ilk 24

Prof. Dr. 6iilseren YAZICIO&LU E.U. Miih. Fak. Tekstil Miih. BBkiimii. EMIR Bu yazlda tifik kegisinin kokeni, tarihgesi ile,

Tiirkiye'de tiftik hakcnda krsa bilgilere yer verilmi~tir.

In this article a short account on the origin of the An- gqra goat and some information about the history of mohairjibre'in Turkey are given.

Gene1 olarak ehil keqilerin kokenini uq yabani keciden aldlgi bilinmektedir. Bunlar: Capra aegagrus, Capra falconari ve Capra prisca'd~r. Bunlardan ilk ikisi ya~amakta digeri ise ya~amamaktad~r (Okanar, 1940). ihsan Abidin'in (1932) Hayyes ve Keller'e at- fen bildirdigine gore, tiftik keqisine koken olarak Capra falconari gosterilmigtir. Yine aynl yazar Scheiner'in "Angora g o a d ad11 eserinde Ankara Keqisi'nin kokeninin Capra falconari oldugunu be- lirtmigtir.

Okanar'm (1945) biidirdigine gore ise, 1913 yllmda Viyana Universitesi Zootekni Profesorlerinden Ada- metz yapt@ aragtlrmalar sonucunda dorduncu za- manln allivium tabakalanndaki bulgularla Ankara keqisi'nin &ikenini Capra prisca'dan aldlgin~ mey- dana qtkannqttr Batn (1940), Capra prisca'nm bi- linmeyen gok eski zamanlarda mahvolmu~ bu- lundubnu ve bunun bir dag keqisi olmay~p daha qok step hayvan~ oldugunu, Adametz'in bulgulanna atfen belirtmektedir. Capra prisca'nm meydana qtkanlma- slndan sonra ehil keqi ~rklannm pekqogunnn kokenini bu Irktan ald~gi ortaya qlkmlglr. Batu'ya (1940) gore Capra prisca'yt Capra aegagrus'tan aytran en onemli fark Capra prisca'da boynuzun Capra aegagrus'a na- zaran daha dik ve daha ayrl o l u y ile birlikte boy- nuzun once yukan ve arkaya ve dqa dog^ helezon yapmasl ve daha yukarida bu yonun daha bank goriinmesidir. Bu boynuz ozelligi halen de Ankara keqisi'nde goriilmektedir. Okanar'a (1945) gore, daha

sonra pek qok araglncl da Ankara kecisi'nin ko- kenini Capra prisca'dan aldtgml kabul etmiglerdir.

Batu'ya (1940) gore prisca grubundaki keqiler biitiin Asya'da Cin'e kadar yayllmlgt~r. Anadolu'da bugiin de bulunan v a h ~ i keqinin bu grup keqilerle ve Ankara keqisi ile ilgisi yoktur. Bu baknndan Ankara keqisi'nin kokenini Anadolu'daki vahgi keqide degil Asya'da bu- lunan Prisca keqilerinde aramak gerekir. Bu durum Ankara keqisi'nin anavatanlnm Kuquk Asya d y n d a ve Orta Asya'da aranmasl gercegini gostennektedii.

Ankara keqisi'nin anavatanl hakkmda yazllmg az saytdaki yaym iqinde en kapsaml~ olan~ Batu'ya (1940) ail olan araPlrmalardlr. h s a n Ahidin'e g6re (1932) birqok yazar Ankara qevresini Ankara keqisi'nin vatanl olarak kahul etmi$erdir. Bazllan ise bu ~ r k m Do$ Asya'dan (Sihirya) Anadolu'ya gel- digini yazmlglardtr. A y n ~ yazara gore, Ankara keqisi 24 astrdan hen Ankara ve civannda yetigtirilmektedir ve ilk Tiirk kavimleri Anadolu'ya gelirken muh- temelen Ankara keqisi'ni de beraberlerinde ge- tirmialerdir. A y n ~ ~ekilde Batu'ya (1940) gore, eski Kuquk Asya medeniyetlerinde Ankara keqisi'nin bu- lundu&na veya yetigtirildigine ve tiftige ait hiqbir k a y ~ t ve yazlya rastlan~lmamtg olmast, ayrlca Kuquk Asya ile asrrlarca s ~ k t iliakiler iqinde olan Akdeniz medeniyetlerinde Ankara keqisi veya tiftige ait hiqbir eser ve bilgiye sahip olunmamast Ankara keqisi'nin 13. as~rda Anadolu'ya gelen Osmanll Tiirkleri ta- rafindan Turkmenlerin diyanndan getirilmi~ ola- bilecegi olasihglnl arthrmaktadtr. Fakat bu keqi dogrudan dogmya Ankara keqisi olabileceg gibi An- kara keqisi'ne akraba bagka bir keci de olabilir. Bu takdirde Ankara keqisi'nin Asya'dan Kokenini almq hir keqi varyetesinin, bu irkm geli~mesine en uygun iklim ve toprak koaullanna sahip olan Ankara ve qevresinde bir slra mutasyonla geligerek meydana gel- mi? olmas~ da dugunulebilir. Ankara keqisi veya An- kara keqisi'ne qok yakm akraba bir varyetenin Sumer

