,

Endikatön T,Kartmno: 153, Içno: 475.

(67) Hariciye

Nazn

Sait Paadan Sadrazam Cevat Paaya (12

Mays

1895), BOA,

HNA,

EndikatönM.T,Kartonno: 775, Iç no:17,Zarf:1312.

(68) Y.T. Kurat,

"Dou

Anadolu'da Ermeni Sorunu (1900-1920)", Tarih Boyunca Türklerin ile

taleri

Sempozyumu, Ankara 1985, s. 232.

Bu

demem de Rusya, 1904-1905 Rus-Japon harbine kadar sürecek olan Ermenilerin kültürel ve ticarî faaliyetleriniengelleme politikasndasistemletirdi.Bk. R.ahin,age.,s. 189

(69) E.Uras,age.,s.577.

SAYI

461

TÜRK KÜLTÜRÜ

YIL

XXXIX

Kafkasya’daki

Emeniler

de olaya

karacaklard. Bu da Rusya’nn

gerçek

amacn

engelleyecekti.

te ^{bu anlar}

altnda Rusya, politikas

gerei Ermeni

isteklerinesahip

çkma

bahanesiyle

Dou

Anadolu’da

arln

sürdürecekbir formül gelitirmiti.

Bu

formülün

ad

da; Berlin

Antlamasnda

yer alan Anadolu’daki Ermeniler için

yaplmas

gereken reformlard^00*. Böylece Kafkasya’daki ihtilâlci Ermenilerin dikkati

Dou Anadolu’ya

çekilerek

Osmanl

Ermcnilerine yönlendirilmiolacakt.

Dier

taraftanRusya, söz

konusu dönemde Osmanl

Ermenileri

arasnda

gelien milliyetçilik fikirlerinin kendi Ermenilerine de

yansmasn önlemek

için, faaliyetlerini

Eçmiyazin

Kilisesinin ruhanîtesirini

Ermeni toplumu

üzerindekuvvetlendirme

yönünde yapmt

r

C71) .

Rusya yaklak

iki

yüzyldr sürdürdüü Eçmiyazin

Kilisesini kendi hedefleri

dorultusunda baaryla

yönlendirme siyasetini

ksa

^bir aradan sonra yeniden balatt.

Bu dönemde Eçmiyazin Katoikosu

Sürenyan, verilen emirlere,

uymakta

ve

bu ie

alet olmakta gayetuygundu. Petersburg’a

yapt

ziyarette

daha

cemaatinin dinî problemleri için hiçbir

ey yapmadan

Ermenilerin siyasî hürriyetleri

konusunda çalm

ve kendilerini

tamamyla hükümdann

eline

brakmt. Yakn Dou

siyasetinin artlan

bakayd.

Rusya’y

yine

Osmanl

Ermenilerinihimayesine

almaya

sürüklüyordu™.

leri tarihlerde

Osmanl

topraklarnda

çkacak

olan silahl

ayaklanma

hareketlerinin

büyük

bir

çounluu yaplan düzenlemeye

göre,

Rusya Ermenistan’ndan

yani Eçmiyazin’den idare edilecekti™.

Bu cümleden

olarak Rusya,

Ermeni

meselesinin kendi emperyalist emelleri

dorultusunda

çözümlenebilmesi için

Eçmiyazin

Kilisesini, 1912

yl yaznda Osmanl

Ermenileri

arasnda zemin hazrlamakla

görevlendirdi™.

I.

Dünya Sava

arifesinde

Avrupa kamuoyunu. Ermeni

meselesi lehinde bir

Rus

müdahalesi için seferber

etmek gerei

ortaya

çknca. Çar

hükümetinin

sadk

birer

elaman

olan

Eçmiyazin

Kilisesinin yöneticileri

çok

yararlbireraraç hâline geldi™. 16

Nisan

1914’te

Eçmiyazin

Katoikos’u,

Türk-Rus sözlemesinden dolay

kendisine bilgi veren

Sazanofa yazd teekkür mektubunda; Ermeni toplumunun

Rusya’ya

balln,

Ermenilerin yeniden tarih sahnesine dönmesini

salayan

sevgili

hükümdan

^II. Nikola’ya ve

onun

(70) Y.T. Kural, agm.,s.229vd.;Reformlarn uygulanmasiçinbk.M.

amaz,

"Ermenilerin Hakkndaki Reformlarn Uygulanmas (1895-1897)”, Osmanldan Günümüze Ermeni Sorunu, (nr. H.C.Güzel),Ankara2000,s.93-104.

(71) R.ahin,age.,s.189.

(72) E. Uras, age., s. 376. Rusya'nn

amac

stanbul ve

Dou

Anadolu topraklarm ele geçirmekti. Ermenistan bu amaca ulamak için sadece bir ön karakol durumundayd.

Ruslarn yaptklar demir yollarndanbazlar okgibidosdorubirekilde Ermenistan'dan geçerek Osmanl hududuna kadar uzanyor ve orada bitiyordu. Bu durum Ruslarn maksadna açkça göstermektedir. Bk. LJt. Hartll, "Men Are Like That”, 1856-1923 EmperyalizmKskacndaTürklerErmenilerKürtler,(nr. E. Yavi),zmir2001,s.317.

(73) M.Bala,Ermeniler veIran,stanbul1927,s.25vd.

(74) E.Granville,age.,s.64.

(75) E. Granville,age.,s.36.