Önceki bölümde bazı temel ekonomi prensipleri ve masraf kavramları hatırlatılmıştı. Bu kavramların kullanım alanlarından biri de çeşitli bütçe çalışmalardır.
Faaliyet bütçeleri, kısmî bütçe, işletme planlaması, nakit akım tablosu işletme yöneticilerinin yararlandığı karar verme vasıtalarındandır. Bu ve takip eden üç bölümde bu teknikler üzerinde duracağız.
Bütçeleme çalışmaları, bir faaliyete kaynak ayırmak veya mevcut bir planı değiştirmek düşüncesiyle işe başlarken yapılan kâğıt üzerindeki çalışmalardır. Bütçe çalışması, yeni bir faaliyetin işletme planına alınmasına veya yapılan bir faaliyetin üzerinde değişiklik yapılmasına geçilmeden önce kârlılığı veya fizibilitesinin test edilmesidir. Karar organı, yapacağı bütçe çalışması sayesinde, planlanan faaliyetin sonuçları hakkında en iyi tahmini yapma imkânını bulur.
Ekonomi prensipleri ile bütünleşmiş bütçe teknikleri, alternatif faaliyetlerin karşılaştırılmasında karar organının en büyük destekçisidir. Bu aynı zamanda karar verme aşamalarının da önemli bir basamağıdır çünkü doğru kararın verilmesini ancak doğru bir analiz sağlayabilir. Bütçe çalışmasının ilk ayağı faaliyet bütçeleridir. Diğer bütçe çalışmaları için gerekli bilgilerin büyük kısmını faaliyet bütçeleri sağlar.
Bölümde tarım işletmelerinde yürütülen faaliyetler için bütçe hazırlama esasları, faaliyet bütçelerinde yer alan gelir ve masrafların neler olduğu ve faaliyet bütçelerinin analiz ve yorumlanması üzerinde durulacaktır. Bölümün sonunda tarla tarımı ve hayvancılık faaliyet bütçesi örneklerine de yer verilecektir.
FAALİYET BÜTÇELERİ
11
7.1 Faaliyet Bütçelerinin Esasları
Faaliyet bütçesi, işletmede yetiştirilecek ürünlerin gelirleri, giderleri ve bırakacakları kârların tahminini gösterir. Tarla ve bahçe ürünleri, sığırcılık, koyunculuk, tavukçuluk gibi bütün tarım ürünlerinin farklı teknolojilerle faaliyet bütçeleri hazırlanabilir. Makineli-makinesiz tarım, sulu-kuru tarım, süt sığırcılığı-et sığırcılığı, organik-geleneksel tarım şartlarında aynı ürün için farklı faaliyet bütçeleri hazırlanabilir. Tarla ve bahçe ürünleri bütçeleri genellikle bir dekar arazi için hesaplanırken, hayvancılıkta bütçe hazırlama birimi bir baş veya 30 baş süt sığırcılığı gibi tipik birimler üzerinden hesaplanmaktadır. Faaliyet bütçeleri için aynı birimlerin kullanılması, işletmeler arasında doğru karşılaştırmalar yapabilmek açısından yararlıdır.
Türkiye’de işletme düzeyinde düzenli faaliyet bütçeleri hazırlanması yaygın bir uygulama değildir. Bir çok işletme gerçek anlamda faaliyet bütçesi hazırlamamaktadır.
Çiftçiler tarafından işletme kayıtları tutulmadığı hallerde gerekli bilgiler çiftçilerin hafızalarına ve tahminlerine dayanarak anket yoluyla toplanmaktadır. Ziraat fakültelerinin işletme çapında yürüttüğü araştırma faaliyetleri, bu konuda en önemli veri kaynağını oluşturmaktadır. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş., Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, TC Ziraat Bankası çalışma alanlarına giren bölgelerde düzenli olarak faaliyet bütçeleri hazırlamaktadır. Bu kuruluşların hazırladıkları faaliyet bütçeleri işletme bazında olmayıp bölge ortalamalarını yansıtmaktadır (Kıral ve Kasnakoğlu 1999).
Faaliyet bütçesi hazırlanmasında temel amaç; bir birim faaliyetin gelir, gider ve kâr tahminlerinin yapılmasıdır. Faaliyet bütçelerinden çok farklı şekillerde yararlanılabilir. İşletme planında yer verilecek faaliyetlerin büyüklüklerinin belirlenmesinde, faaliyetlerin miktarlarında değişiklik yapılmasında, ürünlerin taban fiyatlarının belirlenmesinde, bazı ürünler için teşviklerin verilmesinde, tarım arazisinin gelir metoduna göre kıymet takdirinde faaliyet bütçelerinden yararlanılmaktadır (Kıral ve Kasnakoğlu 1999, s. 7).
Faaliyet bütçesinin kapsadığı konular Tablo 7.1’de özet olarak gösterilmiştir.
Faaliyet bütçeleri üründen ürüne farklılıklar gösterse de bu örnekte kapsananlar bir çok faaliyet için geçerlidir. Örnekte bir faaliyet bütçesinde yer alan fizikî girdi miktarları ve fiyatlar bütün detaylarıyla verilmemekle birlikte temel değişkenleri kapsamaktadır.
