T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ANTROPOLOJİ (PALEOANTROPOLOJİ)
ANABİLİM DALI
ADLİ DENTAL ANTROPOLOJİ:
(DENTAL ANTROPOLOJİ AÇISINDAN MİNNETPINARI VE GÜLLÜDERE TOPLUMLARININ DİŞLERİNİN
KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ)
Doktora Tezi
Zehtiye Füsun Yaşar
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Ayla SEVİM EROL
Ankara 2007
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ANTROPOLOJİ (PALEOANTROPOLOJİ)
ANA BİLİM DALI
ADLİ DENTAL ANTROPOLOJİ:
(DENTAL ANTROPOLOJİ AÇISINDAN MİNNETPINARI VE GÜLLÜDERE TOPLUMLARININ DİŞLERİNİN
KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ)
Doktora Tezi
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ayla Sevim EROL
Tez Jürisi Üyeleri Ad ve Soyad İmza
Prof. Dr. Hamit BOSTANCI……….
Prof. Dr. İ. Hamit HANCI………
Prof. Dr. Ayla SEVİM EROL (Danışman)………
Prof. Dr. İbrahim TEKDEMİR………
Prof. Dr. Erksin GÜLEÇ……….
İÇİNDEKİLER
Sayfa No:
TABLOLAR DİZİNİ ...x
GRAFİKLER DİZİNİ ... xvi
ÖNSÖZ... xxii
GİRİŞ ...1
1. BÖLÜM: KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE...4
1.1. Dişlerin Gelişimi ve Erüpsiyonu...4
1.2. Dişlerin Mikroskobik Yapıları ...9
1.2.1. Enamel (Diş minesi...10
1.2.2. Dentin (fildişi) tabakası...10
1.2.3. Pulpa ...10
1.2.4. Sement...11
1.3. Dişlerinin Makroskobik Yapısı...11
1.3.1. Daimi Dişlerin Makroskobik Yapısı...11
1.3.2. Süt Dişlerinin Makroskobik Yapısı ...17
1.4. Diş Numaralandırma Sistemleri...20
1.4.1. Zsigmondy Kodlama Sistemi...20
1.4.2. Palmer Kodlama Sistemi...20
1.4.3. Haderup Kodlama Sistemi ...21
1.4.4. Üniversal (Genel Numaralandırma-Cunningham Sistemi) Kodlama Sistemi...22
1.4.5. FDI (Uluslararası Diş Hekimliği Federasyonu) Kodlama Sistemi ...22
1.4.6. Antropolojik Çalışmalarda Kullanılan Diş Numaralandırma Sistemleri ...23
1.5. Dişlerde ve Çenelerde Görülen Patolojiler ...24
1.5.1. Hypoplasia ...24
1.5.2. Diş Aşınması...29
1.5.3. Diş Çürüğü ...31
1.5.4. Periodontal Hastalıklar...34
1.5.5. Ölüm Öncesi (Antemortem) Diş Kaybı ...37
1.6. Dişlerde Görülen Varyasyonlar ...37
1.6.1. Dişlerdeki Büyüklük Varyasyonları...37
1.6.2. Dişlerdeki Sayı Varyasyonları ...38
1.6.3. Dişlerdeki Şekil Varyasyonları ...39
1.6.4. Dişlerde Kök Varyasyonları...41
1.6.5. Birleşmiş Dişler ...42
1.6.6. Dişlerdeki Sürme Varyasyonları...43
1.6.7. Dişlerdeki Kültürel Varyasyonlar ...43
1.7. Dişlerle İlgili Ölçüm Sistemleri ...45
1.7.1. Diş Boyutuyla İlgili Ölçümler...46
1.7.2. Diş Çürükleriyle İlgili Ölçümler ...47
1.7.3. Diş Aşınmalarıyla İlgili Ölçümler...47
1.7.4. Periodontal Ölçümler ...48
1.7.5. Molar Dişlerin Occlusal Yüzey Ölçümleri ...48
1.7.6. Maxsiller ve Mandibuler Dişlerin Kapanış İlişkileriyle İlgili Ölçümler ...49
1.7.7. Hypoplasia İle İlgili Ölçümler ...49
1.7.8. Calculuslarla (Diş Taşlarıyla) İlgili Ölçümler ...49
2. BÖLÜM: KONU-AMAÇ, ÖNEM, MATERYAL, METOD...51
2.1. Konu-Amaç...51
2.2. Önem...53
2.3. Materyal ...54
2.4. Metot ...58
2.5. Cinsiyet Tayin Metotları ...58
2.6. Yaş Belirleme Metotları...59
2.7. Diş Patolojilerinin Belirlenmesi...59
2.8. İstatistiksel Analiz...61
2.9. Karşılaşılan Sorunlar...62
3. BÖLÜM: BULGULAR VE DEĞERLENDİRME………...63
3.1. İncelenen Toplumların Paleodemografik Yapısı ...63
3.2. Güllüdere (Demir Çağ) Toplumu...66
3.2.1. Güllüdere (Demir Çağ) Toplumunda Dişlerin Dağılımı ...67
3.2.2. Güllüdere (Demir Çağ) Toplumunda Diş Patolojileri Ve Varyasyonlar...68
3.3. Güllüdere (Orta Çağ) Toplumu...72
3.3.1. Güllüdere (Orta Çağ) Toplumunda Dişlerin Dağılımı ...73
3.3.2. Güllüdere (Orta Çağ) Toplumunda Diş Hypoplasiaları ...76
3.3.2.1. Kadın Bireylerde Hypoplasia...76
3.3.2.2. Erkek Bireylerde Hypoplasia...80
3.3.2.3. Bebek Ve Çocuk Bireylerde Hypoplasia ...80
3.3.3. Güllüdere (Orta Çağ) Toplumunda Diş Aşınmaları ...82
3.3.3.1. Kadın Bireylerde Diş Aşınması ...83
3.3.3.2. Erkek Bireylerde Diş Aşınması...86
3.3.3.3. Çocuk Bireylerde Diş Aşınması...88
3.3.4. Güllüdere (Orta Çağ) Toplumunda Diş Çürükleri ...91
3.3.5. Güllüdere (Orta Çağ) Toplumunda Periodontal Hastalıklar ...92
3.3.5.1. Kadın Bireylerde Diş Taşları ...92
3.3.5.2. Erkek Bireylerde Diş Taşları...93
3.3.4.3. Erişkin Bireylerde Alveol Kayıpları ...94
3.3.4.4. Bebek ve Çocuk Bireylerde Alveol Kayıpları...94 3.3.6. Güllüdere (Orta Çağ) Toplumunda Diş ve Çene
Varyasyonları ...95 3.3.6.1. Güllüdere (Orta Çağ) Toplumunda
Çenelerin Kapanış İlişkileri...95 3.3.6.2. Güllüdere (Ortaçağ) Toplumunda Molar
Dişlerin Occlusal Yüzey Tüberkül Dizilimleri ...96 3.3.6.3. Güllüdere (Orta Çağ) Toplumunda
Dişlerde Kron ve Kök Şeklinde Görülen Varyasyonlar ...99 3.3.6.4. Güllüdere (Ortaçağ) Toplumunda Diş
Diziliminde Pozisyon Sapması ...99 3.3.7. Güllüdere (Orta Çağ) toplumunda ölüm öncesi
(AM) ve ölüm sonrası (PM) diş kayıpları...99 3.3.7.1. Kadın Bireylerde Ölüm Öncesi (AM) ve
Ölüm Sonrası (PM) Diş Kayıpları ...99 3.3.7.2. Erkek Bireylerde Ölüm Öncesi (AM) ve
Ölüm Sonrası (PM) Diş Kayıpları ...101 3.3.8. Güllüdere (Orta Çağ) Toplumunda Diş Boyut
Ölçümleri ...103 3.3.8.1. Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene
Dişlerinde BL Ölçümleri...104 3.3.8.2. Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene
Dişlerinde BL Ölçümleri...105 3.3.8.3. Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene
Dişlerinde MD Ölçümleri ...107 3.3.8.4. Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene
Dişlerinde MD Ölçümleri ...108
3.4. Minnetpınarı (Orta Çağ) Toplumu...109
3.4.1. Minnetpınarı (Orta Çağ) Toplumunda Dişlerin Dağılımı ...111
3.4.2. Minnetpınarı (Orta Çağ) Toplumunda Diş Hypoplasiaları ...113
3.4.2.1. Kadın Bireylerde Hypoplasia...113
3.4.2.2. Erkek Bireylerde Hypoplasia...116
3.4.2.3. Erişkin Bireylerde Hypoplasia...118
3.4.2.4. Bebek ve Çocuk Bireylerde Hypoplasia ...120
3.4.3. Minnetpınarı (Orta Çağ) Toplumunda Diş Aşınmaları...122
3.4.3.1. Kadın Bireylerde Diş Aşınması ...122
3.4.3.2. Erkek Bireylerde Diş Aşınması...125
3.4.3.3. Erişkin Bireylerde Diş Aşınması...128
3.3.3.4. Çocuk Bireylerde Diş Aşınması...131
3.4.4. Minnetpınarı (Orta Çağ) Toplumunda Diş Çürükleri ...133
3.4.4.1. Kadın Bireylerde Diş Çürükleri ...133
3.4.4.2. Erkek Bireylerde Diş Çürükleri ...135
3.4.5. Minnetpınarı (Orta Çağ) Toplumunda Periodontal Hastalıklar ...138
3.4.5.1. Kadın Bireylerde Diş Taşları ...139
3.4.5.2. Erkek Bireylerde Diş Taşları ...140
3.4.5.3. Erişkin Bireylerde Alveol kayıpları ...142
3.4.5.4. Bebek ve Çocuk Bireylerde Alveol Kayıpları...143
3.4.6. Minnetpınarı (Orta Çağ) Toplumunda Diş ve Çene Varyasyonları ...143
3.4.6.1. Minnetpınarı (Orta Çağ) Toplumunda Çenelerin Kapanış İlişkileri...143
3.4.6.2. Minnetpınarı (Orta Çağ) Toplumunda Molar Dişlerin Occlusal Yüzey Tüberkül
Dizilimleri ...144
3.4.6.3. Minnetpınarı (Orta Çağ) Toplumunda Dişlerde Kron ve Kök Şeklinde Görülen Varyasyonlar ...147
3.4.6.4. Minnetpınarı (Orta Çağ) Toplumunda Diş Diziliminde Pozisyon Sapması ...150
3.4.7. Minnetpınarı (Orta Çağ) Toplumunda Ölüm Öncesi (AM) ve Ölüm Sonrası (PM) Diş Kayıpları...150
3.4.7.1. Kadın Bireylerde Ölüm Öncesi (AM) ve Ölüm Sonrası (PM) Diş Kayıpları ...150
3.4.7.2. Erkek Bireylerde Ölüm Öncesi (AM) ve Ölüm Sonrası (PM) Diş Kayıpları ...152
3.4.8. Minnetpınarı (Orta Çağ) Toplumunda Diş Boyut Ölçümleri ...154
3.4.8.1. Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde BL Ölçümleri...155
3.4.8.2. Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene Dişlerinde BL Ölçümleri...156
3.4.8.3. Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde MD Ölçümleri ...157
3.4.8.3. Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene Dişlerinde MD Ölçümleri ...158
3.5. Güncel Örneklem Grubu...160
3.5.1. Güncel Örneklem Grubu Dişlerinin Dağılımı...161
3.5.2. Güncel Örneklem Grubu Diş Boyut Ölçümleri ...162
3.5.2.1. Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde BL Ölçümleri...163
3.5.2.2. Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene
Dişlerinde BL Ölçümleri...164
3.5.2.3. Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde MD Ölçümleri ...165
3.5.2.4. Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene Dişlerinde MD Ölçümleri ...167
3.6. Toplumlarının Diş Patolojilerinin ve Diş Ölçümlerinin Karşılaştırılması ...168
