SÝSTEMÝK SKLEROZDA OKSÝDATÝF STRES LÝTERATÜR DERLEMESÝ
1 2
Þükran ERTEN , Murat TURGAY
ÖZET
Sistemik sklerozun etyopatogenezi iyi bilinmemektedir ve baþlangýç dönemindeki endotel hasarýnda oksidatif stresin rol oynadýðý düþünülmektedir. Sistemik sklerozda ve Raynaud fenomeninde, antioksidan potansiyalde azalma ve dolaþýmdaki serbest radikallerde artma tesbit edilmiþtir. Oksidatif stresi saptamak için aþýrý miktarda serbest radikal üretildiðini ve/veya antioksidan eksikliðini göstermek gerekir. Sistemik sklerozlu hastalarda plazma antioksidan enzim düzeylerindeki azalmanýn nedeni bilinmemektedir. Antioksidanlarýn intermediate metabolizmasýndaki deðiþiklikler veya sýk Raynaud fenomeni epizotlarýný takiben ortaya çýkan hipoksi tarafýndan antioksidanlarýn tüketilmesi neden olabilir. Ýskeminin kendisi özellikle de hipoksiyle birlikteyse doku hasarýna neden olabilir. Aktive olmuþ oksijen türevleri hasarý hem baþlatýp hem de ilerlemesine neden olurlar.
Endotel hücrelerinin fonksiyonel bozukluðu en çok hastalýðýn erken dönemlerinde ortaya çýkar.
Anahtar sözcükler: Sistemik skleroz, oksidatif stres, antioksidanlar
Oxidative Stress in Systemic Sclerosis Literature Review
SUMMARY
Etiopathogenesis of systemic sclerosis is not well-known and oxidative stress has been suggested to play a role in the endothelial damage at the initial phase of the disease. In systemic sclerosis and Raynaud phenomenon, decrease in antioxidant potential and increase in the free radicals were detected in circulation. It is necessary to show production of excess amounts of free radicals or deficiency of antioxidants to detect oxidative stress. In patients with systemic sclerosis, the etiology of decrease in the antioxidant enzymes is unknown. This may be due to the changes in the intermediate metabolism of antioxidants or consumption of antioxidants caused by hypoxia induced by Raynaud phenomenon. Ischemia itself, especially if it is together with hypoxia may cause tissue damage. Endothelial cell dysfunction occurs especially at early stages of the disease.
Key words: Systemic sclerosis, oxidative stress, antioxidants
1Atatürk Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi Romatoloji Bölümü, ANKARA, TÜRKÝYE
2Ankara Üniversitesi Týp Fakültesi, Romatoloji Bilim Dalý, ANKARA, TÜRKÝYE
Sistemik sklerozda (SSc) ve Raynaud Blann ve ark. sistemik sklerozda lipid fenomeninde (RF), antioksidan potansiyalde azalma peroksidasyonunun arttýðýný belirtmiþlerdir . Herrick 4
ve dolaþýmdaki serbest radikallerde artma tesbit ve ark. ise lipid peroxidasyonunu gösteremezken, edilmiþtir. Antioksidan eksikliði hangi serbest lipid izomerizasyonunun arttýðýný göstermiþlerdir.
radikalin varlýðýnda olursa olsun oksidatif strese Artmýþ lipid izomerizasyon yolu dolaþýmdaki eðilimi artýrýr. Ýskemik kalp hastalýklarýnda ve kronik askorbik asit ve selenyum gibi mikronutrienlerinin pankreatitte de ayný durum gösterilmiþtir . Oksidatif 1 konsantrasyonlarýndaki azalma ile de iliþkilidir.
stresi saptamak için aþýrý miktarda serbest radikal Hücrelerin ve hücrelerarasý sývýnýn antioksidan üretildiðini ve/veya antioksidan eksikliðini göstermek savunmasýný desteklemek için etkileþen çeþitli gerekir. Serbest radikallerin çoðunun yaþam süresi mikronutrientlerin absorbsiyonu, daðýlýmý ve atýlýmýný kýsadýr ve direkt ölçülmeleri zordur. Bu nedenle etkileyen faktörler hakkýndaki bilgilerimiz sýnýrlýdýr.