Tablo 7.1 Sulu Şartlarda Mısır Faaliyeti Bütçesi (Birim: 1 Dekar) 2008 Üretim Yılı, Eskişehir
Gelir ve masraflar TL/Dekar
Gelir = (dane verimi 700 kg/da)(0.50 TL/kg) 350.00 Değişken masraflar
Tohum 32.50
Gübre 44.85
İlaç 2.97
Sulama 36.87
Makine yakıt, yağ, tamir-bakım 35.89
Hasat 64.28
Kiralık iş gücü 21.85
Faiz (%10, 6 ay) 11.96
Toplam değişken masraf 251.17
Brüt gelir (Toplam gelir- değişken masraflar) 98.83 Sabit masraflar
Amortisman, faiz, vergi ve sigorta 15.78
Tarla kirası 50.00
Toplam sabit masraf 65.78
Toplam masraf 316.95
Net gelir (aile iş gücü ve yönetim karşılığı) 33.05
Faaliyet bütçesinin hangi ürüne ait olduğu, yeri, üretim yılı ve üretim birimi başlangıçta gösterilmelidir. Bir çok faaliyetin süresi 1 yıldan az olmakla birlikte 1 yıldan uzun süren faaliyetler de (plantasyonlar) vardır. Bu gibi ürünler için çok yıllık bir faaliyet bütçesi hazırlanması daha uygundur. Üründen elde edilecek gelir, tahmini üretim miktarı ve satış fiyatına bağlı olarak verilecektir. Verim tahminlerinde ortalama verim rakamları dikkate alınmalı, azami ve asgari verim rakamları kullanılmamalıdır.
Masraf bölümü genellikle iki kısım altında incelenir: değişken masraflar ve sabit
masraflar. Toplam gelir ve değişken masraflar arasındaki fark faaliyetin brüt gelirini verir. Yabancı literatürde buna gros marj (gross margin) denilmektedir.
Faaliyet bütçelerinde yer alan sabit masraflar üretim sürecinde kullanılan arazinin kira değeri ile, makine ve diğer çok yıllık varlıkların (binalar, çitler vs.) yıllık yıpranma paylarını kapsar. Bunların hesaplanması ile ilgili ayrıntılar üzerinde masraf kalemleri açıklanırken durulacaktır.
Faaliyetin net geliri (kâr), toplam gelir ile toplam masraflar arasındaki farktır.
Faaliyet net geliri, planlamada kullanılan önemli göstergelerden biridir. Burada ifade edilen kârın ekonomik anlamda kâr olduğu hatırdan uzak tutulmamalıdır. Ekonomik anlamda kârı, muhasebe anlamındaki kârdan farklı kılan, nakit masraflara amortismanlar, varlıklar için hesaplanan faiz karşılığı, aile iş gücü ve müteşebbis karşılığı gibi nakit olmayan masrafların da ilave edilmesidir. Bunlar işletme varlıklarının başka alanlara tahsis edilmesinin fırsat maliyetini oluştururlar. Muhasebe anlamında kâr hesaplanırken fırsat maliyeti hesaba katılmamaktadır (Kay et al, 2008, s.161).
Toprak hazırlığı, ekim, gübreleme, ilaçlama, hasat gibi üretimle direkt ilişkili olan, üretim yapılmazsa bir harcamanın da olmayacağı masraflara direkt veya değişken masraflar, aksine üretim yapılmasa da geçerli olan masraflara müşterek veya sabit masraflar denilmektedir. Bu nevi masrafların faaliyetlerin birine bağlanması yanlış olur.
Makinelerin yıpranma paylarını ele alalım. Makineler üretimde kullanılsa da kullanılmasa da yıpranmaktadır. Bu nevi masraflar faaliyetlerle ilişkilendirilirken, her faaliyette kullanıldıkları süreler dikkate alınarak dağıtılabilir. Müşterek masrafların faaliyetlere dağıtımında, faaliyetlerin genel gelirler içindeki payları veya toplam değişken masraflar içindeki paylarının da dikkate alındığı durumlar olmaktadır.
7.2 Tarla ve Bahçe Ürünleri Faaliyet Bütçelerinin Hazırlanması
Faaliyet bütçeleri hazırlanırken ilk adım yetiştiricilik prensiplerinin ortaya konulmasıdır. Toprak hazırlığı, tohum seçimi ve ekim, yabancı ot ve zararlılarla mücadele, gübreleme ve hasat nasıl yapılacaktır? Yetiştiricilikle ilgili bütün soruların bütçe hazırlamadan önce ortaya konulması ve cevaplandırılması gerekir.
Faaliyet bütçelerinin hazırlanmasına örnek olmak üzere Tablo 7.2’de buğday üretim faaliyeti bütçesi verilmiştir. Bütçe mülk işletme için geliştirilen bütçedir,
masrafların tamamını işletmeci yapacak ve karşılığında üretilecek gelirin tamamına sahip olacaktır. (Faaliyet bütçeleri için hazırlanan anket formları Ek 7.1’de verilmiştir.)
Tablo 7.2 Eskişehir İlinde Kuru Şartlarda Buğday Faaliyet Bütçesi (1 Dekar), 2008 Üretim Dönemi
Birim Miktar Fiyat (TL) Toplam (TL) Açıklama Gayri safi üretim
değeri Buğday Saman
kg balya
220 4
0.50 2.00
118 110 8
Değişken masraflar 87.97
Tohum kg 20 0.80 16.00 Sertifikalı
Gübre (N) kg 15 0.54 8.10 %26 a. nitrat
Gübre (P) kg 15 0.82 12.30 %18-46 DAP
İlaç kg 0.15 5.88 0.88 Yabancı ot ilacı
Yakıt ve yağ dekar 1 30.00 30.00
Tamir-bakım dekar 1 7.62 7.62
İş gücü saat 2 3.00 6.00
Faiz TL 40.45 %17.5 7.07 Altı ay için
Brüt gelir 30.03
Sabit masraflar 40.00
Amortisman dekar 1 10.00 10.00
Faiz dekar 1 7.00 7.00 Sabit sermayenin
Vergi ve sigorta dekar 1 - -
Arazi kirası dekar 1 22.50 22.50 Nadaslı
Diğer dekar 1 0.50 0.50
Toplam masraf 127.97
Kâr (aile iş gücü ve
yönetim karşılığı) -9.97
7.2.1 Gayri safi üretim değeri
Faaliyet bütçesinin gelirlerle ilgili bölümünde, söz konusu faaliyete ait nakit olan ve olmayan bütün gelirler yer almalıdır. Bazı ürünlerin üretimi sonucunda farklı iki gelir kaynağı ortaya çıkabilir: buğday ve samanı, mısır ve sapı, pamuk tohumu ve pamuk lifi, et ve sakatat gibi. Bazı ürünler için de devlet desteği olabilir. Bunların hepsi gelirler bölümünde gösterilmelidir. Bunun gibi nakit olmayan gelirler de dikkate alınmalı ve fırsat maliyeti üzerinden değerlendirilmelidir. Tavukçuluk faaliyetinin değerlendirdiği bitki artıkları, fındık ocaklarının budanmasından elde edilen dallar örnek verilebilir.
