Prof. Dr.
Dursun
Yıldırım
Armağanı
Pars Yılı
KÜLTÜREL BİRSEMBOL:YıLAN
Prof. Dr. BilgeSEYİDOGLU' İlk mağara resimlerinde ve ilk yazılı kaynaklarda yılana
rastla-rız. Mitolojilerde kutsal kitaplarda, efsanelerde, masallarda, halk hi-kayelerinde yılan yer alır. Ölümsüzlüğü, kötülüğü, şekil değiştirmeyi, tekrar tekrar yaşamayısembolize eder. Çeşitli ülkelerin mitolojilerinde yılanbu sembollerle karşımıza çıkar. Mısır mitolojisinde Güneş Tanrısı Re, her gün oniki saatlik yer altı yolculuğuna çıkar. Oniki saat boyunca TanrıRe ölüdür. Her saatbaşındayeraltında olağanüstüyerlere gider ve
olağanüstü mecaralar yaşar. Yedinci saatte Re'nin kayığı karanlıklarve
soğuklar diyarına gelir. Burada yenileyeci Khepri vardır. Be1? başlı bir yılan geniş kıvrımlarıylayatmakta ve kıvrımların ortasında ise Khepri
bulunmaktadır. Onikinci saatte Khepri kendisini Re'ye bağlar Re, Khepri'ye dönüşerekyeniden yaşamaya başlar. Yılanda burada kendi kendini yaratmayısembolize eder. Khepri'nin yanındayer alır'.
Amerika kızılderi kabilelerinin de yılanla ilgili mitolojik inanış ları bulunmaktadır.Doğuve Güneydoğu'da sularındibindekırmızıve ye-şil boynuzlu yılanlar yaşar. Bunlar sadece Şamanlar tarafındankaraya çekilir ve öldürüldükten sonra ilaç olarak kullanılırlar. Yılanınvücudu yanar fakat kalbi yanmazmı1? Bu yüzden büyücüler onunla ilaç yaparlar-mış. Diğerbir Aphaci Kızılderiliefsanesi da şu şekildedir:Canavarlarla savaştandönen kahraman çıngıraklı yılan tarafından ısırılmıştır.
Arka-daşlarıbir kirpi (veya başkabir hayvan) yakalar ve pişirirler. Bunu yi-yen kahraman yılana dönüşür. Yılanın dediklerini yaparak, arkadaşları sular yükselince onu bulur yakalarlar.Yılanyeniden insanadönüşür'.
Burada bir yılan dönüşümü, şekil değiştirdiktensonra yeniden
ya-1?amayı insan-yılan-insan şeklinde yaşamayı gösterir. Birinci efsanede ise kalbinin, yılanyansa da canlı kalması,ölümsüz olduğunadair kızılderili inancınıgöstermektedir. Kaliforrıiya'da yaşayarıMahove Kızılderilileri
dev bir gökyüzü çıngıraklı yılanınvar olduğuna inanırlar.Bu yılan öldü-Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili veEdebiyatıBölümüBaşkanı 1 BilgeSeyidoğlu, Mitoloji Üzerine Araştırmalar, Erzurum, 1992, s. 50-57.
KüLTüRELBİRSEMBOL:YıLAN
rülmüş, kanı olağanüstü çıngıraklı yılana geçmiştir. Uç dağlarda ya~a maktadır. Yılanburadan bütün kabilelere giden yollarıbilmektedir. On-larla savaşarak ısırmayıda düşünmektedir. Dağa sorar eğer dağ "evet" derse onlar ölecek, dağ sessiz kalırsa insanlar ısırılacakfakat ya~aya
caklardı",
Bir zenci efsanesi de büyükyılanMat Chinaihakkındadır.Bu efsa-nede sanki bir sınavanlatılmaktadır.Bu sınavı geçenler gençliğe, evli-liliğe adım atmışolurlar: Büyük yılanMat Chinai Tapern Sarayı'na uza-nan yolda yaşıyordu,Yirmi veya otuz güzel dişi yılan başları mücevher-lerle taraklarla süslü olarak yılanın arkasındaonun hazinelerinin koru-yucusu olarak dururlardı. Bunlarıniçinden Halak Gihmal elinde birmız
rakla beklerdi. Herhangi bir yılan aralarınagirmek için yaklaşınca Ha-lak Gihmal'in iki şartınıyerine getirmek zorundaydı.Büyük yılan
de-vamlıgidip gelen yedi halının altındaydı.
