NAZARİ Y AT islam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi. Cilt 1 Volume: 3' Say ı 1 lssue: 1 Ekim 1 October 2016

NAZARİ Y AT

islam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi

· Cilt 1 Volume: 3' • Sayı 1 lssue: 1 • Ekim 1 October 2016

Hocazade'nin Tehafüfünün Sebeplik Bölümü Üzerine Bir inceleme*

o

Muhammet Fatih Kılıç**

Öz: Bu makalede, Osmanlı Sultanı II. Mehmed'in (ö. 886/1481) teşvikiyle on beşinci asırda yazılmış teM- fi'ltlerden biri olan Hocazade'nin (ö. 893/1488) TehtifUt'ündeki. sebeplik me.sel~ine hasredilen on dokuzun- cu bölüm, analitik bir incelemeye tabi tutulmaktadır. Hocazade'nin sebepliğe ilişkin tartışması, Gazali (ö.

505/1111) bağlarm dikkate alındığında eleştirel bir çerçevede seyreder. Bu en açık şekliyle, Hocazade'nin, İbn Sina'yı (ö. 428/1037), filozofların mucizeleri reddettiğine ilişkin Gazali'nin itharrundan ku.rtarma çaba-

sında görülür. Aynca, Hocazade'nin sebeplik tartışması, Gazal.ı~nin tartışmasından hem kavram hem de ar- gümantasyon düzeyinde birtakım farklar taşır. Argümantasyon düzeyindeki farklılıklar arasında en dikkat çeken husus, Hocazade'nin kendi vahiy ve mucize anlayışını, Gazaltden ziyade İbn Sinaa nObüvvet teorisine dayand.ırmasıdır. Böylece Hocazade, flm Sina sisteminin mudzelerin i.ıııkanına yer bırakmadığına ilişkin iddiaya karşı uygulamalı bir cevap vermiş olur. Kavramsal düzeyde ise Hocazade, Gazaltden farklı olarak tam illet-nalas illet ayn.mına gider ve nalas illet olarak gördüğü tabiatların kendi eserlerini meydana getirme konusunda yetersizliğini göstermek için başka bir alan açmış olur. Öte yandan Hocazade, sebepliğin ontolo- jik bir zorunluluk içermedi~ ve fakat bu durumun bilgilerimizdeki kesinll~ zaafa uğratmayacağı hususunda Gazali ile hemfikirdir.

Anahtar Kelimeler: _Osmanlı düşüncesi, tehafUt gelene~. sebeplik (illiyet/sebebiyet), Hocazade, Gaz~. İbn Sina.

Ahstract: In this article, the nineteenth seetion of Khojazada's (d. 893/1488) Tahii{ut, which was devoted to the problem of causality in an example of the works under the same title written during the fifteenth century and composed with the patranage of the Ottoman sultan Mehmed II (d. 886/1481), is subjected to a critica! analysis. His discussion follows a critica! course with respect to ai-Ghazili (d. 505/1111) in con- text. this could be detected most clearly in his vindication of Avicenna (d. 428/1037) against ai-Ghaza.li's accusation of the philosophers' denial of miracles. Moreover, Khojazada's discussion has certain differences with ai-Ghazili's at both the canceptual and the argumentative levels. The most striking differences at the argumentative level is Khojazada's grounding of his own canception of revelation and mirades on Avicen- nia's, rather than ai-GhazalJ's, theory of propbethood. By the same token, he offered a practical respons e to the iniputation that the Avicelllliım system leaves no room for the possibility of miracles. At the cônceptual level, furthermore, he distinguished between complete and incomplete causes, in contradistinction with ai-GhazM!, and thereby opened another ground in order to demonstrate the inability of those natures that he viewed as incomplete causes to produce their own effects. On the other hand, Khojazıida concurs with ai-Ghazili that causality did not presume an ontological necessity, yet this condition did not incur defects on the certainty of our knowledge.

Keywords: Ottoman thought, Tabafut genre, causality, Kl:ıojazada, ai-Ghazili, Avicenna.

• Bu çalışmanın araşornıa safhasında bana sa&bdı~ destek için TOBITAK'a ve makaleyi titizlikle okuyup gerekli tavsiyelerde bulunan Yrd. Doç. Dr. Yunus Cengiz ile ınalcalenin loymetli lu.kemlerine çok teşekkQr ederim.

•• Yrd. Doç. Dr., Mardin Artuldu Oniveısitesi, Edebiyat fakültesi, felsefe Bölümü İletişim: mlmfatihll'gmail.com

IJl!m Kılı<, Mulwnmrt fatılı, "Hoazidt'ııin Ttlıafüt'üııiio Stbtplilı 864ümü Durine 8lt lncıltıne: Naıııdyoı /ıl.ım fdsdt

NAZARIYAT Islam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmalan Dergisi

Giriş

B

tışmalan, Hocazade'nin Tehfıfüt'ü üzerinden analiz etmeyi amaçlamaktadır.

Tehafüt geleneği, İslam düşünce tarihinde kelanı.cılarla filozoflar arasında

ihtilaf konusu olan birtalam fizik ve metafizik meselelerin sistematik olarak tartı­

şıldığı dikkat çekici bir konuma sahiptir. Ebu Hamid Gazali'nin filozoflara yönelik eleştirilerini kaleme aldığı Tehafütü'l-felô.sife adlı eseriyle başlayan bu gelenek, İbn Rüşd'ün (ö. 595/1198) hem filozoflann hem de kelamcıların yaklaşımını eleştiri

konusu yaptığı Tehtifütü't-Tehô.füt adlı eseriyle sistematik bir yazım geleneği olma yolunda önemli bir gelişim göstermiştir. On beşinci asırda ise Osmanlı Sultanı II.