serbest radikal hasarýnýn indirekt kanýtlarýna bakýlýr. Genellikle küçük, selenyum ve askorbat gibi suda eriyen moleküller hýzlý bir þekilde abzorbe olup Sistemik Sklerozda Oksidatif Stres hücrelerde konsantre edilir ve metabolize olduktan Sistemik sklerozlu hastalarda plazma thiol sonra idrarla atýlýrlar. Malabsorbsiyonlu hastalarda, konsantrasyonunun azaldýðý gösterilmiþtir. Bu da vitamin E ve â-karoten alýmý bozulabilir. Herrick ve serbest radikal üretiminin artýðýnýn bir kanýtýdýr. ark. sistemik sklerozda, özellikle sýnýrlý formda ve Azalmýþ thiol düzeyleri lökosit aktivasyonu ile RF'de, oksidasyonun fazlalýðýndan çok vitamin C
2 eksikliðine baðlý olarak serumda mikronitruent
iliþkilidir . Lipid peroksidasyonunun markýrý olan
antioksidanlardan askorbik asit ve selenyumun malondialdehid (MDA) düzeylerinin, primer
azaldýðýný göstermiþlerdir. Antioksidanlardan Raynaud fenomeni ile sistemik sklerozisli hastalarda
askorbat, selenyum, á-tokoferol, â-karoten, sistein ve arttýðý gösterilmiþtir. Gene bu da polimorfonükleer
3 methioninin kaynaðý diyet olduðundan Herrick ve ark.
hücre aktivasyonu ile iliþkilidir . Her iki çalýþmanýn
yaptýklarý çalýþmada selenyum ve askorbik asit s o n u c u n d a , s i s t e m i k s k l e r o z d a s i s t e m i k
eksikliðinin diyetle alým yetersizliðine baðlý polimorfonükleer hücre aktivasyonunun, serbest
olmadýðýný göstermiþlerdir . Benzer þekilde Lundberg 5
radikallerin kaynaðý olabileceði belirtilmiþtir.
ve ark. da SSc ve RF'li hastalarda á-tokoferol ve â- da sistemik skleroza baðlý akciðer hastalýðýnda da karoten düzeylerinin düþtüðünü ve bunun da oksidatif oksidatif stresin rol oynayabileceðini gösterir 13. strese zemin hazýrladýðýný göstermiþlerdir. Ayný Morita ve ark. SSc'lu hastalarda, monositlerde yazarlar â-karoten, á-tokoferol, askorbik asit ve süperoksit düzeyinin artmýþ olduðunu plazmada da s e l e n y u m d ü z e y l e r i n i n n o r m a l o l d u ð u n u süperoksit dismutaz (SOD) enziminin aktivitesinin
6 14
belirtmiþlerdir . Her iki çalýþma da SSc ile kontrol artmýþ olduðunu göstermiþlerdir . Baþka bir grubu arasýnda diyetle mikronutrient alýmýnýn farklý ç a l ý þ m a d a , s i s t e m i k s k l e r o z d a l i p i d olmadýðýný göstermektedir. SSc'de alým azlýðý peroksidasyonunun arttýðý ve bunun eritrosit membran olmadýðýndan, azalmýþ kan düzeylerinin baþka þekilde akýþkanlýðýnda azalmayla iliþkili olduðu gösterilmiþtir açýklanmasý gerekir. SSc'li hastalarda gastrointestinal 15. Bu çalýþma, serbest radikallere baðlý hasarýn dismotiliteye baðlý olarak ince barsakta aþýrý bakteri mikrovasküler akýmý bozma mekanizmasýna iyi bir çoðalmasýna sekonder gastrointestinal sistem kanýttýr.
tutulumu olduðundan, selenyum ve vitamin C Cotton ve ark'nýn yaptýðý bir çalýþmada serbest düzeylerindeki düþme malabsorbsiyona baðlý olabilir. radikallerin, direkt doku hasarý yapabileceði Tech ve ark. SSc'de serum askorbik asit gösterilmiþtir. Deðiþik derecede deri tutulumu olan absorbsiyonunun bozulmadýðýný göstermiþlerdir. hastalarýn ön kolundan deri biyopsisi alýnmýþ ve deri Askorbik asit suda kolayca çözüldüðünden ve absorbe t u t u l u m u n u n n i t r i k o k s i t s e n t a z ( N O S ) olduðundan, malabsorbsiyonda plazma düzeyleri ekspresyonundaki artýþla iliþkili olduðu ve artmýþ korunur. Düþük selenyum ve Vitamin C düzeylerini, NOS ekspresyonunun, NO'e baðlý serbest radikal bu aköz faz antioksidanlarýn bozulmuþ renal hasarýnýn bir markýrý olan endotele ait nitrotirozin klirensinin atýlýmlarýný artýrmasý ile de açýklamak ekspresyonundaki artýþla paralel gittiði gösterilmiþtir
7 16
olasýdýr . .