Aday bunlara çarpmayacak çabuklukla yılanın arkasından geçme-liydi. İkinci ise büyük bir hızla kapağı açılıp kapanmakta olan tütün ku-tusunun içine girebilmeliydi. Bu iki sınavdan başarı ile geçen, yılan ol-maya hak kazanırve Chinai kadınlardanbirisi ile evlenebilirdr'.
Şamanistolan Türk boyları arasındada yılanın önemli bir yeri vardır. Yılan Şaman'a yardımeden koruyucu hayvan ruhlarından birisi-dir. Şaman'ın gökyüzündeki ve yer altındaki seyahatlerinde ona
yar-dımcıolur. Kutsal güçleribulunduğuesrarengiz alemlerdebulunmuş ora-larıbilen bir hayvandır.Altay Şamanlarınıngökyüzüne ve yer altına se-yahat ettikleri zaman giydikleri kaftanın üzerinde yılan resimleri
var-dır.Bunlar üç başlı, büyükağızlı yılanlardır.
Goldi, Dolgan ve Tunguzlara göredoğmadanönce çocukların ruhları
küçük kuşlar kozmik ağacın (Hayat Ağacı'nın) dallarında otururlardı.
Şamangider onları ağaçtabulurdu. Bu ağacın tepesinde kuşlar(kartal) dibinde ise yılanbulunurdu. Hayatağacıveya kozmikağaç kainatın mer-kezini temsil eder. Ruhlarınüzerinde bulunduğubir ağaçtır. Yakutlara göre ilk insanda buağaçtadünyaya gelmişve burada ağacınsütü ile bes-lenrniştir. Bu ağacın dallarının da cennete uzandığına inanılır. İnsanlar kederlerinin bu ağacın yapraklarında yazılı olduğu inancı Osmanlı Türk-leri arasındada biliniyordu. Bu inanca göre milyonlarca yaprağıolan bir hayat ağacı vardır. Bunlarda insanlarınkaderi yazılıdır. Bir insan öl-düğüzaman buağacın yapraklarındanbirisidüşermiş",
3 a.g.e.,s. 1029.
4 Mircea Eliade, Shamanism, Princeton University Press U.s.A. 1970 s. 340 5 Eliade,a.g.e.,s. 372-373
BİLGE SEYtı:xX;LU
Yunan mitolojisinde de insanlarıkorkuya salan, görenlerinsoluğunu kesen Gorgolar vardır. Bu yaratıkların saçları yılanlarla örülü, alınla rındayaban domuzu dişleri fışkıran,tunç elleri ve uç mak için altın
kanat-larıbulunurdu. Bunlar üç taneydiler. Bunlarıniçinde adıen çok duyulan Medusa idi", Medusa'nın torunu Ekhidna'dayarıbedeni güzel bir genç kız yarıbedeni koskoca biryılandır.Üzeri benek benek korkunç bir yılandır. Yer altında sonsuza kadar yaşadığına inanılır?
İranmitolojisinde de yılanın korku vericiözelliğigörünür: Cemşid, Ahura Mazda'nınkendisine bahsettiği olağanüstügüçlerin kendisinden geldiğineinanmayabaşlayıncagücü kaybolur. Ülkede karışıklıklar baş lar. O sıralarda Arabistan'da Dahhak adında bir prens vardır. Şeytan
Angra Mainyu bir genç kılığında gelir ve Dahhak'ı kandırır. Dahhak onun sözlerine aldanarak babasınıöldürür. Arabistan kralı olur. Şeytan Dahhak'ınve mahiyetinin aşçısıolur. Onlara şimdiye kadar tadını bil-medikleri lezzetli et yemekleri hazırlar. Kralonu ödüllendirmek iste-yinceistediğitekşeyin omuzları arasındanöpmekolduğunusöyler. Şeytan
kralı omuzlarının arasından öpünce yer yarılır genç adam kılığındaki şeytankaybolur, kralın da omuzlarında ıslıklarçalan yılanlar çıkar. Bu
yılanları kestikçe krala acı vererek yeniden büyümeye başlarlar. Şeytan
akıllıbir adamşeklinde kralın sarayınayeniden görülür. Kralın omuzları arasından çıkan yılanlarınher gün genç bir adamınbeyni ile beslenirse kralın acılarından kurtulabileceğinisöyler. Böylece her gün iki genç adam öldürülmeye başlanır. Kral Dahhakıngücü kuvveti her tarafa yayılır.