3.6.1. Hypoplasia...168
3.6.2. Aşınma ...169
3.6.3. Diş Çürüğü ...169
3.6.4. Periodontal hastalıklar...169
3.6.4.1. Diş Taşı ...169
3.6.4.2. Alveol kaybı...170
3.6.5. Diş Ölçümleri...171
3.6.5.1. Toplumlardaki Kadın Bireylerde Dişlerinde BL Ölçümleri...171
3.6.5.2. Toplumlardaki Kadın Bireylerde Dişlerinde MD Ölçümleri ...172
3.6.5.3. Toplumlardaki Erkek Bireylerde Dişlerinde BL Ölçümleri...173
3.6.5.4. Toplumlardaki Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde MD Ölçümleri ...174
3.6.5.5. Toplumlardaki Kadın ve Erkek Bireylerde Dişlerinde BL Ölçümleri...175
3.6.5.6. Toplumlardaki Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde MD Ölçümleri...178
4. BÖLÜM TARTIŞMA ...181
4.1. Hypoplasia ...181
4.1.1. Kadın ve Erkek Bireylerde Hypoplasia...181
4.1.2. Bebek ve Çocuk Bireylerde Hypoplasia ...184
4.2. Aşınma ...186
4.2.1. Kadın ve Erkek Bireylerde Aşınma ...186
4.2.2. Çocuk Bireylerde Aşınma ...188
4.3. Diş Çürükleri...189
4.3.1. Kadın ve Erkek Bireylerde Diş Çürükleri...189
4.3.2. Bebek ve Çocuk Bireylerde Diş Çürükleri...192
4.4. Periodontal hastalıklar...193
4.4.1. Diş Taşı ...193
4.4.2. Alveol Kaybı ...195
4.5. Çene ve Diş Varyasyonları ...197
4.5.1. Çenelerin Kapanış İlişkileri ...197
4.5.2. Molar Dişlerin Occlusal Yüzey Tüberkül Dizilimleri ...198
4.5.3. Dişlerdeki Şekil Varyasyonları ...199
4.5.4. Diş Diziliminde Pozisyon Sapması...200
4.6. Diş Kayıpları ...201
4.7. Diş Ölçümleri...204
SONUÇ...208
ÖZET...216
ABSTRACT...219
KAYNAKÇA ...222
EKLER...231
Ek 1: Diş Patoloji Formu...233
Ek 2: Haritalar ...236
Ek 3: Skalalar ...237
Ek 4: Karşılaştırma Tabloları...239
Ek 5: Resimler ...240
TABLOLAR DİZİNİ
Sayfa No:
Tablo 1: Bireylerin Dağılımı ...62 Tablo 2: Toplumların Paleodemografik Dağılımı ...64 Tablo 3: Güllüdere Toplumunda İncelenen Bireylerin Yaşa Göre Dağılımı ...67 Tablo 4: Güllüdere Kadın ve Erkek Bireylerde Aşınmaların Diş Tiplerine
Göre Dağılımı ...69 Tablo 5: Güllüdere Toplumunda Alveol Kaybının Birey Tiplerine Göre
Dağılımı ...71 Tablo 6: Güllüdere Toplumunda İncelenen Bireylerin Dağılımı ...72 Tablo 7: Güllüdere Toplumunda İncelenen Bireylerin Yaşa Göre Dağılımı ...73 Tablo 8: Güllüdere Toplumundaki Kadın ve Erkek Bireylerde Dişlerin
Dağılımı ...74 Tablo 9: Güllüdere Toplumunda Bebek ve Çocuk Bireylerde İncelenen
Süt Dişlerin Diş Tiplerine Göre Dağılımı ...75 Tablo 10: Güllüdere Toplumundaki Bebek ve Çocuk Bireylerde Daimi
Dişlerin Dağılımı...75 Tablo 11: Güllüdere Toplumundaki Bireylerin Dişlerinin Dağılımı...76 Tablo 12: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Hypoplasiaların
Dağılımı ...77 Tablo 13: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Daimi Dişlerde
Görülen Hypoplasia Dereceleri (Üst Çene+ Alt Çene)...79 Tablo 14: Güllüdere Toplumunda Bebek ve Çocuklarda Süt Dişlerinde
Görülen Hypoplasia Derecelerinin Dağılımı (Üst Çene+ Alt
Çene) ...81 Tablo 15: Güllüdere Toplumunda Bebek ve Çocuk Bireylerin Süt
Dişlerinde Görülen Hypoplasiaların Dağılımı ...82 Tablo 16: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Aşınmalarının
Dağılımı ...84
Tablo 17: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Aşınma
Derecelerinin Dağılımı...85 Tablo 18: Güllüdere Toplumunda Erkek Bireylerde Diş Aşınmalarının
Dağılımı ...87 Tablo 19: Güllüdere Toplumunda Erkek Bireylerde Diş Aşınma
Derecelerinin Dağılımı...88 Tablo 20: Güllüdere Toplumunda Çocuk Bireylerin Süt Dişlerinde Görülen
Aşınmaların Dağılımı ...89 Tablo 21: Güllüdere Toplumunda Çocuk Bireylerde Süt Dişlerinde Diş
Aşınma Derecelerinin Dağılımı ...91 Tablo 22: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Taşlarının Diş
Tiplerine Göre Dağılımı...93 Tablo 23: Güllüdere Toplumunda Erişkin Bireylerde Alveol Kayıplarının
Dağılımı ...94 Tablo 24: Güllüdere Bebek ve Çocuk Bireylerinde Alveol Kayıplarının
Dağılımı ...95 Tablo 25: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Molar Diş Tüberkül
Dizilim Tiplerinin Dağılımı ...96 Tablo 26: Güllüdere Toplumunda Erkek Bireylerde Molar Diş Tüberkül
Dizilim Tiplerinin Dağılımı ...98 Tablo 27: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Kayıplarının
Dağılımı ...101 Tablo 28: Güllüdere Toplumunda Erkek Bireylerde Diş Kayıplarının
Dağılımı ...103 Tablo 29: Güllüdere Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene
Dişlerinin BL Ortalamalarının Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...105 Tablo 30: Güllüdere Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene
Dişlerinin (BL) Ortalamalarının Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...106 Tablo 31: Güllüdere Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene
Dişlerinin MD Ortalamalarının Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...107
Tablo 32: Güllüdere Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene
Dişlerinin MD Ortalamalarının Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...108 Tablo 33: Minnetpınarı Toplumunda İncelenen Bireylerin Dağılımı ...109 Tablo 34: Minnetpınarı Toplumunda İncelenen Bireylerin Yaşa Göre
Dağılımı ...110 Tablo 35: Minnetpınarı Toplumundaki Kadın ve Erkek Dişlerinin Dağılımı ....112 Tablo 36: Minnetpınarı Toplumunda Bebek ve Çocuklarda İncelenen Süt
Dişlerin Diş Tiplerine Göre Dağılımı ...112 Tablo 37: Minnetpınarı Toplumundaki Bebek ve Çocuklarda Daimi
Dişlerin Dağılımı...113 Tablo 38: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Hypoplasiaların
Dağılımı ...114 Tablo 39: Minnetpınarı Toplumunda Kadınlarda Daimi Dişlerde Görülen
Hypoplasia Derecelerinin Dağılımı...115 Tablo 40: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Hypoplasiaların
Dağılımı ...116 Tablo 41: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerin Daimi Dişlerde
Görülen Hypoplasia Dereceleri...117 Tablo 42: Minnetpınarı Toplumunda Erişkin Bireylerde Hypoplasiaların
Dağılımı ...119 Tablo 43: Minnetpınarı Toplumunda Erişkin Bireylerin Daimi Dişlerde
Görülen Hypoplasia Derecelerinin Dağılımı ...120 Tablo 44: Minnetpınarı Toplumunda Bebek ve Çocuk Bireylerin Süt
Dişlerinde Görülen Hypoplasiaların Dağılımı ...121 Tablo 45: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Aşınmalarının
Dağılımı ...123 Tablo 46: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Aşınma
Derecelerinin Dağılımı...125 Tablo 47: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Diş Aşınmalarının
Dağılımı ...126
Tablo 48: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Diş Aşınma
Derecelerinin Dağılımı...127 Tablo 49: Minnetpınarı Toplumunda Erişkin Bireylerde Diş Aşınmalarının
Dağılımı ...129 Tablo 50: Minnetpınarı Toplumunda Erişkin Bireylerde Diş Aşınma
Derecelerinin Dağılımı...130 Tablo 51: Minnetpınarı Toplumunda Çocuk Bireylerin Süt Dişlerinde
Görülen Aşınmaların Dağılımı ...131 Tablo 52: Minnetpınarı Toplumunda Çocuk Bireylerinde Süt Dişlerinde
Diş Aşınma Derecelerinin Dağılımı...132 Tablo 53: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Çürüklerinin
Diş Tiplerine Göre Dağılımı ...133 Tablo 54: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Çürüklerinin
Lokalizasyonlarına Göre Dağılımı...134 Tablo 55: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Diş Çürüklerinin
Diş Tiplerine Göre Dağılımı ...136 Tablo 56: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Diş Çürüklerinin
Lokalizasyonlarına Göre Dağılımı...137 Tablo 57: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Taşlarının Diş
Tiplerine Göre Dağılımı...139 Tablo 58: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Diş Taşlarının Diş
Tiplerine Göre Dağılımı...141 Tablo 59: Minnetpınarı Toplumunda Erişkin Bireylerde Alveol
Kayıplarının Dağılımı ...142 Tablo 60: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Molar Diş Tüberkül
Dizilim Tiplerinin Dağılımı ...145 Tablo 61: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Molar Diş Tüberkül
Dizilim Tiplerinin Dağılımı ...146 Tablo 62: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Kök
Varyasyonlarının Diş Tiplerine Göre Dağılımı...147
Tablo 63: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Kök
Varyasyonlarının Diş Tiplerine Göre Dağılımı...148