Mehmed'in bu geleneğin canlandınlması ve devam ettirilmesille ilişkin teşvikleriy­

le iki müstakil tehô.füt daha bu geleneğe eklenmiştir. Bunlar, Hocazade Muslihudd.in Efendi'nin Tehtifütü'l-felasife'si¹ ile Alaeddin Ali et-Tüsi'nin (ö. 887 /1482) Kittibü'z- Zühr, Kitabü'z-Zehire veya Tehtifütü'l-felasife² adlanyla bilinen eserleridir. Bu gele-

neğe on altıncı asırda iki metin daha ilave edilmiştir: İbn Kemal Paşa (ö. 940/1534) Hocazade'nin Tehafüt'üne bir haşiye³ kaleme almış; Karabaği (ö. 942/1535) ise yine aynı metne bir ta'lika⁴ yazmıştır. On sekizinci asırda ise Mehmed Emin Üsküdm (ö. 1149/1 736) Hocazade'nin Tehtifüt'üne bir telhis⁵ kaleme almıştır. Kelanı.cılarla

filozoflar arasındaki en canlı tartışmalardan birine sahne olan sebeplik meselesi de tehafüt geleneğinde kendisine yer bulan bir başlık olarak karşımıza çıkmaktadır.

İbn Rüşd'ün Tehtifüt'ü ile Hocazade'nin Tehitfüt'ü arasında geçen yaklaşık üç

asırlık dönemde, filozof ve kelamcılar cephesinden, sebeplik meselesine yönelik

birtakım kavramsal katkılar yapılmıştır. Bunlar ^arasında, Esirüddin el-Ebheri'nin (ö. 663/1265[?]) kavramsallaştırdığı tam illet-nakıs illet ayrımı, kelaınl gelenekteki illet-sebep ayrımına dayalı olarak ortaya çıkan hakiki illet-adi sebep ayrımı ile özellik- le Adudüddin el-İci (ö. 756/1355) ve Seyyid Şerif Cürcam (ö. 816/1413) çizgisinde

a~ hale gelen ontolojik ve epistemolojik sebepsel zorunluluk ayrımı sayılabilir.

1 Hoca.zade, Tehdfürü'l-fe/iisife (Kahire: el-Matba'atü'l-l'lamiyye, 1303/1984-5).

2 Ali et-Tusi, Kitiibü'z-Zehfre (Haydarabad: Dıüretü'l-Me'arifi'l-Osınan.iyye, 1925); Tehiifürü'l-fe/iisife. nşr.

Rıza Saade (Beyrut: ed-Daru'l-Alemiyye, 1981); Tehii{iirü'l-feldsife (Kitabü'ı-Zühr), çev. Recep Duran (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınlan, 1990).

3 İbn Kemal Paşa, Hiışiye ald Tehafüt, Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa nr. 1235. Bu eserin Tüı:kçe çevirisi için bkz. Kemal Paşazade, Tehtıfüt Haşiyesi (Hiişiya 'ala Tahiifut al-fa/iisifa), çev. Ahmet Arslan (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınlan, 1987).

4 Karaba~. Ta'/ika allı Tehiifüt:i7-(eliisife li-Hocaztıde, İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa nr. 959, vr. 1-17. Bu eserin çeviri ve tahlilini içeren bir çalışma için bkz. Abdurrahim Güzel, Kara-

biiği ve Tehtıfıirü (Ankara: Kültür Bakanlığı Ya.yınlan, 1991).

5 Mehmed Emin Üsküdari, Telhisu Tehiifüt:i'l·hukemtı, nşr. ve çev. Kamuran Gökda! (İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınlan, 2014).

Muhammet Fatih Kılıç, Hocazade'nin Teh.1fü(ünün Sebeplik Bölümü Üzerine Bir inceleme

On beşinci asır ve sonrasındaki tehlifüt yazarlan bu katkılan da dikkate alarak se- beplik meselesini Gazali ve İbn Rüşd bağlamını aşan bir çerçevede tartışmışlardır.

Dolayısıyla bu noktada, üzerine yazılan haşiye, ta'likiit ve telhis dikkate alındığın­

da Ali et-Tüsl'den daha çok yan.kı uyandırdığı anlaşılan Hocazade'nin, Gazall'nin Tehiifüt'üne sebeplik meselesi çerçevesinde nasıl bir katkı sağladığı sorusu önem

kazanmaktadır.

İslam felsefesi ara~tırmalan göz önünde bulundurulduğunda, Gazali ve İbn Rüşd'ün sebeplik anlayışlarına ilişkin yapılmış çok sayıda yerli ve yabano çalışma vardır. Ancak Osmanlı düşüncesi açısından önemli bir konuma sahip olan XV. asır

tehiifütlerinde sebeplik meselesini konu alan çalışmalar sınırlı sayıdadır. Bu çalışma­

ların birçoğu da doğrudan sebeplik problemine odaklı değil, daha çok bütün mesele- leri betimleyici bir şekilde ele alan genel bir çerçeve üzerinden seyreder. Dolayısıyla

bu çalışmalar, sebeplik meselesi hakkında söz konusu döneme ilişkin genel bir resim sunmakla birlikte, ayrıntılarda saklı nüansları gösterme konusunda yetersiz kalır. Bu da söz konusu döneme ilişkin mesele odaklı araştırmalara duyulan ihtiyac artb.nr.⁶

Hocazade'nin Tehiifüt'ündeki sebeplik meselesinin tartışıldığı bölümle ilgili analitik bir çalışma, adı geçen Tehiifüt yazarının, önceki Tehô.füt metinine nasıl bir

katkı sağladığını daha açık bir şekilde gösterme imkanına sahiptir.⁷ Bu amaçla bu

çalışmada, Gazali ve Hocazade'nin Tehô.füt m7tinlerindeki sebeplik bahsinin anali- tik argümantasyon tablosu çıkarılıp sebeplik tartışmasının seyri, oluşturulan tab- lolar üzerinden mukayeseli olarak gösterilecektir. ⁸ Böylece, sebeplik meselesi bağ­

lamında, Hocazade'nin tehô.füt tecrübesindeki süreklilik ve değişimierin boyutlan elden geldiğince ortaya çıkarılmış olacaktır.