Cernşidinölümünden sonra kendilerine kuvvetli bir hükümdar arayan İranlılar Dahhak'ı ülkelerine davet ederler. Dahhak İrana geldikten sonra her gün iki genç adam öldürülerekomuzlarındaki yılanlarbu genç adamlarınbeyinleri ile beslenmeye başlar". ,
Mitolojilerde esrarengiz bir güce sahip görünen yılan sonsuzluk, ölümsüzlük. yeniden canlanma v~korku sembolü olarak görünmektedir. Mitolojilerden gelen yılan motifi hikayelerde ve destanlarda da kulla-nılmıştır. İskendernameve Camsabname bu eserler arasındadır. İskender nameler'de Mekedonya'IıFilip'in oğlu İskender'in doğu ülkelerine olan seferleri. bu seferlerde başındangeçen olaylar anlatılmaktadır. İskender 'in seferlerini gerçekleştirdiğiülkeler Anadolu, Suriye, İran,Turan, Hin-distan, Çin, Rusya ve Mısır'dır. Seyahati ve seferleri sırasındaSokrat, Aristo ve Eflatun ona arkadaşlıkederler. Hızır da onlara öğütlerverir. Seferler sırasında hastalanan İskender ölümsüzlük suyu Ab-ı Hayarı
6 Azra Erhat, MitolojiSözlüğii, Remzi Kitabeve, İstanbul ,1972, s. 256. 7 Erhat,a.g.e.,s. 125.
KüLTÜRELBİRSEMBOL:YıLAN
arar fakat bulamaz. Mesnevi şeklinde yazılmışolan İskendername'lerde çeşitliefsaneler inanışlar.mitolojik kalıntılar bulunmaktadır.Bu parça-lar arasında yılanlailgili motiflere de rastlıyoruz. Cadı kadın mağara sını korumak için at kıllarını yılana çevirir ve yaklaşanları korkutmak ister.
Ravi aydur: İskender-iZülkaneyn (A.S.) ol yüce kayaya karşukim durdu, ol kayada birmağaragördü. OL mağara kapusına nazar kılub du-rurkenmağaraiçindenbir avratçıkdı. Yalıncakkaddi kırk arşınolan bir kara it üzerinebinmişbir elinde bir tas su ve bir elinde atkuyruğu dutmuş. kaçan kim ol cazu avratmağaradan çıkıcakol it üzerinden indi. Daha ol iti ayağıylatepdi ot it bir murassa tahtaldı.Anda ol avrat taht üzerineçıkdı. Sağelindeki tas ile suyu ol tahtun çevresinesaçdı.Sihrokudıtahtun çevresi gül ü gülistanaldı.Andan sol elindeki atkuyruğunukidutmışdı,ditdi, ditdi dahitahtınunçevresinedağıtdı.OLatkıllanhem ne .rire kimdüşdiher birisi birer zeftyılanlar aldı,kara kara ejderhaya benzer .
İskender bir seferinde yılanlarınbirbirleriyle savaştıklarınıgörür, onlarınüzerine yürür ve dağıtır:
ŞahZülkameyn ol ikiyılan leşkerünün ortasınayürüdi.OLtarafdan
yılanlardahi birbirleriyle ceng-i azimdeyken insan çerisinün ol heybetin göricek ürküb cenklerin koyub iki tarafa gitdiler.Şöylekim cenk yerinde bir
yılan kalmadı.
İskender:
-İy Hekimler, cihansarayındayılanölüsin yer birtaife varmıdur? AndanEflatun Hekim Aydur:
-İy ŞahKaf Vilayetinde bir kavüm vardur. anlaranişanslardirler. Bir yılan vardur. hekimler anıgötüreler bir karış başındanve bir karış kuyruğundankesüb giderürlerortasınbirkaç dürlü edviyeler birle müzev-verekılurlar.Her güntoğmadınme'kulat yimedin, söylemedin ol müzev-verden üç barmak yalayub sahrayaçıkubyürürler. Dürlü dürlü otlarun di-rüb yalarlar.OLyılanmüzevvresi kuvvetiylerayihasındanmehratıbilürler kim nite keffaretdür-".
Yılan kuyruğu ve başı kesildikten sonra kalankısmıotlarla terbiye edilir. Hergün doğmadan; hiçbirşeyyemeden, konuşmadan hazırlanmış
olan yılandan üç parmak yalayıp kırlara doğru yürürler. O yılanın
kuvvetiyle kokusundan mehr otunu bulurlar. Bu ot dertlerindevasıdır. İskender-iZülkarneyn yılanla ilgili bir rüya görür. Bu rüyasının yorumlanmasınıister:
"Ya vezir seyr aleminde gördüm ki biryılanbana kas d ider, karva-ramyılanıdutaram pare parekılubserverler önine ataram.Başıbuyılanun
Cendel birle ağlınunönine düşer,Cendel sürer kimbaşıola. Andan ata-9 NesrinFeyzioğlu, İskendemameÜzerine BirİncelemeAtatürk ÜniversitesiSosyalBilimler
Enstitüsü,BasılmamışY.LisansTezi,Erzurum, 1991. 10 Feyzioğlu, a.g.ı,s. 378.