Tablo 64: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Kayıplarının Dağılımı ...152
Tablo 65: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Diş Kayıplarının Dağılımı ...154
Tablo 66: Minnetpınarı Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde BL Ölçülerinin Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...155
Tablo 67: Minnetpınarı Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene Dişlerinde BL Ölçülerinin Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...157
Tablo 68: Minnetpınarı Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde MD Ölçülerinin Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...158
Tablo 69: Minnetpınarı Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene Dişlerinde MD Ölçülerinin Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...159
Tablo 70: Güncel Grupta İncelenen Bireylerin Dağılımı ...160
Tablo 71: Güncel Grupta İncelenen Bireylerin Yaşa Göre Dağılımı ...161
Tablo 72: Güncel Gruptaki Kadın ve Erkek Bireylerde Dişlerin Dağılımı...162
Tablo 73: Güncel Grupta Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde BL Ölçümlerinin Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...164
Tablo 74: Güncel Grupta Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene Dişlerinde BL Ölçümlerinin Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...165
Tablo 75: Güncel Grupta Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde MD Ölçümlerinin Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...166
Tablo 76: Güncel Grupta Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene Dişlerinde MD Ölçümlerinin Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...168
Tablo 77: Alveol Kaybının Toplumlara Göre Dağılımı ...170
Tablo 78: Toplumlardaki Kadın Bireylerde Üst Çene Dişlerinde BL Ölçümlerinin Karşılaştırılması ...171
Tablo 79: Toplumlardaki Kadın Bireylerde Alt Çene Dişlerinde BL Ölçümlerinin Karşılaştırılması ...171
Tablo 80: Toplumlardaki Kadın Bireylerde Üst Çene Dişlerinde MD
Ölçümlerinin Karşılaştırılması ...172 Tablo 81: Toplumlardaki Kadın Bireylerde Alt Çene Dişleri MD
Ölçümlerinin Karşılaştırılması ...173 Tablo 82: Toplumlardaki Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde BL
Ölçümlerinin Karşılaştırılması ...173 Tablo 83: Toplumlardaki Erkek Bireylerde Alt Çene Dişlerinde BL
Ölçümlerinin Karşılaştırılması ...174 Tablo 84: Toplumlardaki Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde MD
Ölçümlerinin Karşılaştırılması ...174 Tablo 85: Toplumlardaki Erkek Bireylerde Alt Çene Dişlerinde MD
Ölçümlerinin Karşılaştırılması ...174 Tablo 86: Toplumlardaki Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerindeki
BL Ölçümleri ...176 Tablo 87: Toplumlardaki Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene Dişlerindeki
BL Ölçümleri ...177 Tablo 88: Toplumlardaki Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene dişlerindeki
MD Ölçümleri ...179 Tablo 89: Toplumlardaki Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene Dişlerinde
MD Ölçümler ...180 Tablo 90: Eski Anadolu Toplumlarının MD ve BL Diş Ölçümlerinin
İncelenen Toplumlarla Karşılaştırılması ...206 Tablo 91: Eski Anadolu Toplumlarının Alt Çene MD Ve BL Diş Ölçümlerinin
İncelenen Toplumlarla Karşılaştırılması ………..207
GRAFİKLER DİZİNİ
Sayfa No:
Grafik 1: Bireylerin Toplumlara Göre Dağılımı...62 Grafik 2: Toplumların Paleodemografik Dağılımı ...65 Grafik 3: Dişlerin Bireylere Göre Dağılımı...67 Grafik 4: Güllüdere Kadın ve Erkek Bireylerde Aşınmaların Diş
Tiplerine Göre Dağılımı...69 Grafik 5: Güllüdere Alveol Kaybının Birey Tiplerine Göre Dağılımı ...70 Grafik 6: Güllüdere Toplumunda İncelenen Bireylerin Dağılımı ...72 Grafik 7: Güllüdere Toplumunda İncelenen Daimi ve Süt Dişlerin
Çenelere Göre Dağılımı ...74 Grafik 8: Güllüdere Toplumundaki Kadın ve Erkeklerde Dişlerin
Dağılımı ...76 Grafik 9: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Hypoplasiaların Üst
ve Alt Çeneye Göre Dağılımı...77 Grafik 10: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Üst Dişlerde
Hypoplasiaların Dağılımı ...78 Grafik 11: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Alt Dişlerde
Hypoplasiaların Dağılımı ...78 Grafik 12: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Daimi Dişlerde
Görülen Hypoplasia Derecelerinin Dağılımı (Üst Çene+ Alt
Çene) ...79 Grafik 13: Güllüdere Toplumunda Erkek Bireylerde Hypoplasiaların Üst
ve Alt Çeneye Göre Dağılımı ...80 Grafik 14: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Aşınmalarının
Çenelere Göre Dağılımı ...83 Grafik 15: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Aşınmalarının
Çene Yarımlarına Göre Dağılımı ...84 Grafik 16: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Aşınma
Derecelerinin Dağılımı...85
Grafik 17: Güllüdere Toplumunda Erkek Bireylerde Diş Aşınmalarının
Çenelere Göre Dağılımı ...86 Grafik 18: Güllüdere Toplumunda Erkek Bireylerde Diş Aşınmalarının
Çene Yarımlarına Göre Dağılımı ...86 Grafik 19: Güllüdere Toplumunda Erkek Bireylerde Diş Aşınma
Derecelerinin Dağılımı...87 Grafik 20: Güllüdere Toplumunda Çocuk Bireylerin Süt Dişlerinde
Görülen Aşınmaların Dağılımı ...90 Grafik 21: Güllüdere Toplumunda Çocuk Bireylerin Süt Dişlerinde
Görülen Aşınmaların Çene Yarımlarına Göre Dağılımı ...90 Grafik 22: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Üst Dişlerdeki Diş
Taşlarının Diş Tiplerine Göre Dağılımı ...92 Grafik 23: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Alt Dişlerdeki Diş
Taşlarının Diş Tiplerine Göre Dağılımı ...93 Grafik 24: Güllüdere Toplumunda Erişkin Bireylerde Alveol Kayıplarının
Dağılımı ...94 Grafik 25: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Üst Molar Diş
Tüberkül Dizilim Tiplerinin Dağılımı...97 Grafik 26: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Alt Molar Diş
Tüberkül Dizilim Tiplerinin Dağılımı...97 Grafik 27: Güllüdere Toplumunda Erkek Bireylerde Üst Molar Diş
Tüberkül Dizilim Tiplerinin Dağılımı...98 Grafik 28: Güllüdere Toplumunda Erkek Bireylerde Alt Molar Diş
Tüberkül Dizilim Tiplerinin Dağılımı...98 Grafik 29: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Üst Çene Diş
Kayıplarının Dağılımı ...100 Grafik 30: Güllüdere Toplumunda Kadın Bireylerde Alt Çene Diş
Kayıplarının Dağılımı ...100 Grafik 31: Güllüdere Toplumunda Erkek Bireylerde Üst Çene Diş
Kayıplarının Dağılımı ...102
Grafik 32: Güllüdere Toplumunda Erkek Bireylerde Alt Çene Diş
Kayıplarının Dağılımı ...102 Grafik 33: Güllüdere Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene
Dişlerinin BL Ortalamalarının Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...104 Grafik 34: Güllüdere Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene
Dişlerinin BL Ortalamalarının Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...106 Grafik 35: Güllüdere Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene
Dişlerinin MD Ortalamalarının Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...107 Grafik 36: Güllüdere Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene
Dişlerinin MD Ortalamalarının Diş Gruplarına Göre Dağılımı...109 Grafik 37: Minnetpınarı Toplumunda İncelenen Bireylerin Dağılımı ...110 Grafik 38: Minnetpınarı Toplumunda İncelenen Daimi ve Süt Dişlerin
Bireylere Göre Dağılımı ...111 Grafik 39: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Hypoplasiaların
Üst ve Alt Çeneye Göre Dağılımı ...114 Grafik 40: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Hypoplasiaların
Çene Yarılarına Göre Dağılımı ...115 Grafik 41: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Hypoplasiaların
Diş Tiplerine ve Çenelere Göre Dağılımı ...117 Grafik 42: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Hypoplasiaların
Diş Tiplerine ve Çene Yarımlarına Göre Dağılımı ...117 Grafik 43: Minnetpınarı Toplumunda Erişkin Bireylerde Hypoplasiaların
Dağılımı ...118 Grafik 44: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Aşınmalarının
Çenelere Göre Dağılımı ...122 Grafik 45: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Aşınmalarının
