AHMET MiTHAT EFENDi: YAZARIN YAŞAMA GÜCÜ 1

,.

AHMET MiTHAT EFENDi: YAZARIN

YAŞAMA

GÜCÜ

¹

İnci

Enginün'

AHMET MiTHAT EFENDi: VITAL IMPETUS

- ÖZ: Tanzimat döneminde gazeteleri ve kitaplarıyla halkı aydınlatmayı görev edinen yazar, döneminde de ününü Servet-i Fünun edebiyatçılarının şiddetli eleştirileriyle kaybetmeye başlamıştı. Tanpınar, kültürüroüzde meddah gelene-

ğinin bitmesiyle onun unututacağım söylese de, yeniden canlanan popüler kültü- rün canlanması, hangi konuyu işleseler, başlangıçtaAhmet Mithat'a rastlamala-

rı, hatta yeni okuma yöntemlerinin işaret ettiği yapı özelliklerini bulmaları, ona ilgiyi arttırmıştır. Ölümünden I 00 yıl sonra, onun halkı aydınlatma çabalarının boyutları yapılmakta olan araştırmalarla daha iyi ortaya çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Ahmet Mithat, meddah geleneği, popüler edebiyat, çeviri,

eğitim.

ABSTRACT: Ahmet Mithat with his articlesin the newspapers and numerous books about various subjects that aimed to enlighten the people became a po- pular writer during the Tanzimat period. He was a good narrator, following the traditional story tellers/telling, which allows all sort of innovations and amend- ments. Ahmet Mithat took his subjects from several sources, mainly from the French literature. He was always within the stories, teliing his personal experi- encesand/or advising his readers

His reputation began to diminish by the fervent assaults of the Servet-i Fünun writers. Tanpınar believed thatAhmet Mithat was doomed to be forgotten when the good Iiterature readers emerged. But, scholars always came across to Ahmet

• Prof. Dr., Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat FakUltesi, Emekli Öğretim Üyesi.

1 Celal Bayar Üniversitesi, Manisa, 20 Aralık 2012 tarihinde düzenlenen "Ölümünün 100. Yılında Ah- met Mithat Efendi" adlı sempozyumda sunulan bildiri.

Yeni Tiirk Edebiyatı Dergisi, Sayı 7, Nisan 2013, s. 7-15

8 ^{İNCI ENG1NÜN}

Mithat's works white going to the beginning of their subjects. They also saw even the new critica! reading method's could be traced in his novel. · Even, after 100 years over his death, he seems to gain new popularity both among the scholars and the readers.

Keywords: Ahmet Mithat, traditional story telling, translation, popular literatu- re, education.

Ahmet Mithat Efendi öleli 100 yıl olmuş. Onu ölümünden yüz )Ul sonra unutul- maz kılan hangi özellikleridir? Edebiyat tarihleri ve ansiklopedilerin verdikleri bilgi- ler onun kendi kendisini yetiştirdiğini, popüler bir yazar, gazetesini sansürün en sıkı olduğu günlerde bile çıkarmayı başaran becerikti bir gazeteci olduğunu gösteriyor.

Bir kütüphane do! us u kitabı, başta Tercüman-ı Hakikat olmak üzere devre ^damgasıru vuran gazetesi, derlemeleri var. Kitapları hem roman, tiyatro gibi edebiyat türlerinde hem de felsefeden hakkabazlığa kadar her konuda. Kendisine döneminde verilen ad ile "yazı makinası" ve "hace-i evvel", Tanpınar'ın 19wıcu Asır Türk Edebiyatı'nda

ayırdığı bölümün adıyla "Namık Kemal'in Yanında"ki yazardır. Ali Canip Yöntem II. Abdülhamit dönemi edebiyatını '!Tercüman-ı Hakikat Edebiyatı" diye niteler.² Gerçekten de Servet-i Fünun topluluğunun kısa ömrü karşısında Tercilman-ı Hakikat adeta kendi okuyucusunu yaratmıştır. Ahmet Mithat'ın dostları kadar düşmanları da çok. Düşmanlarını da k~ndisi yaratmıştır dersek hata ^{mıdır? Yaşadığı} dönemin, hay- li sıkıcı olduğunu tahmin edilebileceğimiz yasaklan yüzünden basın hayatı ancak, onun başlattığı ve yine kendisinin bitirdi ği tartışmalarla canlanmıştır denemez mi?

Ahmet ^Mithat'ın kendisini ^anlattığı sayfalar ki, bunlar Menja, Sayyadane Bir Ce-

velaıı ve Avrupa'da Bir Cevelaıı başta olmak üzere hatıratarından başlayarak, çeşitli

makaleleri ve mektuplarında bulunur. Hatta roman ve hik~yelerinde de kendisinden

fırsat buldukç~ söz eder, bazı kahramaniarına "Ahmet" adını da vern'ıekten çeki n m ez.