BİLGE5EYiI:JOGLU
sından önoğlıNeyrengbaşı ahır, dahı yılan atasınsinesinde urur öldürür" "Rüyamda beni öldürmek isteyen biryılangördüm. Onu tutU)? parça parça ederekkomutanlarınönüneattım.Buyılanın başıCendel ile oglunun önünedüştü.Cendelbaşıalmak isterkenoğluNeyrengbaşı alır, babasınıbu
başile vurur öldürür."
Eflatun Hekim burüyayıyorumlar:
"Ol peleng kim seyr içindeaşikar Size kasd itdug budurşehriyar Tabir içre mala nisbetdüryılan
Karvayubilanı dutduğunrevan Mal ele geçire alasıra-yıgüzin
Şöylekimilanıdutdunuz yakin Pare pareitdüğünüzyılanı Atduğunserverler önineanı
Ele girenmalısiz dahiyakın
Viresiz serverlere iyi piş-bin
Ol ilanbaşıylaCendaloğlıhem Atasını atduğuiy muhterem Remzi budur virilenmalıiy can Cendaloğlıyla Cakiş'e ayan Olyılan başıki Cendel-i hemin Urub öldürdididüğünüzyakin Mal ucundaşöylekimoğluiy yar Atasınael uraşöyleki var Gördüğünüzseyr budur ta 'biri
Işburesme gösterür yüz her biri Dahiyiğreğinanun belli beyan Hakdan artuk kimse bilmez bi-güman!'.
Hekim Eflatun yılanınmal, zenginlik ve serveti işaret ettiğini söy-ler. Cendaldüşmandır.Mal yüzündenbabasınıöldürmeyekalkışmıştır.
Aynı rüyayıSokrat hekim de yorumlar:
"Ya ZülkarneynŞah,tabirdeyılanmala nisbettir. Eflatun rast aydur veli gördüğünüz düşenbir vechi dahi budur kimyılan düşmenenisbetdür. Seyrünüzde yılan kim size kasd kıldı, siz anı elinizle dutduğunuzbir
düşmansize hücumkılaamma elinüze gire, giriftar idesiz ve olyılanıpare r.arekılubserverler önineatduğunuzşuna işaretdürkimdüşmeni serverınüz ılekam idesiz ve olyılan başıkim Cendal birleoğlı çekişüb, oğlı atasınutub, dokuzaböldüğübudur kim ol düşmenunbir ulubaş kişisindenCendal'e mazarattairişedidi."
Bu tabire göre de yılan düşmandır. İskender düşmanınıbir kuman-danı yardımıylayenecektir.
Aynı rüyayıhekim Bokrat da yorumlar:
Ya Şah-ı Alem, Sokrat didüğürasdur kim tabirle yılan düşmene
nisbetdür amma bir dahi budur kimyılantabirde dünyasarayınanisbetdür 11 Feyzioğlu, a.g.t., s. 246-248.
KüLTÜRELBİRSEMBOL:YıLAN
yani cihan bir ejderhadur heft-ser. Niceleri yidi, niceleri dahi yiyiserdür. Ya ZülkarneynŞah,seyrünüzde olyılan kim size kasdkıldıillaret budur kim dünya sarayısize yüz dutubdur ve siz dahi ol yılanı kavrayub elinüze
alduğunuzbudur kim dünya sarayını ser-ta-ser siz dutasız. Cümle memleketü elinüzealasızol yılanleyin. Andan ol yılanıpare pare kılub,
serverler önineatduğunuzbudur kimdutduğunuzmemleketi serverlerebahş
idüp üleşdiresizve ol yılanun başı üzere kim Cendal oğluyla çekişdi, virdüğünüzmemleket üzereçekişdilerammaağlıelindeatasınabir hata ire didi"
Bokrat Hekim'e göre yılan dünya sarayınasahip olmanın işareti
dir. İskenderde o yılanı kavrayıp eline aldığı şekildebütün memleketi hakimiyeti altına alacaktır. Sonra da komutanları arasında paylaştır caktır.Bu memleket için Cendal ile oğul arasında çekişme olacaktır.