Çene Yarımlarına Göre Dağılımı ...124 Grafik 46: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Diş Aşınmalarının
Çenelere Göre Dağılımı ...124
Grafik 47: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Diş Aşınmalarının Dağılımı ...126 Grafik 48: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Diş Aşınmalarının
Çenelere Göre Dağılımı ...127 Grafik 49: Minnetpınarı Toplumunda Erişkin Bireylerde Diş
Aşınmalarının Dağılımı...128 Grafik 50: Minnetpınarı Toplumunda Erişkin Bireylerde Diş Aşınma
Derecelerinin Dağılımı...129 Grafik 51: Minnetpınarı Toplumunda Çocuk Bireylerin Süt Dişlerinde
Görülen Aşınmaların Dağılımı ...132 Grafik 52: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Üst Dişlerdeki Diş
Çürüklerinin Diş Tiplerine Dağılımı...133 Grafik 53: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Alt Dişlerdeki Diş
Çürüklerinin Diş Tiplerine Dağılımı...133 Grafik 54: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Üst Dişlerde Diş
Çürüklerinin Lokalizasyonlarına Göre Dağılımı ...134 Grafik 55: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Alt Dişlerde Diş
Çürüklerinin Lokalizasyonlarına Göre Dağılımı ...135 Grafik 56: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Üst Dişlerdeki Diş
Çürüklerinin Diş Tiplerine Göre Dağılımı...136 Grafik 57: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Alt Dişlerdeki Diş
Çürüklerinin Diş Tiplerine Göre Dağılımı...136 Grafik 58: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Üst Dişlerde
Çürük Tiplerinin Diş Tiplerine Göre Dağılımı ...137 Grafik 59: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Alt Dişlerde
Çürük Tiplerinin Diş Tiplerine Göre Dağılımı ...138 Grafik 60: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Üst Dişlerdeki Diş
Taşlarının Diş Tiplerine Göre Dağılımı ...140 Grafik 61: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Alt Dişlerdeki Diş
Taşlarının Diş Tiplerine Göre Dağılımı ...140
Grafik 62: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Üst Çene Diş
Taşlarının Diş Tiplerine Göre Dağılımı ...141 Grafik 63: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Alt Çene Diş
Taşlarının Diş Tiplerine Göre Dağılımı ...141 Grafik 64: Minnetpınarı Toplumunda Erişkin Bireylerde Alveol
Kayıplarının Dağılımı ...143 Grafik 65: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Üst Molar Diş
Tüberkül Dizilim Tiplerinin Dağılımı...144 Grafik 66: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Alt Molar Diş
Tüberkül Dizilim Tiplerinin Dağılımı...145 Grafik 67: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Üst Molar Diş
Tüberkül Dizilim Tiplerinin Dağılımı...146 Grafik 68: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Alt Molar Diş
Tüberkül Dizilim Tiplerinin Dağılımı...146 Grafik 69: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Üst Dişlerdeki
Kök Varyasyonlarının Diş Tiplerine Göre Dağılımı...147 Grafik 70: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Üst Dişlerdeki
Kök Varyasyonlarının Diş Tiplerine Göre Dağılımı...148 Grafik 71: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Üst Dişlerde Diş
Kökü Varyasyonlarının Diş Tiplerine Göre Dağılımı...149 Grafik 72: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Alt Dişlerde Diş
Kökü Varyasyonlarının Diş Tiplerine Göre Dağılımı...149 Grafik 73: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Üst Çene Diş
Kayıplarının Dağılımı ...151 Grafik 74: Minnetpınarı Toplumunda Kadın Bireylerde Alt Çene Diş
Kayıplarının Dağılımı ...151 Grafik 75: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Üst Çene Diş
Kayıplarının Dağılımı ...153 Grafik 76: Minnetpınarı Toplumunda Erkek Bireylerde Alt Çene Diş
Kayıplarının Dağılımı ...153
Grafik 77: Minnetpınarı Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde BL Ölçümlerinin Diş Gruplarına Göre
Dağılımı ...155 Grafik 78: Minnetpınarı Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene
Dişlerinde BL Ölçümlerinin Diş Gruplarına Göre Dağılımı...156 Grafik 79: Minnetpınarı Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Üst
Çene Dişlerinde MD Ölçümlerinin Diş Gruplarına Göre
Dağılımı ...157 Grafik 80: Minnetpınarı Toplumunda Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene
Dişlerinde MD Ölçümlerinin Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...159 Grafik 81: Güncel Grupta İncelenen Bireylerin Dağılımı ...160 Grafik 82: Güncel Grupta Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde
BL Ölçülerinin Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...163 Grafik 83: Güncel Grupta Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene Dişlerinde
BL Ölçümlerinin Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...164 Grafik 84: Güncel Grupta Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene Dişlerinde
MD Ölçümlerinin Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...166 Grafik 85: Güncel Grupta Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene Dişlerinde
MD Ölçümlerinin Diş Gruplarına Göre Dağılımı ...167 Grafik 86: Toplumlardaki Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene
Dişlerindeki BL Ölçümleri...175 Grafik 87: Toplumlardaki Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene
Dişlerindeki BL Ölçümleri...176 Grafik 88: Toplumlardaki Kadın ve Erkek Bireylerde Üst Çene
Dişlerindeki MD Ölçümleri ...178 Grafik 89: Toplumlardaki Kadın ve Erkek Bireylerde Alt Çene Dişlerinde
MD Ölçümleri ...179
ÖNSÖZ
Ağız ve diş sağlığı toplumlarının önemli sağlık kriterlerinden biridir. Bu düşünce nedeniyle seçtiğim diş hekimliği mesleğimle topluma yararlı olmaya gayret ettim.
Meslek yaşamımda, koruyucu hekimlik çalışması yapmayı ve toplumun ağız ve diş sağlığı seviyesini yükseltmeyi hedefledim. Ağız boşluğu içinde yer alan yapıların;
kimliklendirme, bireysel ve toplumsal özellikleri saptamadaki öneminin bilincine varmam diş antropolojisi konusunda çalışmama neden olmuştur. Meslek yaşantıma yeni bir boyut kazandıran bu farkındalığı, Adli Bilimlerle tanışmama ve çalışmalarıma öncülük eden Prof. Dr. İ. Hamit Hancı’ya borçluyum. Yaşayan kişilerin ağız ve diş sağlığı ile ilgili problemlerini çözmenin hekime verdiği mutluğa inanırken olayın bir başka yönünü, eski toplumların dişlerini inceleyerek toplumsal özellikleri ortaya koyabilmenin önemini öğrenmek ve bu konuda çalışmak meslek yaşantıma ayrı bir tat kazandırdı.
Çeneler ve dişler vücudumuzun dış etkilere dayanıklı parçaları olup; kişiler- aileleri ve yaşadıkları topluma göre morfolojik özellikler taşır. Dişler ve çeneler dayanıklı yapılar olmasına karşın yaşam boyunca; beslenme şekli, kültürel alışkanlıklar, meslek gibi nedenlerle değişime uğrarlar. Bu değişim bireyin ölümünden sonra hızını kaybeder ve yaşarken oluşan değişiklikler saklanır. Buradan yola çıkarak paleoantropolojik çalışmalarda dişler ve çeneleri veri kaynakları olarak kullanabilir ve bu veriler yardımıyla toplumun orijini, gelişimi, beslenme şekli ve kültürel alışkanlıkları hakkında bilgi edinebiliriz.
Tez materyalini oluşturan iskeletler, BTC (Bakü-Tiflis-Ceyhan) HPBH (Ham Petrol Boru Hattı) güzergâhı üzerinde bulunan Erzurum/Güllüdere ve
Kahramanmaraş/Minnetpınarı’nda gerçekleştirilen kazılar sonucunda ortaya çıkarılmıştır. İskeletlerin bir kısmı Demir Çağ’a, çoğunluğu ise Orta Çağ’a tarihlendirilmiştir. Tez materyalini bir diğer bölümü ise günümüz yaşayan bireylerinden elde edilen ağız modelinde oluşmaktadır. Güllüdere ve Minnetpınarı kazı alanlarından çıkarılan iskeletleri çalışmamıza izin veren Doç. Dr. Yücel Şenyurt’a ve günümüz yaşayan bireylerinden model hazırlamamda yardımcı olan Dt. Jülide Yılmaz’a teşekkür ederim.
Çalışmanın iki amacı bulunmakta olup birincisi; Güllüdere ve Minnetpınarı toplumlarının dişlerinde mevcut patolojileri vevaryasyonları inceleyerek bu toplumların ağız-diş sağlığı, beslenme şekilleri, kültürel alışkanlıklarını saptamak, elde edilen verileri eski Anadolu toplumlarından elde edilen verilerle karşılaştırarak benzerlik ve farklılıkları ortaya koymaktır. Çalışmanın ikinci amacı ise; Güllüdere ve Minnetpınarı toplumlarının odontometrik değerlerini diğer tarihsel ve günümüz toplumlarıyla karşılaştırmaktır.