Bir faaliyetin bütçesini etkileyen en önemli unsur, o faaliyetin sağlayacağı gelirdir. Bu açıdan verim ve satış fiyatı tahminlerinin büyük bir titizlikle yapılması gerekir. Verim tahmin edilirken son yılın verimine bağlı kalınmamalı, geçmiş yılların verim ortalamaları, girdi kullanım düzeyleri, kullanılan üretim teknikleri dikkate alınmalıdır. Fiyat tahminlerinde bulunurken de yıldan yıla fiyat dalgalanmaları, piyasalardaki gelişmeler, rakip ürünlerin fiyatları dikkate alınmalıdır.
7.2.2 Değişken masraflar
Değişken masraflar bölümünde, faaliyetin yürütülmesi halinde yapılması gereken masraflar yer alır. Bu masraflar yetiştiricinin tercihine bağlı olup, faaliyet yürütülmediği takdirde yapılacak bir masraf da olmayacaktır.
Tohum, gübre ve ilaç masraflarına ilişkin tahminler, diğerlerine oranla daha kolaydır. Birim 1 dekar arazi olduğu takdirde dekara kullanılan miktarlar birim fiyatlarla çarpılarak tohum, gübre ve ilaç masrafları elde edilir. İş gücü masrafları ayrıca hesaplanacaksa bu aşamada dikkate alınmaması gerekir. Bu örnekte olduğu gibi masraf hesaplamalarında çift sayıma yol açmamaya özen gösterilmelidir.
Yakıt ve yağ masrafları, söz konusu ürünün üretilmesi aşamasında kullanılan makinelerin özelliklerine bağlıdır. Bunun için dekara sarf edilen makine zamanı dikkate alınmalıdır. Bu arada aynı makineler hayvancılık faaliyetinde de kullanılıyorsa bunun dikkate alınması ve hayvancılık faaliyetleri kapsamında değerlendirilmesi gerekir. Bu amaçla makine yakıt ve yağ masraflarının işlem zamanlarına göre dağıtıldığı bilgisayar programlarından yararlanılabilir.
Makine tamir ve bakım masrafları da ayrı bir değişken masraf unsurudur.
Burada karşılaşılan masraf dağıtım işlemi de yakıt ve yağ masraflarının dağıtım esasına göre yapılabilir.
Ülkemizde iş gücü masraflarının dağıtımında aile iş gücü ve kiralık iş gücü ayırımı yaygın olmakla birlikte yabancı literatürde durum farklıdır. Yabancı literatürde çoğunlukla iş gücü masrafı için böyle bir ayırıma gerek duyulmamaktadır (Kay et al 2008, s. 163). Bu ayırımda işletme faaliyetleri dışında boşta geçen zaman ve iş gücünün fırsat maliyeti önemli rol oynamaktadır. İşletmelerde boşta geçen zaman azalıp, fırsat maliyeti arttıkça aile iş gücü- kiralık iş gücü ayırımı ihtiyacı da azalmaktadır. Türkiye şartlarında işletmelerin küçük olması, atıl iş gücünün fazlalığı, işsizlik ve gizli işsizlik nedeniyle iş gücü fırsat maliyetinin düşüklüğü aile iş gücünün ayrıca değerlendirilmesini gerekli kılmaktadır. Aile iş gücü masrafları hesaplanırken aile iş gücünün fırsat maliyeti dikkate alınmalıdır. Bu yapılırken yönetim fonksiyonu (müteşebbis karşılığı) hariç tutulmalıdır. İş gücü ile yönetim fonksiyonları ayrı ayrı değerlendirilmektedir. İş gücü ile adale gücüne dayalı işler, müteşebbislik ile karar verme, risk alma fonksiyonları açıklanmaktadır.
Faiz masrafı, üretim sürecinde kullanılan sermayenin fırsat maliyetidir. Sermaye bir dış kaynaktan borçlanma sureti ile sağlanmışsa ödenen faiz değişken masrafların faizi olarak hesaplara dahil edilir. Gerekli sermaye öz sermayeden karşılansa bile faizi hesaplanıp masraflara eklenmelidir. Eklenecek bu miktar, üretimde kullanılan sermayenin fırsat maliyetidir. Faiz masrafı hesaplanırken, ödünç alınan sermayenin üretim dönemine isabet eden miktarı dikkate alınmalıdır. Örnekte bu süre 6 ay olduğundan faiz masraflarının yarısı dikkate alınmıştır.
7.2.3 Brüt gelir
Gayri safi üretim değeri ile değişken masraflar arasındaki fark faaliyetin brüt gelirini (gross margin) verir. Brüt gelir, bir faaliyetin yürütülmesi halimde işletmeye sağlayacağı birim geliri gösterir. Brüt gelir, Tarım işletmelerinin planlanmasında kullanılan bir kavramdır. Faaliyetlerin birbirlerine nispi üstünlüklerini yansıtır. Bir faaliyetin net gelirlerinin hesaplanması için, brüt gelirden faaliyetin payına düşen müşterek masrafların çıkarılması gerekir.
7.2.4 Sabit masraflar
Bir faaliyetin sabit masrafları, üretim miktarına bağlı olmayan masraflardır. Bu grup masraflar genellikle bir çok faaliyeti kapsadığından müşterek masraflar olarak da adlandırılmaktadır. İşletmenin arazi, bina ve makine varlığının faaliyetler arasında
müşterek kullanımından kaynaklanan bu masrafların, işletme faaliyetleri arasında uygun biçimde dağıtımı gerekmektedir.