6 Bu dönemle ilgili sebeplik problemine odaklı bir çaLşma olarak Cağfer KaradaŞ'in "Hocazade'nin Tehdü- {üt'ünde Sebeplilik Meselesi" başlıklı, Wus/ararası Hocazade Sempozyumu Bildiriler, eeL Tevfik Yücedoğ·

ru, Orhan ş. Kologlu, U. Murat Kılavuz, Kadir Gömbeyaz (Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2011):

163-1 73'teki tebliğ metni zikredilebilir. Kö!-l'adaş'm çalışması, Hocazade'nin meseleye ilişkin yaklaşımı hakkında literatüre önemli bir katkı sağiasa da bu çalışmada, sebepliğin tarbşıldığı Tehfıfüt bölümünün ayrıntılı argümantasyon analizi yapılmadığı için Hocazade'nin GazalıJye yönelik eleştirisi, vahiy ve mu- cizelerin temeliendirilmesi hususunda taşıdığı İbnSinaaizler gibi son dereçe önemli birtalom hususlar

açıklığa kavuşmaz.

7 Bu çerçevede ömek bir çalışma Tann'nm tikellere ilişkin bilgisi meselesi hakkında van Lit tarafından yapılmışbr. Bu çalışmasında, öncelikle, Hocazade ve Ali Tiısfnin tehafiiclerini Gazali'nin Tehdfiit'üne

yapılmış bir şerh olarak tanıtan van Lit, ardından söz konusu meseleyi Gazali ile mukaY.eseli olarak analitik bir incelemeye tabi tutmuştur. Bkz. L. W. C. van Lit, "An Ottoman Commentary Tradition on Ghaza.J.i's Tahafut al-fa/asifa, Preliminary Observations", Oriens 43 (2015): 368-413.

8 Bu mukayesede İbn Rüşd'ün argümantasyon bağlamı sırurlı düzeydedir. Çünkü Hocazade, kendi met- ninin genelinde, İbn Rüşd'ü ve onun Tehtifiit'ündeki eleştirilerini dikkate alan bir çerçeveden ziyade, meseleleri, Gazili'nin iddialanyla irtibatlı bir şelcilde tartışır. Bu gere.kçeyle burada İbn Rüşd için aynca bir argümantasyon tablosu çıkanlmayacakbr.

NAZARiYAT Islam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi

Tablo G: Gazali'nin Tehafüt'ündeki⁹ On Yedinci Meselenin Yapısal

Analizi

G tablosunun burada veriliş amacı, Gazali'nin sebeplik meselesindeki tavrını

bütün aynntılanyla göstermek değildir. Bunun yerine, bu araştırmaya esas teşkil

eden Hocazade'nin Tehafüt'ündeki. argümantasyon seyrinin Gaza.J.i ile taşıdığı or-

taklıklar ve ondan farklılaştıklan noktalan okuyucu için daha anlaşılır hale getir- mektir. Bu nedenle burada G tablosu verildikten sonra bu tablodaki argümantas- yon aşarnalarına kısaca değinilecek, böylece Hocazade'nin argümantasyon seyrinin

verileceği H tablosuna ilişkin ·analizlerde, yeri geldikçe, G tablosundaki pasajlarla

karşılaştırmalar yapılabilecektir.

(Giriş)

Temeliddia

(Giriş.i)

Gerekçe

( Giriş.i.i)

Örnek

(1)

Karşıt Kanıt

(l.a) Cevap

(l.b)

İtham

Alışkanlık sonucu olarak sebep ve sebepli arasında var olduğuna inanılan ilişki bize göre zorunlu değildir. 166,3-4.

Sebeple sebepli arasındaki ilişki zorunlu ve değişmez olmayıp Allah'ın ezeli takdiri gereği burıların birbiri ardından yaratılmasından kaynaklanır. 166,10-12.

Örnek olarak ateşe dokunan pamuğun yanması. Birbirine dakunduğu halde pamuğun yanmamasını mümkün görürüz. 166,16-17.

Yakma fiilini gerçekleştiren yalruzca ateştir. Ateş isteyerek değil; doğası gereği fail olduğu için yanabilen bir şeye dokunduktan sonra onun doğal işlevini yapmasına engel olmak mümkün

değildir. 167,2-4.

Yakmanın faili [ ... ] Allah'tır. O, bunu dilerse melekler vasıtasıyla ya da vasıtasız olarak yaratır. Ateş ise cansızdır ve hiçbir fiili yoktur. 167,5-7.

Onların ateşin dokunmasıyla yanmanın meydana gelmesi gözleminden başka bu konuda hiçbir delilleri yoktur. 167,8.

•l::--

.

^L:-:-o

.Jıl _r....\A; .:.ro J:.-- 1) lf 1 _;.; 1 .:ı!

.._; _,50 '1 ,J_,L:ll

J>-

. ..:.>_,All J.li J:? .~ı) ~J~

öli)l.. ~ $ ~~

J JI..P.·

r

k

t/-'

.JI_p. 'll .:ı_,.)

r-'

r

tYt;

~ Jt; 'Jl:=>-'1~ 'J e:;kl~

tYÜ

...;1!)1... ~ ~

J r

. .J J.t! j;>J

JJ...,.. ö..U.L:...

'1! J:l.)

·JL:JI öli)\.. ~ Jl_p. '11

9 Tablonun Türkçe tercüme kısmında verilen sayfa ve satır bilgileri, metnin orijinalini ve Türkçe çevi- risini içeren Gazzali, Filozoflan n Tutarsıılığı, çev. Mahmut Kaya ve Hüseyin Sanoğlu (İstanbul: !Gasik

Yayınlan, 2005), 166-1 77'ye referanslıdır.