Öyle ki okuyucu onları okurken Ahmet Mithat' la· karşılaşmış gibi olur. Ahmet Mit- hat söylediklerine okuyucularını inandırmak için, hemen daima kendi gözlemlerini nakletmekten hoşlanır, kendi yaşantıları onun savunduğu görüşlerin adeta deli ll eridir.

Ahmet Mithat Efendi'nin şöyle böyle, daha ziyade tesadüfterin etkisiyle geliş­

tirdiği bir eğitimi var. Zeki bir çocuk, inanılmaz bir öğrenme aşkına sahip. Öğren­

diklerini de hemen öğretmek istiyor. Zaten devri de buna uygun. Tanzimat'tan sonra

Batı örneğine göre kurumların düzenlenmesi gerekmektedir. Bu da ancak eğitimle gerçekleşebilir. Ahmet Mithat tıpkı Tanzimat'ın öteki ^yazarları gibi herkesin bildi-

ğini başkalarına da öğretmesi gerektiğine inanıyor. Ailesine ve büyük bir aile olarak

1 Canip, Ali, ''TercUman-ı Hakikat Edebiyatı", Yeni Mecnıua, nr. 66,26 Te§ rin-i evvell918, s. 262-264.

AHMEr MİTHA T EFEN Dİ: Y AZARIN YAŞAMA GÜCÜ 9

gördüğü okuyucularına her bildiğini öğretmelidir. Onun için kendisine ^verilmiş olan

"hace-i evvel" nitelemesi çok yerindedir~

Ahmet Mithat Efendi ne yapmıştır, onun gazeteciliği ve .sanat anlayışı nasıl şe­

killenmiştir, eserlerinin özellikleri nelerdir gibi sorulara bazen çok taptancı cevap- lar verilmiştir. Bilim adamlanınıZin da duygulanna tabi olmalanndan dolayı Ahmet

Mithat'ın övülmesi veya yerilmesinde hemen daima aşırılıklar bulunmaktadır. Onun çok sayıdaki eserinin, ki sanırım hiçbirimiz bütün yazılarını okumamışızdır, değer­

lendirilmesinde kullanılan ölçütler de çoğunlukla farklı olmuştur. Mithat Efendi 'nin eserlerinin özelliklerini bazı maddelerde toplamak mümkündür.

1. Ahmet Mithat'ın eseri ile kendi şahsiyeti arasında benzerli~ vardır. Ahmet Mithat fakir bir çocukluk geçiren, canlı, yaşamaktan hoşlanan, coşkun mizaçtı bir

adamdır. Dışa dönük bir adamdır. Kendi çocukluğunu, gençliğini hiç unutmamıştır.

Bundan dolayı dÇt romanlarında gençlerin hatalarını ve bu yanlışlar yüzünden içine

düştükleri çıkmazları anlayışla karşılar, onlara daima ikinci bir fırsat verir (Felatun yeni bir hayata başlar). Ahmet Mithat eserlerinde kendisinden söz eder demiştim. İyi tanıdığı İstanbul'un çeşitli semtleri, kişileri, eğlence yerleri eserinde yer bulur.

2. Toplum kurallannın önemine inanır. Gençler, onlara zaman zaman_uymaya- bilirler, fakat orta yaşlı insanların, netisierine hakim olamayarak, toplum kurallannın dışına çıkmasına razı değildir, onları insafsızca cezalimc!ırır (Va/ı, Karnaval romanla-

nnın kahramanlarını affetmez).

3. Roman ve hikayelerinin konuları çok çeşitlidir. Hayatın her nok."tasına mutlaka temas eder.

4. Romanlarını akutmak ister. Hatta roman kahramanlan ve bizzat yazar, Ah-

• met Mithat'ın önceki romanlarından söz ederler. Masallar kadar macera romanları da onun hayat ve tarih gibi kaynakları arasındadır.

5. Batı kaynaklanndan haberdardır, gazeteleri, dergileri ve basılan yeni roman ve tartışmaları takip eder. Onun eserlerinin önsözlerinde nerelerden faydalandığmı

dürüstçe açıkladığı görülür. Bu özelliği dolayısıyla Ahmet Mithat Batı edebiyatını

iyi bilen ve Türkçeye uygulayan bir yazar sayılmıştır. Ahmet Mithat'ın Fransa'nın

önemsiz yazarlarından çeviriler yaptığı öteden beri söylenir. B u pek de doğru değil­

dir. Eserlerini çevirdiği yazarları kısaca gözden geçirirsek ^şu tablo ile karşılaşırız:

Paul de Kock kendi ülkesinde dili ihmalkar bulunup fazla tutulmasa da, dil ih-

malleı:i çeviride kaybolduğu için eserlerinin muhtevasıyla Fransa dışında büyük ilgi

uyandırmış ve romanlarıyla Paris'in dünyadaki imajını oluşturmuştur. Ahmet Mithat ondan (Üç Yüzlü Bir Karı (La femme, lamari et l'amant, 1825) Ebüzziya ile birlikte, 1294/1877) ve Kamere Aşık (1303/1887) adli kitapları çevirmiştir. Paul de Kock İn­

giliz toplumunu ve edebiyatını etkilemiştir, William Makepeace Thackeray ve James

lO ^{İNCi ENGİNÜN}

Joyce eserlerinde ondan söz etmektedirler.³ Ahmet Mithat'ın Türkçeye kazandırdığı

(Orsival Cinayeti'nin (1301/1885) (Le Crime d'Orcival (1867), yazarı Emile Gabo- riau (1832-1873) gazetecidir ve dedektif romanlarının öncüsü sayılmaktadır. Hüse- yin Rahmi daha sonra onun başka kitaplarını da çevirmiştir. Alexandre Dumas Pere ( 1802-1870) (Antonin 1298/1882; Bir ^Kadının Hikayesi (1298/1882) o kadar ilgi çe- ken Monte Kristo'nun yazarıdır, oğlu Alexandre Dumas Fils Kamelyalı Kaduı'ıyla

(La Dame aux Camelias, 1297/1881) Namık Kemal'den itibaren edebiyatırnıza mal

olmuş bir romancıdır. Udolj Hisarı (The Mysteries oj Udolpho)'nın yazarı Ann Ra- dcliffe (1764-1823) Gotik romanın öncüsüdür.

Emile Richebourg (1833-1898) (Peçeli Kadın (1299/1883); Merdud Kız (1300/

1884); Octave Feuillet (Bir Fakir Delikanlının Hikayesi (1298/1881), ^Saııatkar Na- musu (1308/1891), Hector Malot (1830-1907, Bilgiç Kız, 1305/1889); Charles Me- rouvel (1832-1920, Gabriyel'in Giina/ıı, 1299/1882), Leon Tinseau (1844-1921) (Papasdaki Esrar, 1305/1888); Georges Pradele (1840-1908 Emmanuel Prndie'nin takma adı) genelde tefrika romancılığı yaygınlaştıran ve büyük şehrin sıradan in-

sanlarını anlatan, okuyucularını toplum meseleleriı;e karşı uyaran romancılardandır.

Dip/omalı Kız romanının konusunu bir fıkrasından aldığını söylediği Dick May ise ünlü bir feminist gazeteci olan Jeanne Weill'in (1859-1925) takma ^adıdır. Bu yazar-

ların büyük bir ^kısmının eserlerinin günümüzde yeni baskıları yapılmakta, haklarında

incelemeler yayınlanmaktadır.⁴

6. Ahmet Mithat'ın geniş tecessüsü onun geniş bir alanda dolaşmasını mümkün

kılmış olmakla birlikte, onun esas kaynağı, aniatma tarzı Batı değil, Doğu'dur. Do-

ğu'da bilindiği gibi hikaye aniatma çok önemlidir. Hemen her konuda, her uzunlukta

anlatılan hikayeler ^{Doğu'da farklı} adlarla ^anılır. Mithat Efendi bu ^sanatı iyi bilir.

Kendisini rahatça meddalı saydıracak eserleri ^vardır. Ancak o bir meydanda yük- sekçe bir yere çıkıp taklitlerle anlatmaz, yazarak anlatır, yazdıklarını birileri okur.

Fakat meddahın, hikayesini merakla dinletmek amacını hiç unutmaz. Okuyucusunu daima uyanık tı,ıtmak için değişik teknikler kullanır, tıpkı Kavuklu 'nun tekerleme~ine

devam etmesini sağlamak için Pişekar'ın ona anahtar vermesi gibi,· Mithat Efendi

3 Internette bu isimlerle ilgili yapılacak bir dolaşma, bu yazarların neredeyse günilmüzün de popüler

yazarları arasında olduğunu gösterecektir.