Amortisman, kullanımı 1 yıldan uzun süren işletme varlıklarının üretim dönemine isabet eden yıpranma payıdır. Amortisman hesaplama yöntemleri üçüncü bölümde açıklanmıştır. Amortisman masraflarının hesaplanmasında doğru hat yöntemi uygulanmakta ve hesaplanan amortisman miktarları dekara veya makine-saate göre faaliyetlere dağıtılmaktadır.
Makineler için faiz masrafları, makinelerin mal oluş fiyatlarının ekonomik ömürlerine bölüştürülen ortalama değerleri üzerinden hesaplanmaktadır. Makine faiz masraflarının nasıl hesaplandığı altıncı bölümde açıklanmıştır. Hesaplanan faiz masrafı, amortisman masraflarının dağıtıldığı şekilde faaliyetlere dağıtılır.
Makinelerin vergi ve sigorta masrafları da müşterek masraflardandır ve faaliyetler arasında dağıtılmaları gerekir.
Arazi kirası bir sabit masraf kalemidir. Arazi işletme sahibinin olsa da kira karşılığının masraflara dahil edilmesi gerekir. Bunun için başlıca üç yöntem vardır: (1) benzeri arazinin kira değeri üzerinden; (2) ortakçılık şartları dikkate alınarak; (3) arazi sermayesinin fırsat maliyeti üzerinden yapılan hesaplama. Bu yöntemler birbirinden çok farklı sonuçlar verebilir. Özellikle arazi fiyatlarının yükselme döneminde üçüncü yöntem farklılık gösterecektir. Genellikle bu yöntemlerden birincisi tercih edilmektedir.
Faaliyet bütçelerinde burada belirtilenlerden başka müşterek masraflar da vardır.
Bunlar “diğer müşterek masraflar” başlığı altında toplanabilirler. Bu başlık altında işletmede yapılan ancak bir faaliyete ait olmayan diğer müşterek masraflar yer almaktadır. Araç kiralama, pazarlama masrafları örnek verilebilir. Bu tip masraflar faaliyetlere toplam gelir veya toplam masraflardaki payları ölçüsünde dağıtılmaktadır (Kay et al 2008, s. 165).
7.2.5 Faaliyet net geliri (kâr) ve aile iş gücü ve yönetim karşılığı
Toplam gelirden (gayri safi üretim değerinden), toplam masraflar çıkarıldıktan sonra kalan değer, faaliyetin net gelirini (kârını) gösterir. Faaliyet bütçesinde yönetim karşılığı olarak müşterek bir masraf ayrılmamışsa elde edilen kâr yönetimin karşılığıdır.
Yönetim karşılığı da müşterek bir masraftır ve kârın ekonomik anlamda hesaplandığı çalışmalarda dikkate alınması gerekir. Bir faaliyetin net gelirinin negatif olması, faaliyetle üretilen gelirin bütün masrafları karşılamadığını gösterir. Net gelirin sıfır
olması ise faaliyetin değişken masraflar yanında aile iş gücü ve yönetim karşılığı, arazi kira karşılığı ve sermayenin fırsat maliyetini karşıladığına işaret eder. Uzun dönemde işletmelerin elde ettiği sıfır kâra normal kâr denilmesinin sebebi de budur (Landsburg 1995, s. 209).
7.3 Tarla ve Bahçe ürünleri Bütçeleri ile ilgili Diğer Esaslar
Tarla ürünleri faaliyet bütçeleri ile ilgili olarak verilen buğday örneği oldukça basit bir örnek olup bazı ürünlerin faaliyet bütçeleri daha karmaşıktır. Bu gibi ürünlerde faaliyet gelir ve giderleri çok daha değişik olabilir. Bitkilerin faaliyet bütçeleri hazırlanırken başka güçlüklerle karşılaşılması da mümkündür. Aşağıda bunlarla ilgili açıklamalara yer verilmiştir.
Faaliyet bütçeleri hazırlanırken karşılaşılan durumlardan biri, aynı arazide birden farklı ürünün bir arada yetiştirilmesidir. Bu durumda bu faaliyetlerin karışımı için bütçe hazırlanır veya her faaliyet için buğday örneğinde olduğu gibi ayrı bir faaliyet bütçesi hazırlanır ve arazi gibi müşterek masraflar faaliyetler arasında eşit olarak bölüştürülür.
Bazı ürünlerin masraflarında depolama, nakliye ve pazarlama önemli bir yer tutabilir. Çoğu kez ürünlerin hasat edilir edilmez pazarlandığı varsayılmakta, depolama masrafları dikkate alınmamaktadır. Böyle hareket edilmesindeki sebep, pazarlama masraflarının, üretim masrafları dışında tutulmasıdır. Depolama masrafları dahil edildiği durumlarda ürün satış fiyatı hasat sonu ürün fiyatı değil, ürün depodan çıkarken elde edilecek fiyat olmalıdır.
Meyvecilik gibi çok yıllık ürünlerde tesis masrafları dikkate alınmalıdır. Bu amaçla tesis yılları ve verim yılları için ayrı bütçeler hazırlanmalıdır. Verim yılları ile ilgili bütçede faaliyetin tesis edildiği yıllarda yapılan masrafların o yılki değeri belli bir ağırlıkta yer almalıdır*.
Makine amortismanı ve faizi ile ilgili burada kullanılan yöntem oldukça yaygındır. Bunun sebebi yöntemin kullanılışının basit olmasıdır. Ama bu tarz bir hesaplamada paranın zaman değeri dikkate alınmamaktadır. Paranın zaman değerinin dikkate alındığı yöntem önceki bölümde açıklanmıştır.
* Yatırımların bugünkü değerleri ile ilgili hesaplamalar, Proje Hazırlama ve Değerlendirme dersi kapsamında verilmektedir.