TEKSTILVE MOHENDIS YIL 8 AY: MART-HAZIRAN SAYI: 43-44

Medeniyeti'nin ilk devirlerinde taninmig ve yetigtirilmig oldugu da belirlenmigtir. Bu suretle Sumerler'in milattan once 3000 ve 4000 yillannda, Ankara keqisi'ni tanlmlg olduklari anlag~lm~gtir.

Sumerler'in kokeninin de Asya olarak kabul edilmesi de Siimer medeniyetinin ilk devirlerinde izlerine rast- lanan Ankara keqisi kokeninin Asya'dan geldigini te- yit etmig olmaktadir (Batu, 1951). Sumerler'e da- yandinlarak Ankara keqisi'nin vatanin] Mezopotamya olarak gostermek olasiligl da zayiftir. Cunku Me- zopotamya Ankara keqisi'nin yetigtirilmesine elverigli degildit. Ancak Sumer medeniyetinin ilk devirlerinde Mezopotamya'da yetigtirilmig sonradan mahvolmug olmasi da miimkiiudiir.

Sonug olarak, Ankara keqisi'nin anavataninin Orta Asya oldugu, 13. asirda Osmanlt Tiirkleri tarafindan Anadolu'ya getirildigi, Orta Anadolu platosunun dogal gartlarmda qegitli mutasyon gqirerek en iyi biqimde adapte 01duii;u kabul edilmektedir (drkiz, 1980).

Ankara keqisi'nin Anadolu'da g o ~ l d u @ n e ait ilk kay~t 1471 yllinda Venedikli Yosafa Barbaro'ya aittir (Batu, 1940). Bu kigi Ankara keqisi'ne Diyarbakir'm dogusunda, Siirt'te rast1adiij;lni beyan etmigtir. 1580 y h d a da Dellonnius bu keqilerin kirkilmadi~ini, tiiylerinin yolunarak elde edildigini yazmqtir (Da- vasl~gil, 1966). Evliya Celebi ise 1648 yilinda, meghur seyahatnamesinde tiftigin yolunarak veya ma- kasla kxlularak elde edildigini ve sof ipligi y a p ~ l d ~ g r n ~ yazmigttr.

1655 ylllnda da Tournfort, Ankara havalesinde 1255 destegah mevcut oldugunu, 20.000 top tiftik kumagm Anadolu'dm Avrupa'ya ihraq edildigini ifade etmigtir.

Ayni yazara gore bu kumaglar ipek kadar ince ve dogal halde kivircik, 8-9 parmak uzun1uii;unda g6z kamqtinci tiftiklerden dokunmugtu. Tournfort'a gore tiftigin iplik haline getirilmedikqe Anadolu'dan ih- raclna miisaade edilmemigtir (Abidin,

1.