Muhammet Fatih Kılıç, Hocazade'nin TeMfü(ünün Sebeplik Bölümü Üzerine Bir Inceleme

(l.b.i) İtiraz

(2)

Karşıt Kanıt

(2.a) Cevap

(2.a.i) Muhtemel İtiraz

(2.a.i.i) Örnek

(2.a.i.ü) Cevap

(2.a.i.ili) Cevap

(2.a.i.ili.i) Örnek

Bu gözlem yanmanın ateşe do kurunakla meydana geldiğini gösterir; ancak ateş sebebiyle gerçekleştiğini göstermez. 167,9.

İlkelerin nesneleri meydana getirmesi, düşünce ve iradeyle değil, ışığın güneşten çıkması gibi zorunlu tabiatı gereğidir. [İlkelerin etkisini] kabul eden nesnelerin farklı oluşu, isti'dadlannın farklı oluşundan kaynaklanır. 168,20-22.

İlkelerin işlevlerini seçerek yapmadığı ve Yüce Allah'ın fiilierini iradesiz yaptıgı görüşünü kabul etmeyiz. [ ... ] Pamuk ateşe dokununca yakan failin, yakma fiilini iradesiyle yarattığı sabit olduğuna göre, pamuğun dokunmasıyla birlikte fallin yalana fiilini yaratmaması da aklen mümkündür. 169,14-18.

Sebepler ve sebepiller arasında gerekli olan ilişki kabul edilmezse bu durum birtakım çirkin i.mkansızlıklan kabullenmeye yol açar. 169,19-20.

Pazardaki bazı meyvelerin insana

dönüşmesi mümkündür. 170,14 ..

Yüce Allah, mümkün olan [bu ve bunun gibi] olayları gerçekleştirmediğine dair bizde bir bilgi yaratmıştır. [ ... ] Olayların bu ş elcilde art arda sürüp gitmesi ve bunların geçmişteki oluş tarzından sapma göstermeden meydana geleceği zihn.iınizde iyice yer etmiştir.170,20-171,2.

Allah'ın olağanüstü bir olayı herhangi bir zamanda gerçekleştirmesi durumWlda bilgilere duyulan güven kalplerden silinir. Bu sebeple Allah, bu olağanüstü olayı [ulu orta] yaratmaz. O halde Allah'ın kudreti dahilinde mümkün sayılan bir şeyi ezeli bilgisi uyarınca bazı zamanlarda yapmamasında bir engel yoktur. 171,10-13.

Ateşe atılan bir peygamberin ya ateşin ya da peygamberin niteliğinin değişmesi sonuCWlda yarınıamasını mümkün görürüz.171,17-18.

J.ı; ~.J L>~ J~l •. J .. J.ı; ö.u~ı

.tcJJ...J.I._.i;

r _,)l~ 4:.. ·~'ı ı ).ı...; '-":!i tpl,J.ı.!ll;

'J~~~J '-?J.;.ıı J::--._.!; ~

·&-1'-'

..:..ö Jjl ıc:u c._,...:.JI i f J_,:ll J.J.J...o

.L>>I.ı...:...l...;')l.:>.~ J~ı<)Jb..ll

•.>'-:=> ~~

Jf ..:...}

rL

I:.!J [. .. ] .;,ıJ)'~ ~ ~ JL.ü ..İıl .:ıiJ

~.:;,ı)~ ..;ıp.~~ .... ~ ywı .:ıi ...:..,:

~ .:ıi JWI <} .,S:..i '->\;ll .}üJI öü)l..

.;ü)UI >~_,C:: ,._;ıJ~ ~~ ~

ı:.ı .;ı; ~ ..:.-~~ ..,..ıs:; )ı J! /.: ıı..

.tct,-1..,.. ..:.-1.,.,-lı rJ) _?:;i

..U ..;_;-lı<} ..s"IJ..i.lı ~,:ı J~ .:ıi ~

.ı.;q..,..ı_;;ı

..:.oı:s:...ll • .i.:. .:ı4 •V.. tl ._;b:. JL.ü ..iıı .:ı ı

-"!;_,..le ö>WI ->'__,...:...ıJ [. .. ] .~

t

J.iJ ..,ı; Y~.r. ı:;~.>:. i <} i:::' .r. •.s .ri

• .:.so .!.Li:; ~ ~; <:-=olcJı .,wı

J_j. ,.Jt..j <} \.;>-~~ ö>WI..İıl,jf-01 tr r.:Wı .1.:. ..:..L..;ı ·~ ..:.-I>WI .:ıl <.r .:ı:.ı c:ı.. ~ ·~ fJ • ..,.._,ı..;.ıı

•JL..:; ..iıı ;;..ıJJ.ı;... J ı.:s:.c

·ti-l'

~~..:ı

...u. V!L

e

~)tıı.j~.._A.:ıij~

tW. ~ _,ı 'Jtıı tW. ~ ı..ı

•

.

(2.a.i.iii.ü) Örnek

(2.a.i.iii.iii) Muhtemel İtiraz

(2.a.i.iii.iii.i) Cevap

(2.a.ü) Muhtemel itiraz

(2.a.ü.i) Örnek

(2.a.ü.ü) Cevap

(2.a.ü.ü.i) Örne.k

(3)

Karşıt Kanıt

N AZARiYAT Islam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmalan Dergisi

Kendisini talk denen bir maddeyle sıvayarak yanan fınna giren kimseniri ateşten etkilenmediğini görmekteyiz.

[ ... ) O halde karşıtlarıını.zın ilahi

kudretin ateşte veya bedende yanınayı önleyen herhangi bir niteliği etkisiz lalacağını kabul etmeyişleri talk maddesini ve etkisini görmeyen kimseniri onu kabul etmeyişine benzemektedir. Halbuki yüce Allah'ın kudretinin eseri olan daha nice ilginç ve şaşılacak olaylai vardır ki, biz onların hepsini görmüş değiliz. ı 72,2-6.