7.4 Hayvancılık Faaliyet Bütçesi
Hayvancılık faaliyetleri için hazırlanan bütçelerinde tarla ve bahçe ürünleri için hazırlanan bütçelerdeki kalemler bulunmaktadır. Bu bütçelerin hazırlanmasında da diğer tarım ürünleri bütçelerinin hazırlamasındaki benzeri zorluklar vardır. Bunun yanında hayvan ürünleri üretiminin kendine has zorlukları da bulunmaktadır. Açıklamalarımıza Tablo 7.3’deki et sığırcılığı faaliyeti örneği ile devam edelim.
7.4.1 Hayvancılık üretim faaliyeti birimi
Hayvancılık üretim faaliyeti birimi genellikle 1 baş hayvan üzerinden yapılmaktadır. Bununla birlikte 1 hayvan üretim birimi, 30 baş sığır, 50 baş sığır, 100 baş koyun, 250 baş koyun, tavukçuluk işletmelerinde 100 tavuk gibi farklı üretim birimleri de kullanılmaktadır.
Tablo 7.3’de sığırcılık faaliyet bütçesinde kesimlik sığırların, dişi ve erkek danaların sığır üretim birimine düşen miktarları gösterilmiştir. Bir sığır üretim birimi, 1 sığır (anaç), sığır üretim biriminin belli yüzdeleri olarak genç hayvanlar, boğa ve sürü yenileme payını kapsamaktadır. Örnekte her yıl satılan hayvanlar yerine aynı oranda (%10) hayvan yeni doğanlardan ayrılmakta ve sürü büyüklüğü aynen muhafaza edilmektedir. Üç sebeple sığır üretim birimi başına daha az hayvanın satılacağı düşünülmektedir. Bunlar: (1) buzağılama oranı %100’den az olması (2) dişi danaların bir kısmının sürü yenileme payı olarak ayrılması, (3) hayvan ölümleri
Sığır üretim biriminin hesaplanmasında önemli ayrıntılardan biri, sürü yenileme payının hesaplanmasıdır. Tablo 7.3’deki örnekte dişilerin işletmede yetiştirileceği dikkate alınmıştır. Buzağılama oranı %90 olduğunda sığır başına 0.45 satılacak erkek dana yanında aynı miktarda dişi dana bulunmaktadır. Sürü yenileme payı olarak sığır başına en az %10 dişi dana ayrılmalıdır. Örnekte bu rakam %2 ölüm oranı dikkate alınarak %12 olarak belirlenmiştir. Geri kalan 0.33 (0.45-0.12) satılacak genç hayvanlardır. (Hayvancılıkta çağ değişimi için hazırlanan tablolar Ek 7.2’de verilmiştir.)
Tablo 7.3 Bir Sığır Üretim Birimi* için Sığırcılık Faaliyeti Bütçesi (Kaynak: Ronald D. Kay, William M. Edwards, Patricia A. Duffy, Farm Management, McGraw Hill, New York, 2008, s: 167)
Birim Miktar Fiyat Toplam ($)
Gelirler (gayri safi üretim değeri) 483.98
Kasaplık hayvan (0.10/baş) cwt** 10.50 50.00 52.50
Dişi dana (0.33/baş) cwt 5.20 100.00 171.60
Erkek dana (0.45/baş) cwt 5.50 105.00 259.88
Değişken masraflar 308.52
Ot ton 1.50 60.00 90.00
Kesif yem cwt 1.50 10.75 16.13
Tuz ve mineraller cwt 0.40 8.00 3.20
Otlak muhafaza acre*** 2.50 35.00 87.50
Veteriner, ilaç baş 1.00 7.00 7.00
Barınakların bakımı baş 1.00 8.00 8.00
Alet-makine bakımı baş 1.00 16.00 16.00
Doğum masrafları baş 1.00 5.00 5.00
İş gücü saat 5.00 8.00 40.00
Yakıt baş 1.00 11.00 11.00
Diğer baş 1.00 10.00 10.00
Faiz (değişken masrafların yarısı üzerinden) $ 146.91 %10 14.69
Brüt gelir 175.46
Müşterek masraflar (ownership expenses) 203.00
Sürünün faiz masrafları $ 800.00 %8.5 68.00
Barınakların amortisman ve faizi baş 1.00 10.00 10.00
Makine amortisman ve faizi baş 1.00 37.50 37.50
Arazi acre 2.50 35.00 87.50
Toplam masraflar 511.52
Kâr (yönetim karşılığı) -27.54
* Bir sığır üretim birimi = 1 sığır, 0.004 boğa, 0.9 dana ve 0.12 sürü yenileme payı
** cwt: 100 pound (yaklaşık 45 kg)
*** Alan ölçüsü (yaklaşık 4 dekar)
Sürü yenileme payının dışardan hayvan satın alınarak sağlanması durumunda yetiştirilen bütün dişi hayvanlar satış geliri olarak kaydedilecektir. Sürü yenileme masrafı iki şekilde hesaplanabilir. Bu yollardan birincisi, doğru hat yöntemi kullanılarak hesaplanan amortismanın masraflara dahil edilmesidir. Hayvan sürüden ayrıldığı yıl pazar değerinde birikmiş amortisman miktarı kadar bir azalma olacaktır. Sürü yenileme satın alma yolu ile yapıldığında ise ne gelir, ne de masraf kaydı vardır. Alternatif hesaplama tarzında ise satın alma maliyeti hayvanın faydalı ömrüne bölünerek masraflara, sürüden çıkarılan hayvandan elde edilecek satış geliri de hayvanın faydalı ömrüne bölünerek gelirlere kaydedilecektir. Bu iki değer arasındaki fark, birinci yöntemle hesaplanan amortisman bedeli kadar olacaktır.
7.4.2 Üretim periyodu
Hayvancılık dallarında üretim periyodu genellikle 1 yıl alınmakla birlikte, üretim sürecinin daha kısa veya daha uzun alındığı bütçeler de yapılmaktadır. Bütçe süresi ne olursa olsun, seçilen süre içindeki bütün gelir ve masraf unsurlarının dikkate alınması gerekir.