4 Ahmet Mithat Efendi'nin çevirileriyle ilgili olarak bk. Özön, Mustafa Nihat, Türkçede Roman, İstan­

bul: Remzi Kitabevi, 1936; Kefeli, Emel, "Ahmet Mithat Efendi ve Tercüme", Karşılaştırmaları

Edebiyat incelemeleri, İstanbul: Kitabevi, 2000, s. 157-161; Ceyhan, Nesi me, Roman la Tanışan N es- lin Tercüme Tekniği ve Tenkidine Dair", Tiirkbilig, 2007/14:41-59; wrkoloji.cu.edu.tri .. Jnesime_cey-

lıan_romanla_tanisan_nesil.pdf, Ceyhan; Nesime, "Ahmet Mithat Efendi'nin Tercümeciliği" Alunet Mithat Efendi Kitabı, Beykoz Belediyesi Kültür Yayınlan, [stanbul, 2007, s. 197-203; Gökçek, Fazıl,

"Ahmet Mithat Efendi'nin Çevirileri ve Çeviri Anlayışı", Yeni Türk Edebi ya u, 4, Ekim 201 l, s. 21-3 l.

Ahmet Mithat'ın Flotow'dan yaptığı bir çeviri için bk. Engin ün, inci, "Ahmet Midhat'ın Bir Romanı:

Aleksandr Stradella", Yeni Türk Edebi ya u, 6, Ekim 2012, s. 247-256.

AHMErMITHAT EFENDi: Y AZARIN YAŞAMA GÜCÜ l l

de okuyucu adına sorduğu sorularla Pişekar ve Kavuklu'nun işlevlerini kendisinde

birleştirir. Bu balamdan Karı Koca Masalı en ilginç denemesidir ve tamamen bir tekerierne olarak nitelendirilebilir. Orta oyunu ve meddah tekerlemelerinin elimizde . güvenilir metinlerinin bulunmaması yüründen tekerlernelerin ne kadar hiciv yüklü, bilgi yüklü olduğunu bilmiyoruz. Karı Koca Masalı'nda çirkin bir kadınla çirkin bir

erkeğin birbirlerini sevip evlenmeleri ve birlikte yaşayıp gitmeleri söz konusudur.

Bu bir cümlelik olay uzun bir hikayeye çevrilmiştir. Sorular kadın hakları, cinsiyet meselesi, insanın mutlu olma haklu gibi bugün de güncel sorularla alup gider.

7. Ahmet Mithat yazdıklarının büyü.k bir lusmını irili ufaklı kitaplarında topla-

mıştır. Kitaplar daima süreli yayınlardan daha uzun zaman yaşama imkanırta sahiptir.

8. Ahmet Mithat bazı temel değerlere sahiptir. Değişmek, yenileşrnek onun red- dettiği kavramlar değildir. Fakat temel değerlerin önemini daima savunur. İnsanın yararlı olmasının topluma hizmetle gerçekleştiğine inanır. Bunu sanat alanına da ta- şır. Eskinin la-edrisinin yerine fertleri getirmekte tereddüt etmez. Aleksandr Stradella

adlı romanında insanların bilimde, sanatta yarattıklarıyla kendi ülkelerini de aşarak, adjarını bütün dünyada yaşattıklarını söyler. Bu mevcut değerlere adeta bir aşıdır.

9. Tanzimat'la gelen değerlere bağlıdır. Kanun hakimiyetini önemser ve bazı ya- zarlar gibi kişilerin birbirlerini cezalandırmasına karşıdır. Zaten kötüleri veya yoldan çıkanları cezalandıran kaderi de unutmaz. Haydut Mantari b·u balurodan çok önemli bir romandır. Keza Tanzimat'aneden ihtiyaç duyulduğunu Yer Altmda Diinya Var ro-

manında da açıkça anlatır. Yeniçerilerin bozulmalarının nelere mal olduğunu birkaç

romanında ele alır. Böylece onun asker! alandaki yenileşmelere karşı olmadığı görülür.

Konusunu döneminin yalan tarihinden aldığı eserlerinde bu tavır daha da iyi belirir.

10. Ahmet Mithat kişilerini mutlak iyiler ve mutlak kötüler olarak ayırmaktan

çok, her insanın içinde yetiştiği çevrenin etkisiyle iyi ve kötü davranışlar kazandığı­

nı belirtir. Doğuştan kötüler genellikle azdır. Bulundukları mevki dolayısıyla saygı

duyulan kişilerin de yoldan çıkabileceklerini, özellikle konusu yabancı ülkelerde, Fransa'da geçen eserlerinde işler. Cinli Han bu balurodan çok ilginç bir örnektir. Din ,

adamları da askerler de zamanla haydutlada birleşmişlerdir.