Adli Bilimler alanında adli diş hekimi olarak çalışmaya başladıktan sonra tanıştığım Prof. Dr. Ayla Sevim Erol’a çalışmalarımı diş antropolojisine yönlendirerek meslek yaşamıma yeni bir ufuk açması, yapıcı geri bildirimleriyle antropoloji konusunda eğitimime yardımcı olması, doktora danışmanlığımı kabul etmesi, doktora çalışmam sırasında beni sabırla eğitmesi, Prof. Dr. Erksin Güleç’e doktora eğitimim sırasındaki katkıları, diş modellerini elde etmemde yardımcı olan 75. Yıl Ağız v Diş Sağlığı Merkezinden Dt. Jülide Yılmaz’a, tezimin istatiksel analizlerini yapmama yardımcı olan Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Bioistatistik Bölümü’den Zeynep Bıyıklı’ya ve Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı A.D. öğretim üyesi Yrd. Doç. Dr. Deniz Çalışkan’a, çalışmalarıma destek olan eşim ve kızıma teşekkürü borç bilirim.
GİRİŞ
Ağız-Diş hastalıkları gerek yaşayan gerekse geçmişte yaşamış olan tüm toplumları etkileyen en önemli sağlık sorunlarından biridir. Canlı yaşamının devamı için gerekli olan sindirim ağızda başlar, yediğimiz yiyecekler dişlerle çiğnenip, tükürükle karıştırılarak yutulmaya ve sindirime hazır hale getirilirler. Bu nedenle ağızdaki olumsuzluklar, sindirimin bozulmasına, büyüme ve gelişimin olumsuz etkilenmesine neden olur. Beslenme bebeklik döneminden başlayarak büyüme ve gelişim açısından, ileri yaşlardada sağlık için önemli bir ölçüdür. Diş sağlığının bozulması vücuttaki diğer organları da etkileyerek kalp, böbrek, eklemler vb. yapılarda önemli sağlık sorunlarına yol açabilen enfeksiyonlara neden olabilir. Bu durumun yanı sıra bazı hastalıklar da dişleri etkileyebilir.
Dental antropoloji; biyolojik, ekolojik ve kültürel yapıyı anlatmanın yanı sıra insan davranışları, yaşama şartları ve çevreyi tanıtmada önemli rol oynar (Alt ve ark.,1998). Dişler, kimlik belirleme ve demografi çalışmalarında ayrıca, eski toplumlarda sağlık ve biyolojik ilişkilerin belirlenmesinde kullanılan materyallerdir.
Çeneler ve dişler iskeletin dış etkilere dayanıklı parçaları olup; kişiler- aileleri ve yaşadıkları topluma özel morfolojik özellikler taşır. Bu veriler yardımıyla günümüzde ve geçmişte yaşayan topluluklara ait özellikler saptanabilir. Ayrıca bu veriler bize o toplumun orijini, gelişimi, beslenme şekli ve kültürel alışkanlıkları hakkında bilgi verir.
Böylelikle dişlerde genetik özellik taşımayan varyasyonlar açıklanabilir. Dişler yardımıyla yaş ve cinsiyet tespitinin yanında toplumlara özgü morfolojik varyasyonların,
toplumların beslenme alışkanlıklarının ve diş hastalıklarının tanımlanabilmesi dental antropolojinin önemini vurgulayan özelliklerdir. Diş boyutu yardımıyla da dişlerdeki adaptasyonlar ve genetik değişiklikler saptanır. Bir diğer önemli konu ise dental verilerin analiziyle iskelet materyalinin durumu ve miktarı hakkında bilgi edinilebilmesidir. Krogman tarafında yapılan çalışmalar göre dental antropologun görevleri şu şekilde sıralanabilir;
1. Diş kronlarının odontometrik ölçüleri ve morfolojilerindeki değişiklikleri, bu değişikliklerin akrabalık ilişkilerindeki rolünü ve tarih boyunca dişlerin odontometrik ölçü, şekil ve sayılarında oluşan değişiklikleri belirlemek, 2. Diş kronlarındaki aşınmalar ve diş patolojileri yardımıyla toplumların
beslenme alışkanlıkları ve kültürleri hakkında bilgi edinmek,
3. Dişlerde mevcut defektlerin mikroskobik ve makroskobik analizleri yardımıyla hastalıklar ve beslenme şekli konusunda bilgi edinmek,
4. Dişlerin incelenmesiyle kültürel modifikasyonları saptamak,
5. Isırık izleri, diş aşınmaları, çürük, eksik ve dolgulu dişlerin incelenmesiyle adli diş hekimliği çalışmalarının antropolojik alt yapısını oluşturmak,
6. Diş kronlarının odontometrik ölçümleri yardımıyla cinsiyetler arasındaki farkları saptamak. Yapılan çalışmalara göre günümüz insanlarının dişlerinde cinsiyetler arasında %10 yükseklik, %20 oranında da ağırlık açısından farklılık bulunmaktadır. Eski toplumlarda ise bu fark sadece kanin dişlerinin ölçümlerinde saptanmıştır. (Krogman, 1927).
Dişlerle çalışarak biyolojik antropolojiye farklı bir bakış açısı getiren dental antropoloji terimi ilk kez 1900 yılında George Buschan tarafından kullanılmıştır (Scott ve Turner II, 1988). Modern dental antropoloji çalışmaları ise 1953 yılında Klatsky ve Fisher tarafından başlatılmıştır (Alt,1998). Dental antropoloji günümüzde de antropologların ilgilendiği ve çalışmalar yaptığı bir bilim dalıdır. Ülkemizde dental antropoloji konusunda ilk çalışmalar 1936 yılında Şevket Aziz Kansu tarafından başlamış olup Muzaffer S. Şenyürek’in çalışmalarıyla hızlanmıştır (Koca, 2000). Yakın dönem dental antropoloji çalışmalarıyla ilgili literatürlerde yer alan bilim adamları;
Güleç, Sevim, Duyar, Özbek, Erdal, Gözlük’dür (Özbek, 1985; Güleç, 1986; Özbek, 1988; Güleç, 1989; Sevim, 1996; Güleç ve ark.1996; Erdal, 1999; Yılmaz ve ark. 2000;
Özbek, 1994; Gözlük, 2004).
1. BÖLÜM: KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE
Sindirim sisteminin başlangıcında yer alan dişler; besinlerin koparılması ve öğütülmesinde rol alan organlardır. Fonksiyon, fonasyon ve estetik gibi görevleri olan bu organlar, alt ve üst çene kemikleri içindeki ‘Alveolus Dentales’ adı verilen boşluklara yerleşmiş ve ‘Paradonsium’ ile desteklenmiştir. Canlıların bir kısmında dişler aynı fonksiyonu görecek şekilde ve aynı yapıda (homodont dişlenme) oluştukları halde insanın da dâhil olduğu memelilerde dişler yapı ve fonksiyon bakımından farklılıklar (heterodont dişlenme) gösterirler (Yavuzyılmaz, 2001).
Heterodont dişlenme gözlenen insanlarda dişler; kesici diş (incisive), köpek dişi (canine), küçük azı dişi (premolar) ve büyük azı dişi (molar) olmak üzere dört tiptir.
Memelilerin birçoğunda olduğu gibi insanlarda da iki defa dişlenme görülür. İnsanda görülen bu dişlenme şekilleri süt ve daimi dişlenme olarak isimlendirilir ve her iki dişlenmede mevcut diş sayısı farklıdır. Süt dişlenmede toplam 20 diş olmasına karşın daimi dişlenmede toplam 32 diş mevcuttur. Her bir yarım çenede dişlerinin formülü süt dişlenmede; 2 kesici,1 köpek dişi, 2 süt azısı; daimi dişlenmede ise 2 kesici,1 köpek dişi, 2 küçük azı, 3 büyük azı şeklindedir (Ata, 1971; Küçüküçerler,1978; Bass,1987).
1.1. Dişlerin Gelişimi ve Erüpsiyonu
Rahim içi hayatın 6. haftasında, diş organına ait ilk belirtiler ortaya çıkmaya başlar. Ağız epitelyumunda önce iki kavis meydana gelir. Bunlardan dil tarafında olana
‘Dental Lamina’, yanak tarafında olana ise ‘Vestibular Lamina’ denir. Her iki lamina V harfi şeklini alarak Vestibulum Oris’i oluşturur. Dental lamina daha sonra mezoderme
doğru ilerleyerek bir pervaz şeklini alır ki buna ‘Diş Pervazı’ veya ‘Genel Pervaz’ adı verilir (Küçüküçerler, 1978; Yavuzyılmaz, 2001). Diş pervazı; dişlerin oluşumunda rol oynar, kronların şeklini belirler, mine tabakasını oluşturur, kron dentininin-köklerin ve kök dentininin oluşumunu sağlar. Bu diş pervazının üzerinde embriyolojik hayatın yaklaşık 50. gününde 6 adet üst çenede 6 adet alt çenede olmak üzere toplam 12 diş tomurcuğu meydana gelir, tomurcuk oluşumundan itibaren sert dokular oluşana kadar diş embriyonuna ‘Mine Organı’ denir. Tomurcuğun ortasındaki hücrelerin çoğalarak mezoderme doğru ilerlemesiyle tomurcuk, önce takke daha sonra da çan şeklini alır. Bu 20 adet çanın her biri, ‘Lateral Diş Bandı’ adı verilen ince bağcıklarla diş pervazına tutunur. Çan şeklindeki diş embriyonu geliştikçe, çanın ortasında bulunan hücreler gevşeyerek ağ gibi bir şekil alır ve bu ağın delikleri müköz, albüminden zengin bir sıvıyla dolar ki buna ‘Mine Pulpası’ denir. Zamanla mine pulpası içinde, mine düğümünden dış mine epiteleline doğru uzanan bir hücre kitlesi oluşur ve buna ‘Mine Septumu’ veya ‘Mine Yolu’ denir. Bu yolun dış mine epiteline ulaştığı yer ise ‘Mine Göbeği’ olarak isimlendirilir (Küçüküçerler, 1978).