7.4.3 Yetiştirilen ürünler
Hayvancılık şubelerinde yaygın olarak birden fazla ürün üretilmektedir. Örnek olarak süt sığırcılığında kesimlik hayvanların et değeri, süt değeri, koyunculukta et ve yün değeri, yine tavukçulukta yumurta ve kesimlik tavuk değerleri gibi. Bütün hayvancılık faaliyetlerinde elde edilen her tür gelir hesaplanmalı ve seçilen faaliyet birimine düşen miktarları bulunmalıdır.
7.4.4 Yem ve mera
Hayvancılık işletmelerinin bir çoğu yemlerin bir kısmını işletmede üretirken bir kısmını da satın almaktadır. Satın alınan yemin masraflarını hesaplamak kolaydır.
İşletmede yetiştirilen ürünlerin masrafı ise ya fırsat maliyeti üzerinden değerlendirilmeli ya da aynı yem dışardan satın alındığı takdirde masrafı dikkate alınmalıdır. Tuz ve mineral masrafları, mera bakımı ve gübreleme masrafları da unutulmamalıdır. Mera işletmenin malı da olsa kira karşılığı dikkate alınmalıdır.
7.4.5 Hayvancılık tesisleri
Hayvancılık tesisleri; binalar, çitler, kümes, yemlikler, yalaklar, yem deposu, süt sağma makinesi gibi sermaye unsurlarını kapsamaktadır. Bunlar için yapılan değişken masraflar, tamir, bakım, yakıt ve elektrik giderleridir.
Hayvancılık tesislerinin sabit masrafları da vardır. Bu tip masrafların hesaplanıp işletme faaliyetlerine dağıtılması gerekir. Her bir hayvancılık faaliyeti için amortisman, faiz, vergi, ve sigorta masrafları hesaplanmalıdır. Sadece bir hayvancılık faaliyetine ait yıllık sabit masraflar, o faaliyetteki hayvan başına bölünür. Eğer birden fazla hayvancılık faaliyeti aynı masrafı paylaşıyorsa yapılan masrafı bu faaliyetler arasında bölüştürecek bir yöntem uygulanmalıdır.
7.4.6 Alet ve makine masrafları
İşletmede yetiştirilen ürünler için makine, taşıt ve diğer araçlar kullanılacaktır.
Bunun için yapılan değişken ve sabit masrafların da ilgili faaliyetler arasında uygun yöntemlerle bölüştürülmesi gerekir.
7.5 Faaliyet Bütçelerinin Genel Değerlendirmesi
Faaliyet bütçelerinin hazırlanmasında ve kullanılmasında bazı hususların dikkate alınması gerekir. Amacı maksimum kâr olan işletme girdi kullanımında marjinal prensiplerden yola çıkarak marjinal ürün değerini marjinal girdi maliyetine eşitlemeye çalışacaktır. İşletme bir ürünün üretiminde kullanılan girdi bileşiminin seçiminde de minimum masraflı girdi bileşimini uygulamak isteyecektir. Hazırlanan bütün faaliyet bütçelerinin bu özellikleri taşıdığı düşünülmemelidir. Bir çok faaliyet bütçesi, kârı en fazla yapacak faaliyet bütçesi değildir. Ekonomik amaçları aynı olan işletmeler de içinde bulundukları şartların farklılığından dolayı farklı girdi-çıktı bileşimleri kullanabilirler.
İşletmelerin sabit masrafları da genellikle belirli bir işletme büyüklüğü varsayımına göre hesaplanmıştır. Üretim miktarına bağlı olarak işletmelerin sabit masrafları da farklı olacaktır.
Faaliyet bütçelerinin hazırlanması için çok sayıda veriye ihtiyaç vardır. Düzenli kayıtların tutulduğu işletmelerde bu veriler elde edilebilir. Ancak bu kayıtların
tutulmadığı işletmelerde gerekli veriler anket yolu ile işletmelerden toplanmaktadır. Bu veriler dikkatli bir analize tabi tutulmadan kullanılmamalıdır.
Faaliyet bütçelerinde yer alan fiyatlar ve verimler bütçenin amacına bağlı olarak değişebilir. Gelecek yılın planı hazırlanırken o yılın fiyat ve verimleri dikkate alınacaktır. Ancak uzun dönem planların yapılmasında çok yıllık fiyat ve verim ortalamaları dikkate alınmalıdır.
7.6 Faaliyet Bütçelerinin Yorumlanması ve Analizi
Ekonomik amaca hizmet eden faaliyet bütçeleri bu amaca uygun şekilde yorumlanmalı ve dikkatli bir şekilde analiz edilmelidir. Ekonomik analizin masraflar bölümünde arazinin, sermayenin, iş gücü ve yönetimin fırsat maliyetlerine yer verilmesi gerekir. Sonuçta kâr (veya zarar) ekonomik anlamda elde edilen kâr veya zarar olup muhasebe anlamındaki kâr veya zarardan farklıdır. Muhasebe anlamında işletme bütçesi fırsat maliyetlerini taşımaz. Elde edilen kâr “sıfır” olsa bile ekonomik anlamda faaliyet bütçesi olumsuz bir özellik tanımaz. Bunun anlamı üretimde kullanılan bütün girdiler yanında; arazi, sermaye, iş gücü ve yönetimin fırsat maliyetinin karşılanmış olmasıdır, bu ise yeterli bir sonuçtur. Pozitif bir sonuç ise; üretim faktörlerinden bazılarının fırsat maliyetleri üzerinde bir gelir bıraktıklarını gösterir (Olson 2004, s. 93).
Faaliyet bütçeleri çeşitli analizlerde kullanılabilir. Bunlardan ikisi maliyet analizleri ve başa baş analizleridir.