1 I. Eğitim, kadın ve erkek için ·aynı derecede önemlidir. Eğitilen kişiler, bek- lenmedik durumlarda da kendilerine çıkar yol bulabilirler. Ahmet Mithat kadın ko- nusuna be!ki en geniş yeri veren yazardır. Yaşadığı dönemin toplumun çok önünde olduğunu sadece gazete yazıları değil, toplumu etkilemek amacıyla yazdığı kurmaca eserler ve çeviriler de göstermektedir. Kitap adlarında "kçı.dın" kavramına bağli ke- limelerin çokluğu da dikkat çekicidir (Diplomalı Kız. Bilgiç Kız. Felsefe-i Zenan, Ana Kız. Dürdane Hamm, Gürcil Kızı yahut intikam, FatmaAliye Hanım yahut Bir

Mıılıarrire-i Osmaniyenin Neşeti, Bir Kadımn Hikayesi, Merdud Kız. Peçe/i Kadm,

Alayın Kraliçesi).

l2 INCI ENGlNüN

12. Bizzat açtığı tartışmalara gelince, bunlar o konularda herkesin görüşünü ifa- de ettiği, bazen seviyenin çok düştüğü, işin karşılıkl_ı bakaretiere ulaştığı tartışmalar­

dır, fakat ne olursa olsun konuların serbestçe eleştirilebileceğinin ömekleridir.

13. Ahmet Mithat'ın okuyucularından başka, yazariara etkisi üzerinde de d~­

şünmek gerekir. O okuyucularını eğittiği. gibi, çevresindeki bütün eli kalem tutan gençlere yardımcı olmuştur. Kimine gazetesinin sütunlarını açmış, nice yazarın ese- rini tanıtmış, birçoğunun eserlerine takrizler, önsözler yazmıştır. Bunlardan birinin

Dekadanlık tartışmaları_nda karşı karşıya geldiği Hüseyin Cahit olduğunu hatırla­

yabiliriz. Kadın yazarların sayısının artması için onları teşvikleri de çok önemlidir.

Ahmet-Mithat'ın romancılar üzerindeki etkisinden söz edildiği zaman sadece onun meddah tarzını devam ettiren Hüseyin Rahmi ve Ahmet Rasim'i anmak yeterli de-

ğildir. Romanımızın piri Halit Ziya, kendisinden önceki romancılar arasında sadece Ahmet Mithat' ı sayar. Bu bence önemli bir işarettir ve üzerinde durulmalıdır. Ahmet Mithat'ı kendinden öncekilerden Şinasi'ye bağlamak bence doğrudur. Nitekim ikisi de halkı önemseme, halk diline önem verınede birleşmektedir. Bu münasebetle, kı­

saca Şinasi'nin Dımtb-ı Emsal-i Osmaniye'sini⁵ Ahmet Mithat Efendi'nin nasıl işle­

diğinden söz etmek istiyorum. Şinasi, sadece iki cümleden ibaret kısacık önsözünde

"Durub-ı emsal ki hikmetü'l-avamdır, lisarundan sadır olduğu bir milletin mahiyet-i efkarına delalet eder" cümlesinden sonra "elifba sırasıyla "kaba tabiratı müştemil olanlar"ın dışındakileri sıraladığını, "Arapça, Farsça ve Fransızca bazı mukabilleri- ni" çevirileriyle eklediğini ve bazılarına örnekleri de alıntıladığım belirtir. Kendisi de çok keskin veeize niteliğindeki cümleleriyle dikkati çeken Şinasi'nin bu kitabını

ölümünden sonra Ebüzziya yeniden basmıştır. Ebüzziya önsözünde, Şinasi'nin Ah- met Mithat tarafından yapılan neşrinden hiç söz etmemiştir.

Ahmet Mithat 1299 yılında yayınladığı kitabında Şinasi'nin kitabını övüp, ata- sözü tarifini kabul ettiğini söyledikten sonra saygıyla anar ve bazı atasözlerini se- çerek onlarla ilgili hikayeler yazdığım söyler. Dünya kütüphanelerinde hikaye ki-

taplarının tuttuğu yere de işaret ederek Şinasi gibi "bir zat-ı fazilet-simatın vatan ve milleti efkar ve ahlakına dair tertibine himmet buyurmuş olduğu böyle bir eserini hikaye yolunda tasvir ve teşrih edişimi takdir edenler etmeyenlerden daha ziyade olur" der. 224 sayfada anlatılan hikayeler 17 durub-ı emsale aittir. Ahmet Mithat'ın bunları neye göre seçtiğini bilmiyorum. Bir kısmı iyi bildiğimiz, bir kısmı ise artık unutulmuş olanlar. (Bir noktayı da belirtrnem gerekecek, bu metin 224 sayfa olarak

5 Dımıb-ı Emsal-i Osmaniye, isıanbul, Tasvir-i Efkar Matbaası, 1280, 229 s. (2.b. 1287). Kitap Beyza- deoğlu, Süreyya (Ankara: MEB, 2003, 264 s.) ve Parlatır, İsmail-Çetin, Nurettin (Şinasi, Biirün Eser- leri, Ankara: Ekin Kitabevi, 2005, s. 176-357) tarafından neşredilmiştir.

