RADYOTERAPİ VE TOTAL VÜCUT IŞINLAMASI

(1)

RADYOTERAPİ VE

TOTAL VÜCUT IŞINLAMASI

HAFİZE DÖNMEZ Erciyes Üniversitesi Şahinur Dedeman Kemik İliği ve Kök Hücre Nakli Hastanesi

(2)

I.KEMİK İLİĞİ NAKLİ HEMŞİRELİĞİ KURSU, 23-24 KASIM 2012 KAYSERİ

RADYASYON

1895 yılında Wilhelm Conrad Röntgen tarafından X-ışınlarının keşfi

Wilhelm Conrad Röntgen

1845-1923 İlk Klinik Görüntü

(3)

Tıbbi alandaki radyasyon uygulamaları,

radyasyonla görüntü elde edebilme ve radyasyonun hücre veya tümörleri yok edebilme yeteneğine sahip

olması temeline dayanır.

Radyoterapide (RT) Amaç

(4)

RT ESAS OLARAK İKİ HEDEFE YÖNELİKTİR

1. Hastalığı tedavi etmek amacı ile küratif olarak, 2. Hastalığı tümden yok etmenin mümkün

olmadığı durumlarda, hastanın şikayetlerini hafifletmek amacıyla palyatif olarak kullanılır.

(5)

Küratif RT

 Küçük hacimli baş-boyun, serviks ve deri kanserlerinde,

 Işına çok duyarlı tümörlerde ,

 İnoperabl kanserlerde,

 Lokal nüksün veya olası metastazın önlenmesi amacıyla uygulanır.

(6)

Palyatif RT

 Ağrı giderici (kemik-KC metastazları)

 Bası azaltıcı (beyin-omurilik metastazları..)

 Kanamaya karşı (hematüri, menoraji, hemoptizi)

 İleri yaşta, performansı düşük hastalarda yaşam kalitesini iyileştirmek ve tümörlerin küçülmesini sağlamak amacıyla uygulanır.

(7)

Hızlı elektronlar Beta parçacıkları Alfa

parçacıkları PARÇACIK TİPİ

X-Işınları Gama ışınları DALGA TİPİ İYONLAŞTIRICI RADYASYON

Radyo dalgaları Mikrodalgalar Kızılötesi dalgalar

Görülebilir ışık DALGA TİPİ

İYONLAŞTIRICI OLMAYAN RADYASYON

RADYASYON

Dolaylı iyonlaştırıcı Nötron parçacıkları

Radyasyon Çeşitleri

(8)

*Khan, Faiz M., Physics of Radiation Therapy, The, 4th Edition, Copyright ©2010 Lippincott Williams & Wilkins, Department of Therapeutic Radiology, University of Minnesota Medical School, Minneapolis, Minnesota.

• İyonize radyasyon bir maddeye girdiğinde iyon çiftleri

oluşturmaktadır.

• Oluşan bu serbest radikaller canlı dokuları tahrip eder.

• Bu tahrip edici özellik kullanılarak kanserli hücreler yok edilmektedir.

Radyasyonun Hücrelere Etkisi

(9)

Radyoterapide iyonizan radyasyonlar kullanılmaktadır.

1. External Radyoterapi -Lokal

-Total Vücut Işınlaması 2. Internal Radyoterapi -Brakiterapi

Radyasyon Veriliş Şekilleri

(10)

Co-60 External Tedavi Cihazı:

Co-60, 1.17 ve 1.33 MeV ‘li gamma yayınlar. Co-60 ‘ın ortalama gamma enerjisi 1.25 MeV ‘dir.

Linner Hızlandırıcı (LINAC):

Lineer hızlandırıcılarda x ve elektron hüzmeleri elde edilmektedir. Kullanılan x-ışınlarınnn enerjileri 4, 6, 10, 15, 25 MV, elektronların enerjileri 4, 6, 8, 10, 12, 15, 18 MeV ‘dur.

External Radyoterapi

(11)

İnternal Radyoterapi

Brakiterapi

Brakiterapide hasta internal olarak ışınlanır. Bu ışınlama doku boşlukları, bronşlar ya da doku içerisine iğnelerle girilerek yapılır.

(12)

Radyoterapide Aşamalar

1. Klinik Değerlendirme

2. Tedavi Kararı

3. Hedef Volüm Belirlenmesi

4. Tedavi Planlanması

5. Simülasyon / Verifikasyon

6. Tedavi

7. Periyodik İzlem

(13)

Simülasyon

(Tedavi Planlama Aşaması) Nedir?

Radyoterapi uygulamasına karar verildiğinde ilk randevuda simülasyon işlemi yapılır.