Çanın dış yüzündeki hücreler sıklaşarak dış mine epiteli hücrelerini, çanın iç yüzündeki hücreler ise sıklaşarak iç mine epiteli hücrelerini yapar ki bu hücrelere
‘Ameloblast’ denir. Mine dokusunun iç mine epitelyumine yakın bağ dokusu hücrelerinin farklılaşmasıyla ‘Odontoblast’ denilen hücreler oluşur. Odontoblastların gelişimleri sürecinde bıraktıkları protoplasmik uzantılara ‘Tomes Lifleri’ denir. Von Korf lifleri odontoblastlarla beraber predentin tabakasını oluşturur. Bu sırada çanın iç kısmı mine oluşumunun son devresinde dişin minyatür şeklini alır (Küçüküçerler, 1978;
Yavuzyılmaz, 2001).
Hamileliğin daha ileri periyodunda, bağ örgüsünü oluşturan hücreler sıkılaşarak bir birikim oluşturur, bu hücre birikimi küre şeklini alır. Zamanla bu hücre birikintisi ortadan kalkar ve onun yerini fibrillerden oluşan ‘Diş Torbacığı’ alır. Çanın kenarlarında ve çanın örttüğü bağ örgüsü bölgesinde hücre birikimi devam ederek diş pulpasını oluşturur. Diş çanını çepeçevre saran bu bağ örgüsü bölgesine ‘Diş Papili’, odontoblastlarla ameloblastlar arasındaki ince zara ise ‘Sınır Membranı’ denir (Küçüküçerler, 1978).
Rahim içi hayatın 5. ayındaki fetüste süt keserlerinin formasyonu tamamlanır, 5.
ayın sonunda I. süt azısı, 7. ayda ise II. süt azısı görülür. Dentinin oluşumu minenin oluşumundan önce olur, öncelikle iyi kalsifiye olmamış predentin tabakası oluşur, daha sonra ise daha hızlı kalsifiye olan mine tabakası oluşur. Bu olay kronun ucundan başlayıp köke doğru ilerleyerek kalsifikasyon doğrultusunu belirler.
Diş embriyonunda sert dokular oluşmaya başladığı zaman, lateral diş pervazında yavaş yavaş bir çöküntü oluşmaya başlar ve embriyonun lateral diş pervazı ortadan kalkar. Epitelyum çanın çevrelediği bağ dokusu bölgesi, dentinin dışından içine doğru küçülür ve bu küçülme bir noktada durarak sert dokular bu bölgeyi sıkıca sarar ki bu bölgeye ‘Pulpa’ denir. Minenin içerden dışarıya doğru gelişmesi ve kalsifikasyonu devam ederken mine pulpası ortadan kalkar iç ve dış mine epiteli birbirine iyice yaklaşır.
Bu yaklaşım sonucunda mine organıyla ağız epiteli arasındaki bağ gevşer ve bu gevşeme kron oluşana kadar devam eder sonunda embriyonla ağız epiteli arasındaki ilişki tamamen ortadan kalkar (Ata, 1971; Küçüküçerler, 1978 ).
Çene kemiğinin ilk oluşum belirtileri 7-8 haftalık çocuklarda görülür. Üst çene kemiği os premaxillare ve os maxillare olmak üzere iki parçadan meydana gelir. Bu
kemikler bütün memeli hayvanlarda ömür boyu birbirinden ayrı kaldığı halde insanlarda emriyonal devrede birbirleriyle kaynaşır. Üst çene kemiği sadece bağ örgüsü kemiği olan mezodermden oluştuğu halde alt çene kemiği Meckel kıkırdağın dış yüzeyinde oluşur. Kemik oluşumu ilerledikçe Meckel kıkırdağı ortadan kalkar, sağ ve sol çene kemikleri ortada birleşir. Diş embriyonları, oluşan çene kemiği tarafından çevrelenir.
Önce labial ve oral taraftaki kemik duvarları oluşur embriyonlar beraberce bu kemik oluğu içinde yer alır. Zamanla embriyolar arasında kemik bölmeleri oluşur ve embriyoların etrafı kemikle örtülür. Occlusal yüzeyde ise çene kemiği süt dişi embriyolarını tamamen örter. Kemiğin embriyoyu örtmediği yerlerde alveolü kapatmak üzere sert bir bağ dokusu embranı oluşur. Hâlbuki daimi dişlerin embriyonları tamamen kemikle örtülüdür ve bu nedenle sürerken mutlaka alveol tabanını rezorbe etmek zorundadırlar. Dişin kronu tamamen oluşana kadar embriyon bu kemik yuvasında yatar, diş kronu tamamen oluşunca diş sürmeye başlar (Küçüküçerler, 1978).
Kök oluşumunda ise; dişin kole kısmı oluşana kadar ayrı kalan iç ve dış mine epiteli tabakaları dişin kron kısmı iyice oluştuktan sonra kolede birleşirler. Mezoderme doğru ilerleyen bu epitel tek köklü dişlerde bir hortum şeklinde, çok köklü dişlerde ise her kök için ayrı bir hortum şeklinde oluşur ve buna ‘Hertwing Epitel Kını’ denir. Bu kın mezoderme doğru ilerledikçe kının dış yüzüne komşu olan bağ dokusu hücreleri odontoblastlara dönüşür ve dentin yapımına başlar. Gelişim ilerledikçe hortum veya kök giderek daralır ve ‘Foramen Apicale’ oluşur. Hertwing epitel kını kök dentininden ayrıldığı zaman paradonsiumdaki bağ dokusu hücreleri dentinin dış yüzünde sıralanarak primer sementi oluşturur ki bunlara ‘Sementoblast’ denir (Ata, 1971).
Kök oluşana kadar alveol kemiği içerisinde hareketsiz duran diş embriyonları kök oluşumuyla beraber ağız boşluğuna doğru hareket etmeye başlar. Artık iç ve dış mine epiteli birleşmiştir, buna ‘Bileşik Mine Epiteli’ denir. Mine son kalınlığını aldıktan sonra ameloblastlar minenin dış yüzeyine 1 mikron kalınlığında ‘Kutikula’ denen bir tabaka oluştururlar. Yeni sürmüş bir diş minesinin üzerinde dıştan içe doğru; kutikula dentis, ameloblastlar ve kutikuladan oluşan bir örtü vardır ve bu örtüye ‘Nasymith Zarı’
denir (Ata, 1971).
Sürekli diş embriyonlarını 3-4 aylık fetüste görmek mümkündür. Sürekli dişler süt dişleri gibi ortak bir pervaz üzerinde oluşmazlar. Bunları oluşturmak üzere süt dişlerinin yanında kaynağını genel pervazdan alan dil tarafına doğru teker teker pervazlar oluşur ve daimi dişler bu pervazlar üzerinde gelişir. Bu pervazlar yavaş yavaş genel pervazla ilişkilerini tamamen keserek bağımsız olur ve ağız boşluğu epiteli civarında küçük adacıklar oluşturur, bu adacıklara ‘Serr İncileri’ denir. Bu aşamadan sonra daimi dişlerin gelişimi aynen süt dişleri gibi olur; tomurcuk, takke, çan, kron ve kök oluşur. Başlangıçta daimi dişlerin embriyonları, süt dişlerinin yattığı kemik oluğunda bulunur. Daha sonra kendi yerlerini alacakları süt dişleri alveolleri içine yerleşirler. Gelişmenin ileri evrelerinde süt dişi ile daimi diş embriyonları arasında kemik oluşur ve daimi dişler kendi bağımsız alveollerine yerleşir. Daimi dişler kron formasyonları tamamlanınca osteoclastlar yardımıyla etraflarındaki kemiği rezorbe etmeye başlar. Rezorpsiyon ilerledikçe süt dişlerinin pulpası açılır ve buradaki odontoblast tabakasının yerini osteoclastlar alarak süt dişi köklerinde içten dışa doğru hızlı bir rezorpsiyon başlar. Kökleri rezorbe olan süt dişlerinin sallanıp düşmesinden sonra yerini daimi dişler almaya başlar (Ata, 1971; Küçüküçerler, 1978) .
Daimi molarların gelişimi farklı bir yol izler. Ağız boşluğunda 20 süt dişi yerini aldıktan sonra, II. Süt azısının bulunduğu pervazlar oral doğrultuda uzayarak genişler ve önce 1.molar dişlerin embriyonu oluşur. 1. daimi moların embriyonu geliştikçe pervazlar uzayarak 2.ve 3. daimi molar diş embriyonları gelişir.
Süt dişlerinin kalsifikasyonu rahim içi hayatın 4-6. aylarında, sürmesi 6-24.
aylarda tamamlanır. Kökler, dişler sürdükten yaklaşık 1 yıl sonra şekillerini tamamlar.
Süt dişleri 6-11 yaşlarında düşer ve 6 ay sonra daimi dişler yerlerini alır. Daimi dişlerin kalsifikasyonu doğumdan sonra 3. yaşlarda başlar, sürmesi 6-12 yaşlar arasında olur.
Daimi dişlerin kök formasyonları ise sürmelerinden 3 yıl önce tamamlanır (Küçüküçerler, 1978).
Dişlerin embriyolojik gelişimleri dental antropolojide yaş tespiti açısından önemlidir. Diş gelişim skalaları yardımıyla intrauterin yaşamdan 18–20 yaşa kadar yaş tayini yapılabilir. Bu aralıkta 12 yaşa kadar hiçbir zorluk yokken 12 ile 20 yaş arası tespitlerde sadece 3. azı dişlerinin kök gelişimi esas alındığından ve bu dişlerin gelişiminde diğer dişlere göre daha fazla değişme olduğundan güvenilirlik azalmaktadır (Ege ve Aktaş, 1999; Yaşar ve diğ., 2001).