Şinasi'nin kitabının 3. baskısında EbUzziya, bunların yarısına yakınına ispat olmak üzere "münasip ebyat ve ibarat" ekiemiş ve Şinasi'nin oglundan aldığı "ruhsat-ı resmiye" Uzerine basmışur. Kendisi- nin ekiediği örneklerin yanına da bir işaret koymuştur.

AHMET MİTHAT EFENDI: YAZARI N YAŞAMA GÜCÜ 13

iki kütüphanede var. Yarım kalmışa benziyor. Ahmet Mithat'ın sansürden hayli ca-

nının yandığını da belirtmek lazım. Böyle yarım kalmışa benzeyen başka eserleri de var (Menja, Zıılıur-ı Osmaniyan, Kafkas). ·

Hatırda kalacak bir cüırile ile bir olayı anlatmak gelenekte yaygındır. Nasre~tin Hoca fıkralarında da aynı özellik bulunmaktadır. Bugün onun fıkralarının ana fikir- lerini gösteren cümleleri tekrarlarken, fıkralarını da hatırlarız, fakat asıl önemli olanı o cümlelerin insanların veya davranışların ifade edegeldiği özellikleri karşılamasıdır.

Doğu'da hikaye aniatma geleneği, tiyatrodan önde gelir. Konu ve uzunluklarına göre farklı adlar alır. Ahmet Mithat bu geleneği çok iyi bilir ve kullanır da. Ahmet Mit-

hat'ın Kıssadan Hisse'si bunun ilk örneğidir. Birkaç cümlesi dışında bunların günü- müz zevkine uyduğu söylenemez. Ahmet Mithat'ın bu tür kitaplarından biri de yerli değil bir yabancı kaynağı kullandığı Beliyat-ı Mudlıike'dir.⁶ Kitabının önsözünde James Beresford'un (1764-1840) başlattığı modadan hareketle bu eserini yazdığım

söyler. Bir din adamı ve yazar olan Beresford, İnsan Hayatının Istırapları (Tiıe Mi- series oj Human Life or the Groans oj Timutlıy Testy, and Samuel Senstive w ith a Few Supplementary Siglısfrom Mrs. Testy., 1806) adlı on iki diyalogdan oluşan hiciv eserinin yazarıdır ve kitap "bu türde önemsiz (minor) klasik" olarak tanınır.' Kitap önce bir ci lt olarak yazılmış, sonraki baskısında iki ci lt olarak genişletilmiştir. George Cruikshank'in resimiediği kitap günlük hayatın ufak çaplı sıkıntıianna ait ayrıntı­

lardan oluşmaktadır. Bu kitap Mr. Samuel Sensitive ve Mr. Timothy Testyarasında

geçen tartışmalar olarak yazılmıştır. Eserezaman zaman katılan Mrs. Testy ise kadın görüşünü yansıtır. 1841 yılında Tlıe Gentleman 's Magazine eseri "olağanüstü başarı"

diye nitelemiştir.⁸ Komik ve hiciv büyük ölçüde zamana bağlıdır. Bugün o yazılar­

daki telmihleri bilı:nediğimiz için değerlendirmemiz de hemen hemen imkansızdır.

• Nitekim eski komedilerden yaşayabilenler ya karakter komedileridir ki, her devir için geçerlidir veya farsların harekete dayanan ve hayli basmakalıplaşmış kısımlandır.

Tanpınar, Ahmet Mithat'ın Karagöz metinlerine rastlanabil eceği ni söylemiştir ki, bu tekerlemeler, onun bu türe ilgisini göstermektedir. Kim bilir, belki bunlar döneminin halk sanatçıları tarafından da ~ullanılmıştı. Ancak, bu eserlerin pek az baskılarının bulunması, onların populerliğinden beni şüpheye düşürmektedir. Ahmet Mithat'ın ayrıca hepimizin çok iyi tamdığı ve kendisini romanianna ulaştıran Letaif-i Rivayat dizisi de bulunmaktadır.

Bunları birbirinden ayıran ön önemli fark, uzunluklarıdır. Ahmet Mithat yazı hayatının sonraki yıllarında daha uzun hikayeler, romanlar yazmaya veya çeviriye

' Beliyat-ı Mudlıike ve Karı Koca Masalı ve Alu11et Midlıat Kaynakçası. hzl. Nüket Esen, İstanbul: İle­

tişim Yayınlan, 2011.

7 Eser Fransızcaya çevrilmiştir. Les miseres de la vie lıımıaifle, çev. T.P. Bertin, Paris, J. Chaumerot, 1809.

8 . http://en.wikipedia.org/wiki/James_Beresford; http:l/en.wikipedia.org/wiki/The_Miseries_of_Human_Life

14 INCI ENGINÜN

başlayacak

ve bu gibi temeli bir atasözüne ve

fıkrayadayanan

hikayeleri

bırakacaktır.