Bu mucize peygamberin nefis (gücünden] meydana gelir ya da peygamber onu ilkelerden birinin etkisiyle ortaya koyar. ı 72,ı5-ı6.

Bizim bu konudaki görüşümüz sizinkiyle aynıdır. İki taraf için de en uygun olan -ister vasıtasız olarak, isterse melek vasıtasıyla gerçekleşsin-mucizeyi yüce Allah'a isnat etmektir. ı 72,18-20.

Hayvani güçler, sadece varhldarın ilkesi olan melekler aracılığıyla tohuma akar.

173,ıO-ı2.

Hiçbir zaman arpadan buğday, armut tohumundan da elma meydana gelmez.

173,15.

Bunların çeşitli suretleri kabule isti'dadlı olması, bizim bilmediğimiz ve bilinmesi insan gücünü aşan birtakım olaylardan ileri gelir. [Yani bir türün sureti bir başka türden meydana gelebilir.] 173,18-ı9.

Fare, yılan ve akrep gibi bazı hayvan türleri hem kendiliklerinden hem de birbirlerinden üredikleri halde topraktan da ürerler.173,17-18.

imkansız olan hiçbir şey kudret dahilinde değildir. 174,16.

.ı.? J ~ ~ •JI.hl4 ...;; ..,lkı ..,. ı.S;

~ı .)ıs:; ı.; [. . .] .}:J4 ;\:ı 'J J • ..u ^{J . . .} .;.U-all ..,. 4.<-.. -=-l,!l._,~ • J..wı Jt..:-:-1 Jıs:;\5 ·J'.r> 'Jı

e

.;.I.;J.tü ı)J .• }J Jl.hll .!.>~ ~ ;.r

..l.>L!.; ~ ~J • ..,_ı~ J ..,_ıı_;. JW .Jıı

·~

_,..:i i..ı,... <r Ji

·..rJ'

..,.

._,:Jı c!.}>l.= t>>t,..\1 <r

~ JJ~IJ .!ll~ .j ~J..<> l.i> .j l:J}

~ ı...ı .Jw ..11 J! .!m -.;w.ı ~J . <S:l:>\.ll <.6.-ly, Ji 4h...IJ

.<.<.::>111..,. 4.,.1;> ~l.r-J-1 ı.SJ.ıll

»

• .;.b_,.,.,. J..11 iS>l:-o ı.l' ..;ıı

A ı.r '/J <b ~ı <r 1.; ..:.,:.ı

1

·cl<; ..s;.;.sJı

~\S. J..ı-'4 J_,...ll J .r.'J t...>l..u.:....I..;J.:ı:

·~ t:_)\1 '/1 ~_,.:..,ll i _,.<ll J ~

IJ

<::LIJ ö).<JIS ~ .ıJI_,:._, .ıJ_B t.. ~ ."='1_;}1 ;.r t...ıJI_,; .JIS J '"'=' _;..JIJ

Muhammet Fatih Kılıç, Hocazade'nin Tehafü(ünün Sebeplik Bölümü üzerine Bir Inceleme

(3.a}

Örnek

(3.b) Cevap

(3.b.i) Örnek

(3.b.ii) Gerekçe

(3.b.ill) Örnek

(3.c) Cevap

(3.c.i) Muhtemel İtiraz

(3.c.i.i) Cevap

Eğer imkansız aynı şey hakkında hem olumlu hem olumsuz yargıda bulunmaksa, [ ... ] bu durumda yüce Allah, bir ölünün elini hareket ettirerek onda sanatlan yaratabilir. [ ... Aynı şekilde] Allah'ın cansızı carılıya ve taşı altına çevirmeye kadir olduğu gibi cinsleri değiştirmesi, mesela cevheri araza, ilmi kudrete, siyahı beyaza ve sesi konuya 'dönüştürmeye dekadir olması gerekir. Oysa bu anlayış. sayılamayacak kadar çok imkansızlığı beraberinde getirir. ı 74.ı8-ı 75,8.

imkansız güç dahilinde olan bir şey değildir . .imkansız bir şey hakkında hem olumlu bem olumsuz yargıda bulunmaktır. [ ... ] Bu türden olmayan şey imkansız sayılmaz. imkansız olmayan da güç dahilinde vaı demektir. 175,9-ll.

Aynı şahsın [aynı anda] iki ayrı yerde

bulunması mümkün değildir. ı 75,15.

[Aralarında ortak bir madde bulunmayan] iki şey arasındaki dönüşüm alol dışıdır. ı 76,2.

Siyahlık griye dönüşünce siyahlık olduğu gibi kalır mı kalmaz mı? Siyahlık ortadan kallayorsa, dönüşmüyor aksine yok oluyor [onun yerine] bir başka şey var oluyor demektir. [Bir şeyin aynı zamanda hem siyah hem gri olması imkansızdır ... Ancak] madde ortak olduğu halde suret değişebilir. "Asa ejderhaya, toprak havaya dönüştü"

ifademiz böyledir. 176,2-12.

Ateşe allları bir peygamberin ateşin ya da peygamberin niteliğinin değişmesi sonucunda yarımamasını mümkün

görürüz.171,ı7-ı8.

Bu iddia, "fiilin sağlam oluşu fallin bilgili olduğunu gösterir" ilkesini geçersiz lolar.

ı76,19-20.

Burada söz konusu olan fail, yüce Allah' tır. Fiili sağlam lalan da onu bilen de o'dur. 176,20-21.

J ..:-t,:;ıı_, ._;:ll ~ ~ı Jl

e--.)

i..

.k( ...