1830 y~llannda Texier, tiftikin i p l i ve dokuma yapilmasi iglemenin Ankara'ya munhasir kaldlgin~ ve imal edilen kumaglann daima yiiksek fiyatlarla sat~ld~gml ifade etmigtir. Anadolu'da 1839 yilina ka- dar ham tiftik, 1850 yilina kadar da tiftik, iplik ve kumagm ihraci rakipsiz olarak devam etmistir (Okanar, 1945). hgiltere'de 1839 yilinda Bradford tif-

tik sanayinin kurulmasi Tiirk tiftik sanayine ilk rakip olmugtur. Ancak Tiirkiye'de tiftigin sanayi halinde iglenigi 1950 yilindan sonralara aittir.

ihsan Abidin'in (1932) belirttigine gore, 1867 y~linda tiftik ticareti hakkinda bilgi almak iizere Ankara'ya giden Israil Dishel "1700-1800 tezgah yerine gimdi ancak 100 adet kalmlqtir" qeklinde bir ifade kul- lanmigt~r. 1877 yillnda da Baytar Livasi Vahit Pa$a da "bundan 14 yil once Ankara sofu imali iqin 300 den fazla kfirhane bulundugu halde sonradan bunlarin sayisi 3-4 adete dii$mii~tur" geklinde beyanda bu- lunmugtur (Ertem, 1970). Bunlardan da anlagildt&

gibi tiftikqiiigimizde gerilemeler baglamlgtir. Fakat Turkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra, 1924 yilinda qlkar~lan "Tiftik keqilerinin men'i imar ve teksir'i- adat" kanunu ile, once damizlik tiftik keqilerinin bagka ulkelere ihraci yasaklanmg sonra da gerek tif- tik keqisi yetigtiriciligi, gerekse tiftik iiretimi iizerinde onemle dnrulmaya baglanm~gt~r. Ancak bunlara ragmen 1926 - 28 Ditnya ekonomik bunalimndan tif- tikqiligimiz de etkilenmigtir. Bu buhran yillannda tif- tik sanayine sahip ingiltere ve somurgeleri ile Ame- rika Birlegik Devletleri tiftiklerini satma telagina dugmugler ve piyasamizi terketmiglerdir. Bu sirada kriz geqiren tiftikqiligimiz, daha sonra Rusya'nm tiftik piyasasina dahil olmasi ile normale donmeye baglamtg ve hatta lkinci Dunya Savaqmda fiyatlarin yuksekligi yetigtiriciyi sevindirmigtir (Okanar, 1945).

Turkiye'de tiftigin ihracati 1940 yilma kadar al~cinin isteklerine uygun olarak yapilmgtir. Ahci oglak ma11 istiyorsa oglak mali, yagh mali istiyorsa yap$ mah gonderilmigtir. 1940 yilinda "Ticarette taggigin men'i ve korunmasi" hakkmda 1705 ve buna ek 3018 nu- marali kanun ile "Tiftik ihracatinm murakabesine dair nizamname" esaslanna gore ihraq baglamigtx. Soz konusu nizamname (tiiziik) standard smiflann ozellik- lerini bilimsel olarak tan~mlayacak nitelikte ol- madigindan tiftik ticaretinde qegitli giiqluklerle kanlaplm~gtir. Ciinkii tiftik standard1 Amerika Birlegik Devletleri ve Guney Afrika'da incelik esaslna gore yapildi~i halde, tuzuge gore 9 esas 9 tali slnifa aynlan tiftiklerimizin ilk begi igin incelik esasrna gore siniflandinhp satandardize edilmig, digerleri yoresel ozelliklere ve yagilt~ miktanna, renk ve renkli lif tipine, elde edilig 2ekline ve hayvanin yagina gore sin~flandinlmigtir (Ertem, 1970). Tiirkiye'de bilimsel

anlamda tiftik standard1 Turk Standartlar~ Ens- titiisunce 1984 ytltnda yay~mlanmlgttr (TS 4026,

1984).

Tiirkiye'de tiftik uretimi tiftik keqisi saylsrna bag11 ol- arak dalgalanmalar gostermigtir. Cnmhuriyet doneminde en yiiksek verim olan 10.270 ton tiftik, 6.137.000 bag tiftik keqisinden 1959 ytltnda elde edilmigtir. 1959 ytltndan 1979-80 ylltna kadar tiftik keqisi miktart ve tiftik iiretiminde diigme olmugtur.

1979-80 y~llanndaki tiftik fiatlarmdaki artig tiftik keqisi saymntn bir miklar artmasma neden olmugsa da daha sonraki y~llarda azalma devam etmigtir. Ar- tan tiftik fiatlart tiftik miktarlntn azalmasm~ dur- duramamtgttr.