Bu tabioyu yorumlamak istersek, Ahmet

Mithat'ın

toplumun hangi kesimini okuyu- cusu olarak

seçtiği noktası

öne

çıkar.

Ahmet

Mithat'ın yığın

halindeki eserlerinin hepsini tek bir küme hillinde görmek ve yorumlamak

doğru değildir

hükmünü hakl1

çıkaracak

kümeleri varsa da,

(çocukları,

belki

bazı

meslek

gruplarını

hedef

almıştır).

onun bir gazeteci

olduğu unutulmamalıdır. Kaldı

ki, az

sayıda okuryazarı

olan ülkede ister istemez biri okuyacak ötekiler dinleyecektir. Bu

kitapların özelliği işte

bu nokta- da tekrar sözlü kültüre/edebiyata döner ki

arkasında

güçlü bir gelenek

vardır.

Ahmet Mithat II.

Meşrutiyet'ten

sonra bir

köşeye atılmışa

benzese de yeni ka- lemlerde ondan hayli izler devam etmektedir.

Bunların başında eserlerindeadını

hiç anmamalda birlikte Halide Edib de bulunur.

Tıpkı

Ahmet Mithat gibi

eğitime

büyük önem veren Halide Edi b, eserlerinde özellikle

kadın kahramanları eğitirken,

Ahmet Mithat'tan hiç de

farklı değildir. Rakım

Efendi

Canan'ı eğitirken

ona okuma yaz-

mayı, Fransızcayı,

piyano

çalınayı öğretir.

Hatta kabiliyetti Canan ufak besteler bile yapmaya

başlar. Bunları

birkaç ay' içinde

öğrenebilir. Tıpkı Oğuz Kağan'ın kırk

gün içinde büyüyüp toplumun kendisinden

beklediği kahramanlıkları yapması

gibi. Ozan dili çevik

olduğu

gibi

romancırun

dili de çeviktir. Halide Edi b de ilk eserlerinden olan

Seviye Talib'de

toplumiçin

asıJ

özlemini

çektiği,

kültürlü, iyi

yetişmiş

anneyi

altı

ay içinde

yetiştirir.

Macide de

tıpkı

Canan gibi

kocasının istediği kadın

olmak için lngi- lizceyi

öğrenir

ve

İng!lizce eğitim kitaplarını

okur, güzel, modaya uygun giyinmeyi

öğrenir,

piyano çalmaya

başlar. Bunların

hepsi

inanılınayacak

kadar

kısa

bir sürede

gerçekleşir.

Elbette Halide Edib Ahmet

Mitha(ı

taklit

etmiştir iddiasında değilim.

Onun edebiyana tercih

ettiği

kol

Namık

Kemal koludur. Özellikle ilk

yazılarında açıkça belirttiği

gibi

Namık

Kemal ve Ziya

Paşa'nın şiirleriyle beslenmiştir. Onları

II.

Meşrutiyet'in coşkun havası

içinde tekrarlamaktan

hoşlanır. Handan ^romanında

bu nokta dikkat çekicidir. Fakat hem dil tercihi, hem de arka sokaklarda

yaşayan insanların

meseleleri onun için daha önemlidir.

Onların

milleti

yaşatan

güçlerini ve dillerini

~enimsemiştir

ki bu durum onu amaçtaAhmet Mithat iJe

birleştirir.

O mille- tin cahil fakat sahte

olmadığı

için

saygıdeğer bulduğu

ki desinin

eğitimle değişmesini

ve ülkeyi

değiştirmesini

savunurken Ahmet Mithat ile beraberdir. E?ebiyat tarihi- mizin sonraki

yıllarında

da bu temayül

kısmen

görünürse de, Ahmet Mithat etkisi

artık

uzakta

kalmıştır.

Sadece onun babacan

aniatı mını,

büyük

şehrin

içinde kaybolan

insanları

aniatma

çabasını

güden yazarlar -Mustafa Kutlu- devam ettirir.

Son

yıllarda "İstanbul romanı" diyebileceğimiz

bir roman

~nlayışı,

genelde hay- li karamsar

es~rler

ortaya

çıkarmaktadır. Yazarların

dili ise öylesine

farklılaşmıştır ki

buna bir

çeşit

Servet-i Fünun dili veya üslubu denebilir, bunlarda Ahmet

Mithat'ın

üslubunu sezmek de sevmek de mümkün

değildir.

Peki öyleyseAhmet Mithat neden hala bütün edebiyat

dünyamızı

ilgilendirmektedir? Bunun

çeşitli cevapları

olabilir.