4.1- c:

#:.. .:k-1 ~ . ..,..~~ı ..,.ı; .. ~ .)~ .:ıı .w.~ ~ı_,....ııJ •i;..li ~ı ..,_u._, .w./'

~~ı ..,.ı; ... ^{~ .ı.cil} 1,2 .wı.ı ..:-_,....ııJ

.,. ~i ~

r

. ..ır> '1 ı.. ..:-'lb..ll

..:-!,:! Jb..liJ ~ .)J.ı:;.. .;f Jb..ll .:ıi l.i.A J! c;:-^f-'1 l..J [ .. .].~C: •.ş!JI

• .)J.ı:;.. .ni Jb...ı ..,..ı ı... J . Jb...ı ~

JL ~I...Jü , ^)\!.. ö .ı..IS ._,..1.<;1 ı;J ~ı _,....ı ı

J.. ,. ~le·!

rl'

..:...J..<;i l:.li ı.>ı ..!ll.i$J ··~ •.ı_,....ll_,

. .l;lr.--..,..ı.;ııJ ,l;l,..! ı...ıı

~ [. . .] ..:..,ll ~ JL.; ..iıı

4..1-

J! ..:...~l;l:-1 ~i

w ,....;,;

NAZARiYAT Islam Felsefe ve Bilim Tarihi Ara~ırmaları Dergisi

Gazili argümantasyonun giriş ve birinci aşamasında, fizik dünyada sebepler olarak değerlendirilen şeylerin, varsayılan .eserleri üzerinde zorunlu bir etkiye sahip

olduğu anlayışına itiraz eder. Ona göre, böyle bir ilişkinin zorunlu olduğunu bize gösterecek kesin bir kanıt yoktur. Ortada yalnızca gözleme dayalı olarak bildiğimiz,

iki şey arasında birbirini takip etme durumu vardır. Bu durum da söz konusu iki şey arasındaki sebepsel zorunluluğu gösteren bir karota değil, yalnızca alışkanlıkları­

mıza işaret eder. Öte yandan Gazili, peşi sıra gelen iki şey arasında hiçbir ilişkinin olmadığını göstermeye de çalışmaz. Öyle anlaşılıyor ki, Gazili'nin bu aşamada yap- maya çalıştığı şey, sebeple eseri arasındaki ilişkinin mevcudiyetini reddetmekten ziyade, bu ilişkiye atfedilen zorı.inıuluk niteliğini eleştiriye tabi tutmaktır.¹⁰

Gazili ikinci aşamada, her şeyi..n belirli isti'dadlara sahip olduğu ve bir şeyin d.iğer şeylerle nasıl ilişkiye geçeceğini bu isti'dadların tayin ettiği anlayışının bir

eleştirisini sunar .U Çünkü bu anlayışa göre isti'dadlar, şeyin tabiatının değişmez bir

parçasıdır ve değişime konu olmadığı için de şeyler, belirli şartlar altında zorunlu olarak aynı neticeyi doğurur. Oysaki Gazili için isti'dad, insan gücünü aşan ilahi iradenin tercihine dayalı olarak beklenmedik birtakım olaylarla irtibatlı olabilir.

Bu nedenle isti'dadların insanın alışageldiği düzenin dışında bir etki göstermesi de pekala imkan dahilindedir. Fakat bu imkan, insanda alemdeki düzenli işleyişe iliş­

kin bir antolajik güvensizlik duygusu yaratmaz. Çünkü, Taniı.'nın alışılagelmiş dü- z-enin dışındaki yaratımları olan mucizeler, uluorta ve sürekli değil; özel zamanlar- da yaratılır. Bu nedenle de olayların geçmişteki oluş tarzından sapma göstermeden meydana geleceği insarun zihninde yer etmiştir. Gazili bu aşamada, filozofların ne- bev1 nefsten kaynaklı mucize anlayışlarına da değinerek, mucizelerin ilahi iradeye

dayandırılması kaydıyla söz konusu anlayışın kabul edilebilir olduğunu ifade eder.

Gazili üçüncü aşamada, filozofların, Tann'nın sadece mümkün bir şeyi yara-

tabileceği ve bu nedenle imkansız olan bir şeyi yaratamayacağına ilişkin meydan okJ;imasına karşı cevap vermeye çalışır. O, bu cevabında, öncelikle neyin imkansız olduğunu belirlemeye çalışır. Ona göre imkansız olan, bir şey hakkında aynı anda hem olumlu hem de olumsuz iki yargıda bulunmaktır. Bu tespitinde Gazili'nin,

mantığın çelişmezlik ve üçüncü şıkkın imkansızlığı ilkelerini sıkı sıkıya takip ettiği

görülür.¹² Gazili öte yandan, cevher ve araz arasındaki dönüşümleri de aralarında

ortak bir madde olmadığı gerekçesiyle imkansız olarak değerlendirir. Bunun dışın­

daki şeyler, Gazili açısından bakıldığında, Tann'nın kudreti dahilindedir.

10 Frank Griffel, Gazali'nin Felsefi Kelamı, çev. İbrahim Halil Üçer ve Muhammet Fatih Kılıç (İstanbul:

Klasik Yayınlan, 2012), 222-226.

ll Griffel, Gazali'nin Felsefi Kelcimı, 227.

12 Frank Griffel, Gazali'nin Felsefi Keliımı, 233-235.

Muhammet Fatih Kılıç, Hocazade'nin Tehafütünün Sebeplik Bölümü Üzerine Bir inceleme

Tablo H: Hocazade'nin Tehafüt'ündeki¹³ On Dokuzuncu¹⁴ Meselenin

Yapısal Analizi

(1)

Karşıt Kanıt

(l.a) Örnek

(l.b) Gerekçe

(l.c) Gazali'nin iddiası

(l.c.i) Gazali'nin iddiasma

Yanıt

Cisimlerin maddi yapılan içinde kendi

tabiatıanna has birtalam eserler ve fiiller

vardır. 98,8.

Ateşten dolayı pamukta meydana gelen yanma (ö~eğinde] olduğu gibi. 98,9-10.

Bu tabiadar bazen eserleri için tek başına

yeterli olan tam illet olur. Bazen de bu eserlerin bu tabiatlardan meydana gelmesi için şartlar ve engellerin ortadan

kaldırılması gibi kendilerine ilave edilen

diğer hususlara ihtiyaç duyduğu nakıs illet olur. Bu ilave hususlar meydana geldiğinde

illet tam olur ve geri kalmaksızın eser meydana gelir. 98,11-14.