İskender'inveziri Restetalis'de burüyayıyorumlar:
"Ya Zülkarneyn-i Cihan Eflatun, Sokrat, Bakrat beyan itdükleri sözler cümlesi rast tabirlerdür. Ammagördüğünüzvakıabir vech yine gös-terir. Nite tabiri şöyledürkim seyiraleminde yılannefs-i emmareye nis-betdür. YaŞah-ıalem olyılankim seyrünüzde kasdkıldıremzi budur kim nefsünüzsize bir yaramaz af'al itdürse gerek. Andan siz ol yılanı kavra-yub,dutduğunuzoldur kim nefsünizi akl eliyle dutasız,ol yaman fi'li ana itdürmeye. Siz yine ol yılanı pare pare kılub,serverler önine atduğunuz şunailleretdür kim yani seryerler nasihat viresiz. Nefse uyman, nefsişöyle
helak kılundiyesiz. Seryerler dahi yılanparelerin alduklarıolduk kim
virdüğünüznasihatleri dutalar ve ol yılanı başı dahi Cendal'i urub
öldürdüğibu ola kim Cendalvirdüğünüznisihati dutmaya, ve nefusi dahi
anıelende zebunkıla"didi.
Restetalis'e göre yılan insanı kötülüğe sürükleyen nefs'dir. Kötü şeyleryapmak isteyeceksiniz fakat aklınızbuna engelolacaktır.
İskender'in rüyasınıyorumlayan Eflatun, Sokrat, Bokrat ve Reste-talis'e göre yılan sırasıyla mal-zenginlik, düşman, dünya sarayı-haki miyet, kötü,şeytani düşüncedir.
II. Murat devrinde Abdi Musa tarafındanmesnevi tarzında yazıl mışolan Camasbname adlıeserde birbirinin içine girmişolarak anlatılan
üç hikaye vardır.
ı. Camasb ve Şahmeran Hikayesi 2. Belkıya Hikayesi
3. Cihanşah Hikayesi
Birinci hikayedeki Şahmeran yılanlar padişahıdır. Danyal Pey-gamberin oğlu Camasb'a arkadaşlarıihanet eder onu bir kuyunun içine atarlar, buradan kendisine bir yol bulan Camasb yeraltı dünyasında Şahmeran'ın sarayına ulaşır. ŞahmeranCamasb yeryüzüne çıkıp sırrını
insanoğluna açıklamasındiye ona hikayeler anlatır. Bunlar Belkıya Hi-kayesi ve Cihanşah Hikayesi'dir. Bu hikayeleriri de içinde iç içe başka
BİLGE sEYİı:x:ıGW
hikayeler vardır.Hikayeler bitince Camasb ülkesine geri döner. Şahme
ran'ın sırrınıkimseye söylemeyeceğineyemin etmiştir.Fakat ülkenin hü-kümdarı hastalanıronun hastalığını ancak Şahmeran'ıneti iyileştire
cektir. Camasb Şahmeran'ın sırrını saklar fakat arkadaşlarının ısrarla
rına dayanamayarak hamama gider. Şahmeran'ıgörenlerin vücutlarıpul pul olurmuş.Bu şekilde yakalanıncaCamasb istemeyerek Şahmeran'ıele verir. Onun yardımıile Şahmeran'ı yakalar getirirler. Şahmeran'ın ta-rifi üzere hükümdariyileşir,Camasb'da büyük bir hekim olur.
Aynı hikayeye Binbir Gece Masalları'nda rastlıyoruz.Daha sonra
Şahmeranhikayesi Camasbnarne de ayrı olarak "ŞahmeranHikayesi" adı altında basılmıştır.Günümüzde ise Anadolu'nun çeşitliyörelerinde
masallaşmışolarak bu hikaye devam etmektedir.
Şahmeranhikayesinde: Şahmeran başı, insan şeklindebir yılandır.
Yeraltı dünyasında yaşar. Sarayımücevherlerle doludur. Bütün yılanlar
onun emrindedir. Hastalıklarınçaresini bilir. İnsanoğlu'na yardımeder fakat ihanete uğrar. İnsanoğlu sabırsızdır. Yılanın bildiklerini onunla dost olupöğrenmekve gizlisırları öğrenmekyerine onu öldürüp vücudun-dan derdine dermanaramayıtercih etmiştir.
Mitolojilerden süzülüp gelen hikayeler ve masallar yoluyla günü-müze kadar gelen yılansembolü günlük hayatımızınher alanında karşı
mıza çıkar. Tıbbın ve eczacılığın işareti olarak rozetlerde, resim, grafik ve sinema sanatlarında,modern edebiyatta geçmişindetemsil ettiği an-lamlardan birisini taşıyarakdevam etmektedir.