7.6.1 Üretim maliyetleri
Üretim maliyeti kavramı, işletme faaliyetlerinden her birinin 1 biriminin ortalama üretim maliyeti için kullanılmaktadır, ortalama toplam masrafla aynıdır:
verim
geliri ürün tali sa masraflar
toplam maliyeti
Üretim (var )
Örneğin Tablo 7.2’de buğdayın üretim maliyeti 0.54 TL/kgdır (
220 8 97 .
127
). Üretim maliyeti, üretim masraflarına ve verime bağlı olarak değişir.
Üretim maliyeti, özellikle ürünlerin pazarlanmasında yararlı bir kavramdır.
Ürün, maliyetinin üzerinde bir fiyattan satılırsa işletmeye kâr sağlar. Masraflara fırsat maliyetleri de dahil edilirse bulunan kâr, ekonomik kârdır. Muhasebe anlamında bulunana kâr bundan daha fazla olacaktır.
7.6.2 Başabaş analizi
Faaliyet bütçesindeki verilerle verim ve fiyatla ilgili başa baş analizleri yapılabilir. başa baş verimi aşağıdaki gibi hesaplanır:
fiyatı ürün
masraf toplam
verim Basabas
Başabaş verim, belirli bir fiyatta bütün masrafları karşılamaya yeten verimdir. Tablo 7.2’de başa baş verim 256 kg dır. Bu miktardan daha az bir verim elde edildiği takdirde üretim masrafları karşılanamaz. Örnekte tane verimi 220 kg olduğundan işletme ekonomik anlamda bir kâr elde edememektedir. Tali ürün geliri toplam masraflardan düşüldüğü takdirde başa baş verimi 240 kg’a inmektedir. Çıktı fiyatı tahminlere dayandığından başa baş veriminin farklı fiyatlara göre verilmesi uygun olur:
Ürün fiyatı (TL/kg) Başabaş verimi (kg/da)
0.45 267
0.50 240
0.55 218
0.60 200
Başa baş veriminin hesaplandığı yolla başa baş fiyatı da hesaplanabilir. Bu fiyat, üretim masraflarının tamamının karşılanması için gerekli olan fiyattır ve aşağıdaki gibi hesaplanır:
verim masraf toplam
fiyati basabas
Başa baş verimin hesaplandığı gibi, Tablo 7.2’deki verilerden yararlanarak farklı verimler için başa baş fiyatları da tahmin edilebilir:
Verim (kg/da) Başa baş fiyatı (TL/kg)
180 1.50
200 0.60
220 0.54
240 0.50
İşletmeciler üretim süreçleri boyunca elde ettikleri tecrübelere dayanarak üretim planına hangi faaliyetleri dahil ettikleri takdirde ne kadar gelir elde edebileceklerini tahmin edebilirler.
Ek 7.1
MALİYET ÇİZELGESİ ÖRNEKLERİ A. Suluda Maliyet Çizelgesi
Tarla genişliği: ... dekar
Üretim miktarı (asli ürün):... tali ürün:...
Satış fiyatı (ortalama), asli ürün: tali ürün:
Üretim yılı:
İşletme no:
Üretim işlemleri İşlem tarihi Harcanan iş gücü ve çeki gücü Kullanılan ekipman ve kapasitesi
Kullanılan girdiler Masraflar Toplamı
İnsan Makine
Cinsi Miktarı Tutarı
Saat Ücret Saat Ücret
Toprak hazırlığı Birinci sürüm İkinci sürüm Üçüncü sürüm Diğer işlemler -
- - Ekim-dikim Bakım Gübreleme Zirai mücadele Sulama 1 2 3 4
Çapalama 1.
2.
3.
4.
Hasat-harman Çuvallama Ambara taşıma Taneleme
Nakliye
Toplam değişken masraflar
Toplam sabit masraflar Toplam masraflar GSÜD
Toplam Brüt Gelir Brüt gelir/da Net gelir
B.Kuruda Maliyet Çizelgesi Tarla genişliği: ... dekar
Üretim miktarı (asli ürün):... tali ürün:...
Satış fiyatı (ortalama), asli ürün: tali ürün:
Üretim yılı:
İşletme no:
Üretim işlemleri İşlem tarihi
Harcanan iş gücü ve çeki gücü Kullanılan ekipman ve kapasitesi
Kullanılan materyal
Masraflar Toplamı
İnsan Makine
Cinsi Miktarı Tutarı
Saat Ücret Saat Ücret
Toprak hazırlığı Birinci sürüm İkinci sürüm Üçüncü sürüm Diğer işlemler -
- - Ekim-dikim Bakım Gübreleme Zirai mücadele Ot alma Hasat-harman Çuvallama Ambara taşıma Taneleme Nakliye Toplam değişken masraflar Toplam sabit masraflar Toplam masraflar GSÜD
Toplam Brüt Gelir Brüt gelir/da Net gelir
ANKET FORMU İLE İLGİLİ AÇIKLAMALAR
(1) Her ürünün kendine has ilave işlemleri olabilir. Buradaki tablolar sulu ve kuru tarımda geçerli olan en yaygın işlemleri göstermektedir. Hatta çiftçiler arasında bile aynı üründe farklı işlemleri uygulayanlar vardır. Bu hususlar dikkate alınarak tablolardaki bilgiler genişletilebilir veya daraltılabilir. Maliyeti hesaplanacak her ürün için ayrı bir tablo kullanılmalıdır.
(2) Alınacak bilgilerde üreticinin en rahat ve doğru cevapları verebileceği bir sistem takip edilmelidir. Araştırma bulguları ve standart tablolar daha sonra tekniğine uygun olarak büroda geliştirilecektir. Örneğin masraf verileri, ürünün ekildiği tarla genişliği ne göre üreticiden alınacak, birim alana hesaplar büroda yapılacaktır.
(3) Üreticinin ürünü ne zaman, kime sattığı, her partide ne kadar ürünü, kaça sattığı sorulmalı ve not edilmelidir. Ortalama satış fiyatı büroda (ağırlıklı ortalama dikkate alınarak) hesaplanacaktır. Tali ürünler (buğdayda saman, mısırda sap, şeker pancarında küspe vs.) için de aynı yol izlenmelidir.