İmam Gazali demişel.r ki: u(Filozoflar].

peygamberlerden nakledilen mucizelerin

inkannı bu esas ÜZerine inşa etmişlerdir."

98,25-26

Biz hiçbir filozofun kitaplarında bu gibi mucizeleri i.nkar ettiğine işaret eden ve bu çerçevede değerlendirilebilecek bir şey görmiiŞ değiliz. 100,19-20.

o

L>~l_;;~ .... \; w. ^iJ ~ ..ö t:l,hll ..!.11;

..!.11; ~~...,;\;w. iJ~ ^..ÔJ <L>)!'I

Jl t:l,hll ..!.11; </' u~ .j )!'ll

tl.<; h .h:lf.JI <.r 4:J! ~ J.>i ^;_rf )"ıi~J <Wl~~ l;ı,; .~1,11

.

I_H j-P "JI lh ₀1.$. J ..,11_;.11 it. :JI Jü ..t:,;"JI ~ <JJ..c:.ll..:..lp...ll ~ ;~!

13 Tablonun Türkçe tercüme kısmında verilen sayfa ve satır bilgileri, hali hazırda tek matbu nüsha olan Hocadde, Tehfi{ütü"l-feldsife'ye (Kahire: el-Matba'atü'l-İ'lamiyye, 1303/1984-5) referanslıdır.

14 1303 Kahire baskısında bu mesele batalı olarak on sekizinci sırada yer alır. Hocazade'nin eserinde baş­

lık açıp tartıştıgı mesele sayısı yirmi ikidir. Ancak söz konusu baskıda, metin eksikliği olınamasına rağmen numaralandınlan toplamda on dokuz mesel e vardır. Çünkü muhakkik on üç, yirmi bir ve yirmi ikinci meseleleri numaralandırmamıştır. Bu sebeple Hocazade'nin on dokuzuncu fasılda tartıştığı se- beplik meselesinin sıra numarası bu baslada on sekiz olarak geçmektedir.

(l.c.i.i) Gerekçe

(l.d) Cevap

(l.e) İtham

(l.e.i) İtiraz

(2)

Karşıt Kanıt

NAZARiYAT Islam Felsefe ve Bilim Tarihi Ara~tırmalan Dergisi

Filozofların Büyük Üstadı EbCı Ali [İbn Sina, mucizeleri inkar edenlerin) yöntemlerini hatalı bulmuş, tuttuklan yolun geçersizliğini göstermiş ve şöyle demiştir: "Sakın ola kendini başkalanndan ayırt etmen avamı hor görmek şeklinde olmasın! Yoksa her şeyi inkar eden biri olup çıkarsın. Çünkü böyle davranmak, tutarsızlık ve acziyettir. Senin harikulade şeyleri kabul etmeyip yalanlarnan onlann kesin olarak imkansız olduğunu göstermeyeceği ~bi, onlan kabul etmen de onlan önüne apaçık bir şekilde getirmez.

Bilmelisin ki tabiatta hayret verici şeyler vardır. Hem yüksek mertebecieki fail güçler hem de aşağı seviyedeki edilgin güçler için az rastlarulan şekillerde bir araya gelmeleri mümkündür." 100,23-27.

Tabiatlan, ne tek başlanna ne de onlara ilave olan, şartıann mevcudiyeti ve engellerin ortadan kaldırılması gibi eserlerin peşi sıra takip ettiği hususlarla birlikte tam illet sayrnıyorsunuz. 98,30-32.

Sizin bu konudaki kanıtınız, yalnızca illet sandığınız şeylerle malul sandığınız şeylerin devamlı ya da çoğıı zaman birbirinin ardı sıra gelmesine ilişkin gözlemdir. 98,32-33.

Bir şeyin bir başka şeyin ardından devamlı

olarak ya da çoğıı zaman gelmesi döngü olarak isimlendirilir. Yoksa bu ilişki bir illiyet ilişkisine delalet etmez. Neden ateşin temasının yanma olayında herhangi bir dalıli olmaksızın, ilke, yanmayı, ateşin temasından sonra yaratarak kendi adetini gerçekleştirmiş olmasın? 98,33-99,2.

ilkenin kendisinde adetin gerçeklernesi tasavvur edilemez. Çünkü ilke zatı gereği zorunlu lalıodır ve tercihe dayalı olarak fail değildir .. Adetin gerçekleşmesi ancak tercihe dayalı bir fail söz konusu olduğunda tasavvur edilebilir. 99,3-4.

~ L . ..>....:.:.-l.ti ı_.. J..:._~Jt..._:_,

1 - .r~,~... y .,.c-::-, ....

.:ı~~ .:ıl_, !!~!" :Jü ~r-ı-' .ı:--....<.j_, js:J ı~ .:ıJ.s:.; .:ıi r ~wı y-!l;:i ..; ,.:1.1 u-:;l _, . ps-_, .J.=k • .!lE 0\> . • ı.i

\Jp .)\..> .J4 ...,ı.:.:.., ı...;~ ( 1.. 4..15:; .j

·~ 4-4~~~ ~-!..Lq.ı...,;.j.jjl-1

<:JWI ..s_ı-ill..ı ~~ ~~ .j ~1_, ..::..t...P.-1 u..cli wUI ..s~..<J.J_, ~Wll

~~u .~1_j-W>Js.

ı.:,~ ı _,.<;4 ı.. ı~\.; y... ~~ı <Ji \),.u-:; 'j .l:ı;l_,.:.ll ~ ,..:>:-_, 0" 4,)! ~ _,yi t: _,i

._,l:~\0" 4:k-~~ 1.,1 ~i _,ll tı.;;_,ı_,

ö..v. L!... 'Y l ~.? ~ ı..