Simülatörde belirlenen alanlara tedavi cihazında ışınlama yapılır.

(14)

RT’de Genel İlkeler

1. RT’de klasik olarak “fraksiyone/ bölünmüş”

tedavi kullanılır ve her fx dozu eşittir.

2. Her tedavi alanı her fx da ışınlanmalıdır.

3. Hastanın RT’e toleransı, erken ve geç etkiler;

toplam doza, fx dozuna, ışınlanan alan genişliğine ve ışınlanan bölgedeki kritik organlara bağlıdır.

(15)

4. Tedaviye toleransı düşük olan hastada toplam dozlarda azaltma, tedavi alanlarında küçültme, hatta tedaviye geçici olarak ara verme söz konusu olabilir.

5. RT gören hastanın klinik takibi önemlidir!!

Hasta tedavi süresince her hafta en az bir defa muayene için doktoruna gönderilmelidir.

RT’de Genel İlkeler

(16)

RT’de Genel İlkeler

6. Hastanın her tedavide aynı pozisyona

getirilmesi ve simülasyonda işaretlenmiş olan lazer noktalarının, tedavi cihazındaki lazer noktaları ile çakışması sağlanmalıdır.

(17)

RADYASYONUN

BİYOLOJİK ETKİLERİ

NELERDİR ???

(18)

Radyasyona Karşı Doku ve Organ Duyarlılığı

 Kas, kemik, kıkırdak ve bağ dokuları radyasyona karşı dirençlidirler.

 Kemik iliği, mide-bağırsak ve üreme organları ise duyarlıdırlar.

(19)

Hematopoietik Sistem

 Kemik iliği çabuk yenilenen ve olgunlaşan hücrelerden oluşur.

Bu nedenle kemik iliğinin olduğu bölgeler ışınlanırsa, vücutta dolaşan kan hücreleri giderek azalır.

 Tüm vücut ışınlamasından beş gün sonra lökopeni on gün sonra trombositopeni, iki ay sonra anemi maksimum düzeye ulaşır.

(20)

Üst Sindirim Sistemi

Mukozit

Yutma güçlüğü

Tat duyusunun kaybolması

Kserostomi

(21)

Alt Sindirim Sistemi

En önemli ve sık görülen yan etki; tedaviden bir süre sonra görülen proktittir (ağrılı mukuslu dışkılama).

 Batın ya da pelvik ışınlamalarda akut olarak bulantı, kusma, diyare; geç dönemde ise stenoz, fistül gibi yan etkiler görülebilir.

(22)

Karaciğer

 Genellikle tüm karaciğer ışınlandıktan 3-4 ay sonra bitkinlik, kusma, zayıflama, ateş gibi ön belirtilerle birlikte radyasyon hepatiti görülebilir.

 Genel olarak 20 Gy’den sonra karaciğer, ön ve arka alanlardan korunur.

(23)

Akciğer

 Akciğer ışınlaması yapılırken erken dönemde kuru öksürük, nefes darlığı, ateş görülebilir.

 Akut pnömopatiler radyoterapi bitiminden 2-4 ay sonra görülür ve bir iki haftada kaybolur.

 Geç dönemde fibroz gelişebilir.

(24)

Kalp

 Miyokardit ya da perikardit görülebilir.

(25)

Renal

 İlk görülen belirtiler proteinüri, hipertansiyondur, giderek kronik böbrek yetmezliği gelişir

 Disüri

 Pollaküri

(26)

Deri

 Co⁶⁰ ile yapılan ışınlamalarda ve özellikle düşük enerjili X ışınları kullanıldığında cilt reaksiyonları çok artar.

 Akut radyodermit görülebilir.

(27)

Gonadlar

 Azospermi

 Menapoz

(28)

Beyin

 Yüksek doz radyasyonun ilk etkisi; beyinde ödemdir ve bu özellikle şiddetli baş ağrısı ile kendini gösterir.

 50 Gy’in üstünde ışınlanan kişilerin %5’inde geç dönemde unutkanlık ve dalgınlık görülebilir. Çocuklarda ise mental retardasyona neden olabilir.

(29)

Omurilik

 Akut miyelopatiler

 Ellerde ve ayaklarda his kaybı

 Başı öne eğince elektriklenme hissi (Lhermitte belirtisi)

(30)

Lens

 Tek dozda 2 Gy sonrası katarakt riski artar.

