HASTA ÇOCUKLARIN GELİŞİMSEL
DEĞERLENDİRİLMESİ VE GELİŞİMSEL
DESTEKLENMESİ
Prof. Dr. Aynur BÜTÜN AYHAN Ankara Üniversitesi
Sağlık Bilimleri Fakültesi
Çocuk Gelişimi Bölümü
Hastalık, çocukluk döneminin evrensel stres kaynağıdır.
Çocukların birçoğu kaza geçirir, ameliyat olur, büyüme dönemlerinde herhangi bir biçimde hastaneyle ilişkileri olur.
Özellikle erken çocuk dönemini kapsayan 0-3 yaş döneminde çocuğun tanısı/ hastalığı ne olursa olsun erken tanı ve tedavi çocuğun gelişimi için önemli bir dönemdir.
Bu dönemde özellikle Down Sendromu, Serebral palsi, Hipotiroidi, Epilepsi, Konuşma gecikmesi, YGB, Preterm, Kronik ve Akut hastalığı tanılarıyla takipli olan çocukların değerlendirilmesi, Gelişimsel izlemi ve aile danışmanlığı çocuğun yaşam
standartlarını ileriye taşımak, gereksinimlerinin karşılanması ve uygun hizmetlere yönlendirilmesi açısından önemlidir.
Son 20 yılda beyin gelişimi üzerinde yapılmakta olan çalışmalar, ilk üç yaştaki beyin gelişiminin diğer dönemlerden daha hızlı olduğunu vurgulamaktadır.
Bu dönem, bebeğe ve ailesine verilecek olan erken destek hizmetlerinin en verimli olabileceği ve ilerideki yaşlar için temel oluşturacağı bir dönemdir.
Oysaki intrauterin ya da yenidoğan döneminden başlayacak olan
hizmetlerin çocuğa ve aileye ulaşabilmesi için çocukların sağlık
hizmeti içinde tanı alması ve yönlendirilmesi gerekmektedir.
Bebeklik ve erken çocukluk döneminde gelişimsel
değerlendirmelerin yaygınlaştığı Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa, Avusturalya gibi ülkelerde gelişimsel değerlendirmeler, 1980’li yıllardan önce sıklıkla aile merkezli değil, çocuk ya da uzman merkezli yaklaşımlar ile yapılmaktaydı.
Bu dönemlerde, çocuğu aileden ayırıp test odasına almak, aileyi odanın dışında tutmak ya da çocuğa bir ölçek, bir test verirken aileden bu teste seyirci kalmasını beklemek olağandı.
Bu değerlendirmelerin bir başka özelliği daha çok çocuğun gelişimsel basamaklarına odaklanmış olmasıydı.
Verilen testlerde örneğin çocukların bir küpü nasıl tuttuğu, iki küpü nasıl üst üste koyduğu, bir resmi nasıl adlandırdığı gözlenir,
bunlar kaydedilir ve aileye çocuğun testten aldığı puanlar aktarılarak değerlendirme sonlandırılırdı.
Bu değerlendirme yöntemleri çocuğun bazen bir, bazen farklı
testlerden aldıkları puanları içerirdi. Ailenin düşünceleri öyküde sorulabilir ancak değerlendirmenin etkin bir kısmı olmazdı.
Aile edilgen taraftı, uzman ise gerek duruşu, sözel olmayan
etkileşimi, gerekse ses tonu ve aileye soru yöneltme biçimiyle aileden hemen ayırt edilebilir, etken taraf olduğu anlaşılabilirdi.
Bebeklik ve erken çocukluk dönemi ile ilgili bilimlerin gelişmiş olduğu ülkelerde değerlendirme, pek çok farklı uzmanlık
alanlarının ortak (multidisipliner) bir yaklaşım içinde çalışması
ile olmaktadır.
Ülkemizde ise sıklıkla farklı uzmanların birleştiği ortak çalışan ekipler bulunmamakta, tek bir uzman, sorunu ya da riski olan çocuğu değerlendirerek tedavi planını çizmektedir.
Bu uzmanlık alanı gelişimsel pediatri, çocuk ruh sağlığı ve hastalıkları, çocuk gelişimi ve eğitimi, özel eğitim, çocuk psikolojisi, pedagoji, konuşma terapisi, fizik tedavi ve rehabilitasyon gibi alanlar olmaktadır.
Günümüzde gelişimsel değerlendirmenin temel ilkesi “Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirme İlkeleri”ni içermektedir.
Aile Merkezli Gelişimsel Değerlendirme çocuğun temel bakım veren ailesi ile birlikte, aile için anlamlı olabilecek bir yöntemle, ailenin ortak ve eşit katılımı sağlanarak yapılan değerlendirmedir.
Bu değerlendirme hem çocuğun gelişim alanlarındaki yetilerine aile ile birlikte bakışı, hem de ailenin çocukla ilgili duygu, düşünce, kaygı ve görüşlerini içermektedir.
Gelişimsel değerlendirme, her zaman sağaltımın da en
önemli süreçlerinden bir tanesi olarak görülmelidir.