>

rs:l

')\.ts. ..; ~.u-:; ı.. .:ı:.~ ~;si _,i t,;b ~.;ı ı . 'j _,Lv ..; _, ... ~:; 1.. ~J

J"J ~;si _,i t,;b

·c.fl'

·c.fli

'Y

t-'

~ .;~ı... ..s.r.-i i.ı.,.ı.ı \J~ <Ji j..ıf;

.:ıi ..;!- 0" ;l:.ll ~Le ~ .jip. 'YI . .jip. 'YI.j J>~ _,l:JI ~\cl \J -~

.~ •~wı ·'.r.-! "-} -'-~ 'Y i.ı.,.ı.ı 01

._,ı,:.:. '14 Js-ü ^{'j ül.il4 ~ y .;i~}

Js-ü

r

Hocazade'nin İbn Sina'nın İşiirat'ından birkaç kelimelik farkla ve iki cümle atlayarak yaptığı bu alıntı­

nın İbn Sina'daki versiyonu için bkz. İbn Sina, ei-İşiirat ve't·tenbihtit (Tasawuf), ~r. Süleyman Dünya (Kahire: Daru'l-Ma'W 1968),

rv.

(2.a) Cevap

(2.b) Kar~ıt İ ddia

(2.b.i) Örnek

(2.b.ii) Cevap

(2.b.iii) Cevap

(2.b.iii.i) Örnek

(2.b.iv)

C~vap

Muhammet Fatih Kılıç. Hocazade'nin Tehfıfütünün Sebeplik Bölümü Üzerine Bir Inceleme

Sizin isti'dad ve ilkenin tamam olması

halinde akışın zorunluluğu ile ilkenin

olmaması halindeki imkansızlık şeklinde

dile getirdiğiniz şeyler, ilkenin zatı gereği zorunlu kılıcı olması anlayışına dayanmaktadır. Daha önce [mucib bi'z-zat meselesindel dile getirdiğimiz hususlar sizin delilinizin iptali için yeterlidir. 99,5-6.

Unsuri maddeler, feleki hareketlere ve suret ile arazlar için kendi isti'dadlarına göre en uygun olanı ortaya çıkaran feleki konurnlara [ ... ] tabidir. 99,8-9.

Odamızdaki kitaplar, erdemli insanlara

dönüşmez. 99,7.

Daha önce binJerce senedir görülmemiş

feleki bir konum orta}ra çıkabilir ve bu,

odarnızdaki kitapların maddelerinde insan suretini kabul edebilecek farklı bir isti'dadın

meydana gelmesini gerektirebilir. [ ... ] Bu durum kesin bir karııtla reddedilmesi mümkün olmayan bir ihtimaldir. 99,9-12.

Şeylerin isti'dadına göre eserin varlığıİıın ortaya çılayor olması bilgiye dayalı değildir,

[ ... ] bilakis bu bilgi, aderlerin düzenli olarak devam etmesi neticesinde Allah'ın

bizde yarattığı zorunlu bir bilgidir. Eğer

Yüce Allah, aderlerin delindiği herhangi bir zaman içinde bir dönüşüm meydana getirerek adeti delerse, o zaman bu bilgiler de a1al tarafından reddedilir. 99,13-17.

Peygamberin nefsinin tasarrufu aracılığıyla ateşte, ateş kendisine özgü hakikatini devam ettirdiği halde peygamberin bedenine etki gücünü engelleyen bir sıfat

neden meydana gelmiş olmasın? Ya da neden peygamberin bedeninde ateşin

etkisini engelleyen bir sıfat meydana gelmesin? [ ... ] Asanın yılana dönüşmesi,

ölüJerin diriltiJmesi de böyledir. 99,21-27.

İstidadın yollan çeşitlidir ve insani yetiler bu isti'dadlan zapturapt altına aJamazlar ve kuşatamazlar. 100,5-6.

»' '-:'

<:ıp <.>ls. ı..i-:" .,_;.J~ ~ı.:.:...ı.J ... u ~ J~l <? \.:.&.} ..ı;.J ..:.ıl.il~ ~..7' i..ı.,.ı.ı

.,__-;,-.\,d~ r-<1:1>

-=..IS~.>JJ [ ... ] ~ 'ı~l ~1.;11 <:ı!

~~ u.;i lr. ^.:,.;.j, .;JI t_LP .J ~~.J ~_<:Ull -,/Jy-~I.J .ı~....dl l.fbl.ı..:... )1

~ '-:--!..1-e:!> ^J .:,~ <:ı i _;\,ll ;_r

~ .:r:-Jı ;_r ....; )i .j .!!.. .:,~ ':/

J .jll ..,_:SJI ~ı_,.. J ~l.ı..:... ':/1 J ~~

ll:._,[ ... ] .<JL..;)II.ı~...., J~.,.<J l:;ft<-"'

·&ü

)~1 ~ y .J .._..:.;.B

,..w

r.Ş.ı.J,ri> ~ Y' J. [. .. ] ·~l.ı..:... )il .... ts.

. lr. i>WI .ılr:---1 ^..1:J> !.:.:ô JL.; .iıı <ili:

'-:')IZ )ll t~~ •~w ı JL.; .iı1 .;, _,... .:ı~

(,Wl • .i:. ...,..1-..:.ıbWI J_,> c:>l.>j J

.JWI<?

....; ~ .u...ı~~ ):ll ~ <:ıi j.Jf: '}

t

.,_;~ J ,r.:i:ıl <? <....;!.. ~

4:l.r.J'

~ Ji ... _,...;..11 1 •• ,_, ... <.>ls.~~

c:

dl..i.S.J [...] ~):JI ,r.:i:ı <....;\.. ~ ...;~

. ._;;ll •l,>!.J 1.;1.,-! UJI ..,_li

'ıl ~ ~ı.ı..:...)ll J)> <:ıl ~ ..ı;

.U.~ 'J.J 'ı_r.ll ..s_,i!l ~