1.2. Dişlerin Mikroskobik Yapıları
1.2.1. Enamel (Diş minesi): dişin kron kısmını örten insan vücudunun en sert organıdır. Normalde rengi açık sarı veya grimsi beyazdır. Minenin alınlığı premolar ve molar dişlerin tüberküllerinde kalın buna karşın dişlerin servicalinde incedir. Ayrıca mine süt dişlerinde daha incedir (Swindler, 2002; Ata, 1971).
Mine tabakasının %97’si kalsiyum tuzlarından oluşur. Diş minesi altıgen “apatit”
kristalleri şeklinde düzenlenmiştir. Minenin yapısına giren kalsiyum tuzları, organik diş
maketi üzerinde yavaş yavaş çökelerek birikir ve kristalleşir. Bu birikme, ana rahminde iken başlar (Ralf,1998).
1.2.2. Dentin (fildişi) tabakası: dişin hacmini veren ve neredeyse diş boyunca uzanan bağ dokusudur. Dentin mine tabakasından daha yumuşak buna karşın kemikten daha serttir. Dentin, taç kısmında mine; kök kısmında da sement ile örtülüdür. Dentin canlı bir yapıdır ve %70’i mineral tuzları; %20’si organik madde ve %10’u da sudan oluşur (Schoeder ,1991).
Dentin çok sayıda kanalcık içerir. Bu kanalcıkların içi, diş özü sınırındaki dentin yapıcı hücrelerin uzantıları olan iplikçiklerle doludur. Dentin yapan hücrelere
“Odontoblast” denir . Dentin kanalcıklarının içinde Tomas lifleri bulunur ve bunlar canlı dişte dentin hassasiyetini iletir. Dentin oluşumu dişin canlı kaldığı sürece devam eder bu nedenle dentinin tamir yeteneği vardır (Ata, 1971; Ralf,1998; Swindler, 2002).
1.2.3. Pulpa: dental pulpa dişin orta kısmında pulpa kavitesi içinde yer alır ve bu bölge pulpa odası olarak isimlendirilir. Kron ve kök pulpası olmak üzere iki bölümdür.
Pulpa; hücreler (odontoblast, fibroblast), sinir lifleri, kan ve lenf damarı içerir. Diş gelişimi için embriyolojik organın kalıntısıdır. Pulpanın primer fonksiyonu dentini oluşturmaktır. Pulpa ayrıca; çevre mineralize dokunun besin ve nem ihtiyacını karşılar, dentin ve pulpaya gelen darbeleri ağrı olarak algılar ve sekonder dentin oluşumunda rol oynar. Diş özünün dış çevresi dentin yapıcı hücrelerle (odontoblast) kuşatılmıştır (Ata,1971; Türp ve Alt, 1998).
1.2.4. Sement: diş kökünün üzerini kaplayan kalsifiye bağ dokusudur. %65’i inorganik madde, %25’i ise organik maddelerden oluşur ve organik maddelerin çoğunu kollegen lifler oluşturur. Sementteki kollogen lifler iki farklı kaynaklıdır. Bir kısmı periodonsiyumdan kaynağını alan dış fibrinler, diğeri ise sementten kaynağını alan iç fibrinlerdir. Canlı olan ve sementi kaplayan hücreler sementoblaslar olara adlandırılır.
Sement; periodental ligament aracılığıyla dişi alveole bağlar, diş aşınmasını önler ve dişlerin sürekli erüpsiyonuna katkıda bulunur (Ata,1971; Hillson, 1998).
1.3. Dişlerinin Makroskobik Yapısı
1.3.1. Daimi Dişlerin Makroskobik Yapısı
Üst Orta Kesici Dişler: Bu dişlerin otalama total diş boyutu; 23.5mm, kron boyu; 10.5mm, kök boyu; 13mm, kron genişliği; 8.5mm-kolede 7mm, kron kalınlığı;
7mm-kolede 6mm’dir (Yavuzyılmaz, 2001). Kesici dişler arasında en büyük olanıdır.
Dişin labial düzeyi yatay ve dikey doğrultuda kavislidir. Kesici kenarı hafif eğimlidir ve labial yüzeyde kesici kenardaki iki çukurcuk koleye doğru düzleşerek iki olukçuk halinde seyreder. Kesici kenardan mesial yüzeye geçiş dik bir açı oluştururken distal yüzeye geçişte bir kavis oluşturur ki dişin sağ mı sol mu olduğu bu kavis ve açı farkından anlaşılır. Palatinal yüzeyde etrafı mine tümseği ile çevrili bir çukur vardır.
Çukurun iki kenarındaki mine tümsekleri yukarda ortada belirgin bir tüberkülle sonlanır ve çoğunlukla bu tüberkülden bir veya iki hafif mine kabartısı kesici kenara doğru uzanır. Palatinal ve labial yüzeylerin birbirine yaklaşması nedeniyle aproksimal yüzeyler bir üçgen gibi oluşur.
Kök sayısı bir olup, koni şeklindedir ve apeks küttür. Labial veya palatinal yüzeyden bakıldığında, kökün uzun ekseninin, kronun uzun eksenine göre distale doğru eğik olduğu görülür .
Öz odasının genişliği, mesio-distal doğrultuda, labio-palatinal doğrultudan daha fazladır. Gençlerde öz odası çok geniştir, yaşın ilerlemesiyle küçülür ve çürük veya dolgu gibi başka nedenlerle darlaşabilir (Ata, 1971).
Üst yan kesiciler: Bu dişlerin otalama total diş boyutu; 22mm, kron boyu; 9mm, kök boyu; 13mm, kron genişliği; 6.5mm, kron kalınlığı; 6mm (Yavuzyılmaz, 2001).
Kron ve kök şekli bakımından orta kesiciye çok benzemekle birlikte ondan daha küçük, dar, ince ve uzundur. Bu dişin labial yüzeyi orta kesiciye oranla mezialden distale doğru daha kıvrıktır ve labial yüzeyde kesici kenardan koleye doğru uzanan olukçuklar daha az belirgindir. Palatinal yüzeydeki tübekül ve kesici kenara doğru uzanan mine tümsekcikleri çok belirgindir. Bu iki tümsekle tüberkülün meydana getirdiği çukur bazen çok derin oluşur ve foramen coecum adı ile anılır .
Mesio-distal yöne doğru yassılaşmış olan kök narindir ve distale doğru eğilmiş bir apekse sahiptir. Öz odası ve kök kanalı orta kesiciler gibi olup daha küçüktür. Bu diş bazen koni biçiminde çok küçük oluşur bazen da hiç oluşmaz (Ata, 1971).
Alt kesici dişler: Alt 4 kesici diş birbirine çok benzerler. Üst çenedeki orta kesici, laterale göre daha genişken alt çenede laterale göre daha dar oluşur. Alt orta kesiciler çenenin en küçük dişleridir. Ortalama total diş boyutu; 21,5mm, kron boyu;
9mm, kök boyu; 12,5mm, kron genişliği; 5 mm, kron kalınlığı; 6mm (Yavuzyılmaz, 2001). Labial ve lingual yüzeyleri düzdür. Labial yüzeyde hafif bir konvekslik, lingualde ise konkavlık görülür. Bu durum alt laterallerde daha belirgindir (Ata,1971). Alt
laterallerde, total diş boyutu; 23,5mm, kron boyu; 9,5mm, kök boyu; 14mm, kron genişliği; 5,5mm, kron kalınlığı; 6,5mm’dir (Yavuzyılmaz, 2001). Bunlar ilk sürdüklerinde kesici kenarlarında üç tüberkül bulunur ve bu tüberküller zamanla aşınarak yok olur. Kesici kenar mesial ve distalde dik açıyla aproksimal yüzeye geçerse de bu geçiş distal tarafta biraz daha yuvarlaktır (Ata,1971).
Kökler ince oluşmuş olup, apikal 1/3 kısımda kökler distale doğru eğimlidir. Bu dişlerde çok defa kanalların ikiye bölündüğü görülürse de apekste daima birleşirler. Orta kesicilerin öz odası mesio-distal yönde, labio-lingualden daha geniş oluşur. Çok defa öz odasında bir kanal devam ederse de, kanalın kısmen veya tamamen ikiye bölündüğü gözlenir (Ata, 1971).
Kaninler: Kaninler çenenin en uzun dişleridir. Üst kanin’de, ortalama total diş boyutu; 27mm, kron boyu; 10mm, kök boyu; 17mm, kron genişliği; 7,5mm, kron kalınlığı; 8mm’dir (Yavuzyılmaz, 2001). Üst kaninin de kesici dişler gibi labial ve palatinal yüzleri vardır, ancak bu yüzler kesici bir kenarla değil sivri bir uçla birleşirler.
Labial yüzeyde kron ucundan başlayıp koleye doğru seyreden ve düzleşen bir mine tümseği vardır. Aynı şekilde palatinal yüzeyde de uçtan başlayıp koleye doğru uzanan mine tümseği ve tüberkül vardır. Kök düzdür ve uç kısmı hafifçe palatinal veya distale doğru kıvrıktır. Üst kaninlerin öz odası büyüktür (Ata,1971).
Alt kaninler üst kaninlere çok benzemekle birlikte daha küçüktür ve kökü daha kısadır. Alt kanin dişte, ortalama total diş boyutu; 27mm, kron boyu; 11mm, kök boyu;
16mm, kron genişliği; 7mm, kron kalınlığı; 7,5mm’dir (Yavuzyılmaz, 2001). Labial ve oral yüzeydeki sivri uçtan koleye doğru seyreden mine tümsekleri daha belirgindir. Alt
kaninin öz odası mesio-distal yönde yassılmıştır ve labio lingual yönde daha geniştir.