(4) Önemli olan üretim değeridir. Satılmayarak işletmede değerlendirilen ürünlerin değeri de dikkate alınmalıdır. Dolayısıyla satış miktarları sorulurken işletmede tüketilen miktar dikkatten uzak tutulmamalıdır. Satılmayan ürünler için (asli veya tali) pazar fiyatları (çiftçi eline geçen) öğrenilmeli, araştırılmalıdır.
(5) Toprak bir defa sürülmüşse bir, iki defa sürülmüşse iki sürüm masrafı hesaplanacaktır. Tabloda var diye yapılmayan bir işlemin masrafı yazılmayacaktır. Bu, bütün işlemler için aynıdır.
(6) Sürüm masraflarını hesaplamak kolay bir işlem değildir. Söz konusu olan sadece yakıt, yağ, iş gücü, amortisman masrafları değildir. Traktöre bağlı ekipmanın da masrafları vardır. Bu arada önemli hatalar da yapılabilir. Çözüm olarak kira ile sürüm yaptıran işletmelerin ödediği ücretlerden yararlanılabilir (Gübreleme, ilaçlama gibi işlemlerde kullanılan alet ve ekipman için de aynı durum geçerlidir).
(7) İşlem tarihleri, gün ve ay olarak kaydedilmelidir (15 Mayıs 2009 gibi). Tarihler, cetvellerde yer almayan bazı maliyet kalemlerinin doğru olarak hesaplanmasında önemlidir (örneğin değişken masrafların faiz karşılığının hesaplanmasında). Bu sayede ürünlerin tarım takvimi de hazırlanmış olacaktır.
(8) İş gücü ve çeki gücü ayrı ayrı (dakika olarak) kaydedilmelidir. Ondalıklı rakamlar ilerde yanıltıcı olabilmektedir. “0.5 saat” yerine 30 dakika yazılması çok daha sağlam bir yoldur. “Ücret” sütunu boş bırakılabilir. Çiftçi bütün arazisi için tek bir ücret ödemişse bu rakam alınmalı ve araştırma parseline isabet eden masraf miktarı büroda hesaplanmalıdır. Dikkatten uzak tutulmaması gereken nokta amaçtır.
Amaç, ürün maliyetinin sağlıklı biçimde hesaplanmasıdır. Bunun için gerekli olacak bütün sorular sorulmalıdır. İşlemler çiftçi tarafından yapılmış, bir ücret ödenmemiş ise yörede aynı işler için ödenen cari ücretler dikkate alınmalıdır.
(9) Kullanılan ekipman ve kapasitesi sütununa sürümde traktör, markası, BG, iş makinesinin cinsi ve iş genişliği yazılmalıdır. Diğer işlemlerde de bu sistem uygulanmalıdır. Kiralama yapılsa bile bu bilgiler alınmalıdır (Bu bilgiler ilerde yapılacak diğer çalışmalarda veya hatalı verilerin düzeltilmesinde yararlı olabilir.)
(10) Kullanılan materyal başlığı altında; tohumluk, fide, gübre, ilaç vs. gibi girdiler, miktarları ve adları yazılmalıdır. Saf bitki besin maddesi olarak kullanılan gübre miktarı büroda hesaplanacaktır, çiftçinin araştırma parselinde kullandığı gübre cinsini ve miktarını belirtmesi yeterlidir. Girdilerin birim fiyatlarının yazılması daha kolaysa çiftçinin ödediği birim fiyatlar yazılmalıdır. Eğer üretici sadece toptan hesap verebiliyorsa o zamanda toplam tutar yazılmalı ama bunun toplam olduğu belirtilmelidir. Fide masrafları (tütünde olduğu gibi), maliyet tablosuna benzer bir tablo halinde ayrıca çıkarılmalıdır. Eğer bu zahmetli olacak ve daha da önemlisi bizi yanıltacaksa fidenin pazar fiyatı bulunmalı veya tahmin edilmelidir.
(11) Açıklama sütununa, büroda yardımcı olacak bilgiler kaydedilebilir. Örneğin yapılan tarla işlerinde çalışanların yaşı ve cinsiyeti önemlidir (E-19, K-34 gibi açıklamalar bu sütuna yazılmalıdır)
EK 7.2
ÇİFTLİK HAYVANLARI HAREKET TABLOSU (1.Şekil) Hayvanlar Yaş
(ay)
Sene başı
Satın alınan
Doğan Satılan Ölen Kesilen Sene sonu Koyunculuk
Koç >18 3 3
Koyun >18 120 30 2 5 103
Toklu 9-18 50 20 4 6 53
Kuzu 0-8 118 120 60 10 10 105
Toplam 291 120 110 16 21 264
Sığırcılık
Boğa >18
İnek >18 3 1 1 4
Tosun >18
Düve >18 2 1 2
D.dana 12-18 2 1
E.dana 12-18 1 1 1
Buzağı 0-11 2 3 1 2
Toplam 10 1 3 3 1 10
ÇİFTLİK HAYVANLARI HAREKET TABLOSU (2.şekil) Hayvanlar Yaş
(ay) Sene başı
Satın alınan
Doğan Çağ değişimi Satılan Ölen Kesilen Sene sonu Giren Çıkan
Koyunculuk
Koç >18 3 3
Koyun >18 120 20 30 2 5 103
Toklu 9-18 50 53 20 20 4 6 53
Kuzu 0-8 118 120 53 60 10 10 105
Toplam 291 120 73 73 110 16 21 264
Sığırcılık
Boğa >18
İnek >18 3 1 1 1 4
Tosun >18
Düve >18 2 1 1 2
D.dana 12- 18
2 1 1 1 1
E.dana 12- 18
1 1 1 1
Buzağı 0-11 2 3 2 1 2
Toplam 10 1 3 4 4 3 1 10