BenceAhmet

Mithat'ın insanları

anlamaya

Çalışması,

onlara

-eğiterek, eğlendirerek,

AHMErMITHAT EFENDI: YAZAR! N YAŞAMA GÜCÜ 15

dertlerini anlatarak- seslenmesi, ona

karşı olanların

bile

aslında

yapmak istedikle- ridir. Onun

anlattığı,

bazen okuyucusunu

bıktırırcasına

tekrarlarla sürse de daima

insanı

gözden

kaçırmadığı artık anlaşılmıştır.

Ve

Tanpınar'ın

onun

unutulacağına

dair söylediklerini

hatıriamamak

mümkün

değil. Tanpınar,

"Roman

sanatı,

hangi seviye- de olursa olsun okuyucuyla

kitabın baş başa kalmasını

ister. Ahmet Mithat Efendi ise daima üçüncü bir

şahıs

gibi

aradadır.

Kitap zevki meddah

itiyadını

okuyucuya

unutturduğu

gün Ahmet Mithat Efendi'nin

romanları

okuyucusunu

sıkacaktır"

der

(19wıcu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, s. 460).

"Ahmet Mithat Efendi 'yi roma

ncılıktan alıkoyan şey

kendisine

verdiği

söz hürriye- tidir" (s. 473) diyen

Tanpınar,

Halit

Ziya'nın "masalcı" dei:Jiği

Ahmet

Mithat'ı romancı

saymaz. Ahmet Mithat elbette bu iki

romancı çapında

bir

romancı değildir.

O, toplumu

eğlendirmeyi, eğlendirirken eğitmeyi hedeftemiş

bir

yazardır. Romanın

esnek

yapısını

da bu amaçla

seçmiş olmalıdır.

Çevirileriyle telifteri

arasında yapılacak karşılaştırmalar, Doğu

ve

Batı aniatı geleneğindeki

ortak

noktaları

da gösterecektir. O, eserlerini yazar- ken hitap

ettiği

toplumun geleneklerle giderilemeyecek

ihtiyaçlarını görmüş,

gelecek için hayaller

kurmuş

ve

onları

toplumuna

anlatırken

mevcut gelenekten hareketle, ona

yabancı

nice meseleleri de

anlatmış,

kabul de

ettirmiştir.

Meddah

itiyadırun

onu

unuı­

turması görüşüne

gelince, elbette

Tanpınar,

eserini

yazdığı yıllarda, milyonları başına

toplayan televizyon denilen büyük

meddahın

ayak seslerini

duymamıştı.

Bu büyük meddah, belki de günümüzdeAhmet Mithat'a

karşı

uyanan yeni ilginin de

kaynağıdır.

KAYNAKLAR

• Ahmet Mithat, Beliyat-ı Mudlıike ve Karı Koca Masalı ve Alunet Midlıat Kaynakçası, hzl.

Nüket Esen, İstanbul: İletişim Yayınları 20 ll.

Ceyhan, Nesi me, "Ahmet Mithat Efendi'nin Tercümeciliği" Alırnet Mitlıat Efendi Kitabı, Bey- koz Bel~diyesi Kültür, Yayınlan, İstanbul, 2007, s. 197-203.

_ _ , Romanla Tamşan ~esi in Tercüme Tekniği ve Tenkidine Dair", Türkbilig, 2007/14:41- 59; turkoloji.cu.edıı.trl .. .lnesime_ceylıan_romanla_tanisan.:)ıesil.pdf

Durub-ı Emsal-i Osmaniye, İstanbul, Tasvir-i Efkar Matbaası, 1280, 229 s. (2.b. 1287).

Enginün, İnci, "Ahmet Midhat'ın Bir Romaru: Aleksandr Stradella", Yeni Türk Edebiyatı Der- gisi, 6, 2012, s. 247-256.

_ _ , Yeni Türk Edebiyatı Tanzimat'tan Cumhuriyet' e 1839-1923, İstanbul: Dergah Yayınla­

rı, 6. b. 2012.

Gökçek, Fazı!, "Ahmet Mithat Efendi'nin Çevirileri ve Çeviri Anlayışı", Yeni Türk Edebiyatı

Dergisi, Yeni Türk Edebiyatı, 4 Ekim 2011, s. 21-31.

Kefeli, Emel, "Ahmet Mithat Efendi ve Tercüme", Karştfaştırmaları Edebiyat İncelemeleri, İstanbul: Kitabevi, 2000, s. 157-161.

Özön, Mustafa Nihat, Türkçede Roman, İstanbul: Remzi Kitabevi, 193.6.

Tanpınar, Ahmet Hamdi, On Dokuzwıcıı Asır Türk Edebiyatı Tarihi, hzl. Abdullah Uçman,

İstanbul: Dergah Yayınları, 2012. ·