Aile Merkezli Erken Destek Hizmetlerinin (Family Centered Early Intervention) 1980’li yıllarda gündeme gelmesi ile eşzamanlı olarak, 0-3 yaş arasındaki çocukların gelişimsel
değerlendirme ilkelerinin de giderek değiştiğini izlemekteyiz.
Aile Merkezli Hizmetler anlayışı ister pediatrik hizmetlerde, ister erken destek programlarında, ister gelişimsel değerlendirme yöntemlerinde olsun, felsefe aynıdır.
Felsefede yer alan düşünce, ailenin eşit ortak olarak görülmesi, uzmanın “uzman merkezli” yani kendi bildiği doğrultusunda çalışmayı terk etmesi, ailenin bilgisini, deneyimini kendi bilgi ve deneyimine eşit tutarak ve ortak alarak çalışabilmesidir.
Bu değerlendirmelerde “testler” yalnızca araçtır, her zaman kullanılmazlar. Testlerin hiçbir zaman tek başlarına bir anlam taşımayacakları değerlendirmeyi yapan uzman tarafından bilinir ve bu bilgi aileye yansıtılır.
Hasta çocuklar, günlük pediatrik muayenesi veya serviste yatan
hasta şeklinde değerlendirilir.
Değerlendirmede;
Bayley
GİDR
Denver TT
Gözlem
Serbest Oyun
BINS
Vineland
C.A.R.S
M-CHAT
yöntem ve teknikler kullanılmaktadır.
Çocuk değerlendirmeye ebeveynleri, kardeşleri ve ona bakım veren kişilerle birlikte alınır.
Çocuğun dil-bilişsel, motor becerileri, kişisel-sosyal gelişimi ve öz bakım becerileri değerlendirilir.
Aileye yöneltilen açık uçlu sorulara alınan yanıtlar sonucunda uzman, çocuk ile ilgili birçok ipucu elde eder.
Eğer çocuğun gelişimi dönem özellikleri ile uyumlu ve gelişimsel bir sorunu yok ise aileye çocuğun var olan becerilerini arttıran ve bir sonraki gelişim dönemini destekleyen öneriler verilir.
Ancak çocuğun gelişimsel bir sorunu var ise çocuğun sahip olduğu performansın en üst düzeye çıkartılmasını sağlamak amaçlı öneriler verilir.
Değerlendirme sırasında ailenin söylediklerinin dinlenmesi, katılımı ve aile dinamiklerinin göz önünde bulundurularak bireyselleştirilmiş öneri planı uygulanması büyük önem taşır.
Ayrıca tıbbi yönden takip gerektiren ancak çeşitli sebeplerle düzenli takip edilmeyen bir sorun var ise bu durum aileye açıklanır ve gerekli bölümlere yönlendirmeleri yapılır.
Çocuğun tanısı ve yaşı göz önünde bulundurularak 1,3 veya 6
aylık aralıklarla kontrole çağrılır.
İlk değerlendirmede çocuğun ve ailesinin sosyo-demografik özelliklerinin ve tıbbi öyküsünün yer aldığı hasta dosyası doldurulur.
Değerlendirmeden sonra görüşme esnasında ki çocuğa ve aileye ait gözlem bilgileri dosyaya not edilir.
Sağlık ve gelişim hizmetleri, yapılan yönlendirmeler ve verilen kontrol randevusu yazılır.
Tekrarlayan gelişte bir önceki dosyaya yazılan öneriler ve notlar tekrar aileye sorulur.
Hastanın bu şekilde belirli periyotlarla gelişimsel izlemi
planlanır.
Değerlendirme Öncesi Yapılması ve Dikkat Edilmesi Gerekenler
Gözlem
Aile merkezli yaklaşım
Varsa bebeğin/çocuğun sağlık probleminin gelişimsel etkileri ile ilgili araştırma yapmak (Örneğin; fenilketanüri).
Ayrıntılı öykü alınması ve kaygıların belirlenmesi. Bunun için en iyi yol hasta dosyaları kullanmak ve arşivlemektir
Değerlendirmeye çocukla birlikte ailenin de katılması
Gelişimsel risklerin ve avantajların belirlenmesi
Serbest oyunda aile-çocuk-uzman ilişkisi ile davranışlarının gözlemi
Gelişim Düzeyine uygun değerlendirme yapmak
Değerlendirme Sonunda
Yapılması ve Dikkat Edilmesi Gerekenler
Standardize edilmiş araçlar ve gözlem+ serbest oyun tekniğini kullanarak edinilen bilgileri kullanarak objektif öneri verme
Doğru ve tarafsız öneriler
Uygulanabilir önerilerde bulunarak aile ile işbirliği yapmak
Uzun dönemi hedeflemek; ancak kısa dönemlere yönelik sistematik öneriler vererek uzun dönemi desteklemek
Özel eğitim gerektiren gelişimsel gecikmesi olan bebeğin/çocuğun uygun şekilde yönlendirmek, merkez ismi vermeden amaca yönelik yönlendirme yapmak
Gelişimi belirli dönemlerde takip etmek, kontrol randevusu belirlemek (APA ya göre 9, 18, 24 ve 30 aylarda gelişimsel izlem önerilir.)
Transdisipliner çalışma
Mesleki sınırın önemi