Dunya'da en iyi yetigme kogullartn~ Orta Anadolu'da bulmug olan tiftik keqilerimizin lif kalitelerinde de d u p e olmugtur. Bunun nedeni baktm ve beslen- medeki noksanhk ve hatalardan qok tiftik fi- atlarmdaki dalgalanmalardtr. Cunkii yetigtiricilerimiz fiat dalgalanmalart kargts~nda tiftik keqilerinin et ve siit verimini arttrmak amact ile k11 keqilerle me- lezlemeye girigmigtir. Boylece arzu edilmeyen kemp kt1 ve mednlalt lif orant bolgelere gore % 2-3 oran~nda artmtgttr. Besleme ile olarak da lif uzunluiju ve lif yogunluijunda azalma olmugtur (Orkiz, 1985).

Tiftik "retimimizi arttlramayapmlztn bir bagka ne- deni de dam~zl~klart Turkiye'den gitmig olan Ame- rika Birleci Devletleri ve Guney Afrika'da tiftik keqisi bagtna ytlda 3 kg. lif ahnd@~ halde bizde or- talama 1.8 kg. civannda kalm~g olunmasmdandtr.

Anadolu dtgtnda ilk defa Ankara keqisi yetigtiriciligine 17. yy.'da Fransrzlar tarahndan tegebbus edilmigse de sonu$ altnamamqt~r. 1830'1~

ylllarda Guney Afrika'ya, 1850 ve takip eden ytllarda Amerika Birlegik Devletleri'ne qegitli yollarla Orta Anadolu'dan goturiilen Ankara ke~ileri, buralarda kendi yerli keqileri ile yaptlan melezleme qallgmalan sonucu tiftik~iliklerini geli~tirmiglerdir (Orkiz, 1985). Bu ulkeler halen dunya tiftik iiretim ve pi- yasasmda ulkemize baglica rakip ulkelerdir. Ayrtca Avusturalya, Rusya, Pakistan ve Arjantin'de de An- kara Keqisi yetigtiriciligi uzerinde yogun qaltgmalar yaptldtgt bildirilmektedir.

Abidin,

I.,

Batu,S., 1940. Ankara Ke~isi'nin Tarihi ve Mengei Hakklnda Bir Tetkik, Yiiksek Ziraat Enstitusu

~alrgmalarindan, Say1 55, Ankara

Batu, S., 1951. Turkiye Kegi lslahr ve Kegi Yetigtirme Bilgisi. A.U. Veteriner Fakijltesi Yay~nlarl. No:4 Ders Kitab1:2 Ankara ~niversitesi Baslmevi, Ankara.

Davasllgil, S., 1966. Tiirkiye Tiftiklerinin Klymetlendirilmesi (teksir). Klsm I. Tiftik Elyafi, Mengei, dzellikleri, Kullan~ld~gi Yerler, iglenmesi, Tijrkiye Bilimsel ve Teknik Ara#rma Kurumu Aragtirma Projesi, UAG:55, Ankara.

Devlet lstatistik Enstitusii, 1950 - 1993, Tarlm Ozetleri Yllhklarl, Ankara

Ertem, F., 1970. Tiftik lhracatinln Murakebesine Dair Nizamname Geregince Sinlflandlr~lan ve IhraQ Edilen Tiftiklerimizin Ban Teknolojik bzellikleri ve Dunya Standartlarlna lntibak lmkanlari Uzerinde Ara$t~rmalar, A.U. Ziraat Fakultesi Yaylniari, No:394, Bilimsel Aragtrrma ve incelemeler: 244, A.U. Ziraat Fakijltesi Ofset Basmevi, Ankara.

Okanar, H., 1945. Turk Tiftiginin En Muhim Mihaniki Vasiflarl, Ankara Yuksek Ziraat Enstitusu Dergisi, Cilt:4,

Say1:1(7), 106-243

0rkiz,M., 1980. Ankara Ke~isi Yetigtirme ve TifUk Pazarlama, Zootekni Aragtlrma Enstitusu, Yayin No: 62

Orkiz, M., 1985 Uikemiz Ankara Ke~isi Yetigtiriciliginin Durumu ve Tiftik uietimi Soruniarl, Zootekni Ara$rma Enstitiisii Dergisi, Sayr: 1-4, 72-77.

Turk Standartlar~ Enstitusu, 1984, Tiirk Tiftikleri, TS, 4026 / Eylul, 1983.