Kanalın en geniş kısmı kole civarındadır (Ata, 1971).
Premolarlar: Premolarlar şekil olarak kesicilerle molarlar arasında bulunurlar.
Üst 1. premolar, buccal taraftan bakıldığında kanine çok benzer. Üst 1. premolar dişlerde, ortalama total diş boyutu; 22mm, kron boyu; 8mm, kök boyu; 14mm, kron genişliği; 7mm, kron kalınlığı; 9mm’dir (Yavuzyılmaz, 2001). Çiğneyici yüzeyde belirgin tüberküller vardır. Aproksimal taraftan bakıldığında palatinal tüberkülün buccalden alçak olduğu ve iki tüberkülün mine setti ile birbirine bağlı olduğu görülür.
Occusal yüzeyde, buccal ve palatinalde mesio-distal yönde seyreden bir fissur ile ayrılmış iki tüberkül vardır. Genellikle çift köklü oluşur bazen 3 köklü de olabilir. Öz odası her tüberkülün içerisinde bir boynuzla sonlanır. Kök kanalları kole hizasında birbirden ayrılmamıştır. İki köklü premolarlarda biri buccalde diğeri palatinalde olmak üzere iki kanal vardır, tek köklüde %19 tek kanal, %81 çift kanal bulunur, bazen tamamen ayrılmış olarak görülür. 3 köklü olanlarda 3 kanal bulunur ( Ata, 1971).
Üst 2. premolar, 1. premolara benzerse de palatinal tüberkül daha belirgindir.
Üst 2. premolerde, ortalama total diş boyutu; 22,2mm, kron boyu; 8,2mm, kök boyu;
14mm, kron genişliği; 7mm, kron kalınlığı; 9mm’dir (Yavuzyılmaz, H 2001).
Tüberküller arasındaki fissur daha sığdır. Vestibüler yüzeyde mesial ve distal kısımlar arasında asimetri yoktur. Bu dişler daima tek köklüdür ve öz odası 1. premolar gibi oluşur. %55 dişte tek kanal oluşursa da %45 dişte kanal kısmen veya tamamen ikiye bölünür (Ata,1971).
Alt 1. premolar, vestibülden bakıldığında üst 1. premolara çok benzer. Alt 1.
premolarda, ortalama total diş boyutu; 22mm, kron boyu; 8,5mm, kök boyu; 13,5mm,
kron genişliği; 7mm, kron kalınlığı; 7,5mm’dir (Yavuzyılmaz, 2001). Kronun distal sınırı yuvarlak mesial sınırı ise köşelidir. Aproksimal yüzeyden dişe bakıldığında lingual tüberkülün yüksekliğinin az olduğu ve vestibüler tüberkülle lingual tüberkül arasında geniş açıyla seyreden bir fissur olduğu gözlenir. Kök, yandan basılmış şekildedir ve alt kısmı distal tarafa eğiktir. Öz odası, labio-lingual yönde geniş, mesio-distalde dardır (Ata, 1971).
Alt 2. premolar, Bu dişe vestibülden bakılırsa 1. premolardan çok farklı değildir, yalnız tüberkülü daha küttür. Alt 2. premolarda, ortalama total diş boyutu; 22,5mm, kron boyu; 8mm, kök boyu; 14,5mm, kron genişliği; 7mm, kron kalınlığı; 8mm’dir (Yavuzyılmaz, 2001). Yandan bakıldığında ise lingual tüberkülün daha yüksek olduğu gözlenir. Buccal yüzey tüberküle doğru, lingual yüzey ise dile doğru yatıktır, bu nedenle kronla kök arasında lingual tarafta bir açı meydana gelir. Occlusal yüzey, lingual tüberkül yüksekliği nedeniyle diğer üç premolardan farklıdır. Vestibüler tüberkül ise 1.
premolar dişlerden farksızdır. İki tüberkül arasında derin bir fissur vardır. Kök 1.
premoların aynısıdır, ender olarak ikiye bölünme görülür. Kök kanalı yuvarlaktır (Ata,1971) .
Molarlar: Bunlar kesici dişler ve premolarlardan tamamen farklı oluşur.
Besinleri öğütebilmek için occlusal yüzeyler geniş ve çok tüberküllüdür. Öğütme işini yapabilmeleri için dişlerin yerlerinde sağlam olması gerektiğinden çok köklüdürler.
Üst 1. molar, Üst molarlar arasında en büyük olanıdır. Üst1. molarda, ortalama total diş boyutu; 20mm, kron boyu; 7,5mm, kök boyu; 12,5mm, kron genişliği; 10mm, kron kalınlığı; 11mm’dir (Yavuzyılmaz, 2001). Occlusal yüzeyde 4 tüberkül vardır. Bu tüberküllerin ikisi damak, diğer ikisi buccal taraftadır. Bukkal tüberküllerin palatinal
tarafa bakan yüzeylerinde fissüre doğru uzanan mine tümseği vardır. Derin bir fissurla iki tüberkül birbirinden ayrılır. En büyük tüberkül meziyo-bukkal tüberküldür. Occlusal yüzeyde fissurlar H şeklini çizecek şekilde konumlanmıştır. Palatinal kron yüzeyinin mesial kısmında ‘carabelli tüberkülü’ bu dişler için karakteristiktir. İkisi buccalde diğeri palatinalde olmak üzere 3 kökü vardır. Mesio-buccal kökte bazen iki kanal bulunur. Öz odası geniş olmakla birlikte mesio-distal yönde dar, bucco-palatinalde ise geniştir.
Buccal kök kanalları dar, palatinal kök kanalları ise geniştir (Ata, 1971).
Üst 2. molar, Oklüzal yüzeyleri 1. molarlara benzer. Üst 2. molarda, ortalama total diş boyutu; 18,5mm, kron boyu; 7mm, kök boyu; 11,5mm, kron genişliği; 9mm, kron kalınlığı; 11mm’dir (Yavuzyılmaz, 2001). Kron, mesio-distal yönden daha dardır.
Her iki mesial tüberkül, distallere nazaran daha büyüktür. Bazen dist0l-palatinal tüberkül gözden kaçacak kadar küçük olur ve bu hallerde diş 3 tüberküllü olur. Diş eğer 3 tüberküllü ise, kronun palatinal yüzeyinde fisura rastlanmaz. Kökler, 1. molar köklerine benzerse de daha narin ve küçük oluşur. Öz odası da 1. molarlara benzer ancak kronunun şekline uyarak daha küçüktür (Ata, 1971).
Üst 3. molar, Bu dişin biçimi çok değişik olabilir. Üst 3. molarda, ortalamaq total diş boyutu; 17mm, kron boyu; 6mm, kök boyu; 11mm, kron genişliği; 8,5mm, kron kalınlığı; 10mm’dir (Yavuzyılmaz, 2001). Çoğunlukla 2. molardan daha küçük olur, ender olarak büyüklük bakımından 1. molarlara benzer. Bu dişlerin kök sayıları çok değişik olabilir. Aynı şekilde öz odası da değişik büyüklüklerde olur (Ata, 1971).
Alt 1. molar, Alt molarlar arasında en büyük olanıdır. Alt 1. molarda, ortalama total diş boyutu; 21,5mm, kron boyu; 7,5mm, kök boyu; 14mm, kron genişliği; 11mm, kron kalınlığı; 10,5mm’dir (Yavuzyılmaz, 2001). Occlusal yüzeyinde 5 tüberkül ve
yüzey vardır. 3 büyük yüzey; buccal, mesial ve lingualde,2 küçük yüzey ise distalde bulunur. En büyük 4 tüberkülü haç şeklinde bir fissur ayırır. Distal ve mesialde olmak üzere iki kökü vardır, bu köklerden distalde olanı mesial köke nazaran distale daha yakındır ve bu durumun sonucu olarak kökler birbirinden ayrılmıştır. Mesial kökte iki kanal vardır (Ata, 1971).
Alt 2. molar, Alt 1. molara benzemekle birlikte daha küçüktür. Alt 2. molarda, ortalama total diş boyutu; 20mm, kron boyu; 7mm, kök boyu; 13mm, kron genişliği;
10,5mm, kron kalınlığı; 10mm’dir (Yavuzyılmaz, 2001). Oklüzal yüzeyinde 4 tüberkülü bulunur ve aralarında tam yüzeyin ortasında fissur yer alır. Kökler, 1. molara göre daha ince ve yuvarlaktır. Kök uçları birbirine yaklaşmış ve çok defa birbirine kaynaşmıştır.
(Ata, 1971).
Alt 3. molar, Bu dişler alt çene molarlarının en küçüğü olmakla birlikte, bazen 1.
ve 2. molarlardan daha büyük de oluşabilir. Alt 3. molarda, ortalama total diş boyutu;
18mm, kron boyu; 7mm, kök boyu; 11mm, kron genişliği; 10mm, kron kalınlığı;
9,5mm’dir (Yavuzyılmaz, 2001). Kron genellikle 4 tüberküllüdür. Distaldeki 2 tüberkül daha küçük olduğundan kron şekli dörtgen değildir, distale doğru belirgin şekilde darlaşmaktadır. Bazen oklüzalde 5 tüberkül de olabilir, bu hallerde 5. tüberkül disto- buccalde yer alır. Kök sayısı iki olmakla birlikte, bazen bunlar yapışık olabilir ve çok defa apeksler distale doğru kıvrıktır.( Ata, 1971).
1.3.2. Süt Dişlerinin Makroskobik Yapısı
Üst orta kesiciler: Kürek şeklinde ve kısadırlar. Üst süt orta kesiciler, ortalama total diş boyutu; 16mm, kron boyu; 6mm, kök boyu; 10mm, kron genişliği; 6,5mm, kron