 7.5 Gy’den sonra katarakt mutlak olur.

(31)

radyasyonun yaşam kısaltıcı etkisi

Eğer germ hücresi hasarlanmışsa “genetik mutasyon”

şeklinde gelecek kuşakta ortaya çıkar, somatik hücre hasarlanmışsa “lösemi/ ya da kanser” şeklinde olabilir.

-karsinogenez

(32)

TÜM VÜCUT IŞINLAMASI

(33)

Tüm vücudun “tedavi amacıyla” radyasyona maruz bırakılmasıdır.

Kemik iliği transplantasyon programlarının hazırlık rejimlerinde kullanılan bir RT tekniğidir.

TÜM VÜCUT IŞINLAMASI (TBI)

(34)

Amaç

 Kemoterapi ile remisyona girmiş hastada, olası rezidüel hücrelerin yok edilmesi.

 Alıcının kemik iliğinde, verici kemik iliği hücreleri için yer açmak.

 Lenfositleri baskılayarak, immünsupresyon yaratıp rejeksiyona engel olmak.

(35)

Endikasyonları

Kesin endikasyonlar:

– ALL – AML – KML –MDS

Opsiyonel endikasyonlar:

– Nöroblastom – Ewing sarkomu – Multiple myelom – Aplastik anemi

Klinik araştırma düzeyinde:

– HL – NHL

(36)

Kontrendikasyonları

 Daha önceki TBI

 Daha önceki lokal radyoterapi (radyoterapistin önerisiyle kabul edilebilir.)

 Şiddetli respiratuar yetmezlik

 Şiddetli kardiyak bozukluk

 Prosedür sırasında hareketsiz kalamama

(37)

Uygun TBI Tekniği

 İyi doz

homojenitesi

 Organ korumaları

 Tekrar edilebilir

 Tedavi merkezine uyabilmeli

(38)

TBI Teknikleri

Kobalt ile TBI

(39)

TBI Teknikleri

AP/PA

(40)

TBI Teknikleri

Gantri Rotasyonu

(41)

TBI Teknikleri

Lateral

(42)

TBI Teknikleri

Lateral

(43)

TBI Teknikleri

Lateral

(44)

TBI- Akciğer Koruması

 Akciğer dozunu tolere edilebilir bir değere indirmek için akciğer blokları kullanılır.

 Blokların altında kalan toraks duvarı ve kostalara elektronlar uygulanarak kayıp doz tamamlanabilir.

(45)

TBI- Akciğer Koruması

(46)

TBI - Fraksiyonasyon

 Tek fraksiyon tedaviler

 1x 2Gy

 1x 6 Gy

 1x 10 Gy

 1x 12 Gy

 Fraksiyone tedaviler

 6x 2 Gy

 3x 3.3 Gy

 4x 3 Gy

 11x 1.8 Gy

(47)

(48)

TBI – Kalite Kontrol

 Her TBI öncesinde dozimetrik doğrulamalar yapılmalıdır.

 Planlanan ve verilen dozlar karşılaştırılıp doğrulanmalı ve kayıt edilmelidir.

(49)

TBI – Destek Ekipmanı

 Akciğer,kalp ve dolaşım komplikasyonları ihtimaline karşı acil durum teçhizatı bulundurulmadır.

 Hastanın, TBI esnasında vücut fonksiyonlarını desteklemek için, pulse-oksimetri ve monitör bulundurulmalıdır.

 Her ışınlama için koruma bloklarının pozisyonları tedavi koşulları altında doğrulanmalıdır.

(50)

Tüm Vücut Işınlaması Akut Yan Etkiler

*ERÜ Transplant Merkezi Standard Operatıve Procedure ,TBI,SOP 028.

(51)

Tüm Vücut Işınlaması

Kronik Yan Etkiler

(52)

Kök Hücre Transplantasyonunda TBI’nın Diğer Yöntemlere Göre Avantajları

Nelerdir?

(53)

 TBI, kemoterapinin etkimediği organları etkiler.

(testis,beyin..)

 TBI, diğer kemoterapik ajanlar ile çarpraz direnç oluşturmaz.

 TBI, KT ajanları gibi metabolizasyona gereksinim duymaz.

(54)

 Transplantasyon olguları, daha önceden bir çok KT ajanı almaları ve genellikle radyasyona maruz kalmamaları sebebi ile,tümöral hücreler radyoterapiye daha sensitiftir.

(55)

 ^R

adyasyona geç yanıt veren normal doku hücreleri,fraksiyonlar arasında optimal bir süre bırakılırsa (6-12 saat) tümör hücrelerine göre daha hızlı bir tamir süresine sahiptirler.

(56)

TEŞEKKÜRLER...

RADYOTERAPİ VE TOTAL VÜCUT IŞINLAMASI