3 17 18
SSc'de okside low density lipoprotein (LDL)'ye Lau ve ark. , Tikly ve ark. ile Allanore ve ark.
karþý antikor düzeylerinde artýþ tesbit edilmiþtir ve sistemik sklerozlu hastalarda MDA düzeyini yüksek, SSc'de LDL'nin oksidasyona karþý kontrol grubuna 8,9 Emerit ve ark. kontrol grubu ile benzer bulmuþlardýr . 19
göre daha duyarlý olduðu gösterilmiþtir . Bu farklýlýk Solans ve ark.'nýn thiobarbitürik asit (TBAR) metodu LDL'nin â-karoten ya da á-tokoferol içeriðinden kullanarak lipid peroksidasyonunu ölçtükleri kaynaklanmamaktadýr ve normal LDL'nin çalýþmada lipid peroksidasyon ürünlerinin SSc'de a n t i o k s i d a n ý o l a n á - t o k o f e r o l ü n e n d o j e n primer RF'li hastalara göre arttýðý tesbit edilmiþtir. 20
konsantrasyonu SSc ve primer RF'de azalmamýþtýr. Ýskeminin kendisi özellikle de hipoksiyle Yine bu çalýþmada SSc'de plazmada askorbik asit birlikteyse doku hasarýna neden olabilir. Aktive olmuþ düzeyinin azaldýðý gösterilmiþtir. Bu da LDL oksijen türevleri hasarý hem baþlatýp her de oksidasyonunu etkilemektedir çünkü LDL, ilerlemesine neden olurlar. Bu kaynaklar arasýnda lipoproteinler üzerindeki serbest radikal ataðý sonucu hipoksantin-ksantin oksidaz sistemi, bozulmuþ oluþan tokoferol radikallerinden elektronlarý kabul mitokondrial elektron transport sistemi, aktive olmuþ
eder. polimorfonükleer lökositler (PMNL) ve lipoksijenaz
SSc'li hastalarda plazma antioksidan enzim yoluyla araþidonik asit metabolizmasý vardýr. SSc'un düzeylerindeki azalmanýn nedeni bilinmemektedir. etyopatogenezi iyi bilinmemektedir ve baþlangýç Antioksidanlarýn intermediate metabolizmasýndaki dönemindeki endotel hasarýnda oksidatif stresin rol deðiþiklikler bir neden olabilirken, sýk RF epizotlarýný oynadýðý düþünülmektedir. Endotel hücrelerinin 21
takiben ortaya çýkan hipoksinin antioksidanlarý fonksiyonel bozukluðu en çok hastalýðýn erken tüketmesi diðer bir neden olabilir. dönemlerinde ortaya çýkar. SSc'da endotel hasarý düz SSc patogenezindeki diðer önemli basamaklar, kas hücrelerinin ve fibroblastlarýn proliferasyonuna dolaþýmdaki endotelin düzeyinde artma ve nitrik oksit neden olurken, trombositler ve inflamatuvar düzeyindeki azalmadýr. Endotelin, hastalýk hücrelerin de o bölgede toplanmasýna neden olur.
patogenezine vazokonstrüksiyonun yanýnda düz kas SSc'lu hastalarda monositlerin respiratuvar hücrelerinin uyarýlmasý ve fibroblastlarýn 11 hasar aktivasyonu, iskemi-reperfüzyonu takip eden proliferasyonu yolu ile de katkýda bulunur. SSc'de zincir reaksiyonu tarafýndan indüklenir. Eðer endotelin nitrik oksit salgýlama kapasitesi azalmýþtýr. dolaþýmda monositler tarafýndan süperoksit radikali SSc'de nitrik oksit salýnýmýnýn bozulmasý endotelin 11 üretimine neden olan faktör iskemi ise, ekstremitelerin adaptif kapasitesini bozan diðer bir faktördür. vazospastik bir hastalýðý olan primer RF'li hastalarýn Diðer bir çalýþmada, lipid peroksidasyonunun in monositlerinin, süperoksit üretimini nasýl olup da vivo ölçümü güç olduðundan, araþidonik asidin artýrmadýðýný açýklamak gerekir. Sambo ve ark.
serbest radikallerle katalize olmuþ peroksidasyon yaptýklarý bir çalýþmada SSc'lu hastalarýn her iki hücre ürünü olan F2 izoprostanlarýn düzeylerinin arttýðý tipi iskemiye maruz kalsa da, manipüle olmamýþ gösterilmiþtir . Sistemik skleroza baðlý fibrozan 12 PMNL'lerinden üretilen süperoksit düzeyleri, ayný alveolit ve kriptojen fibrozan alveolitli hastalarýn hastalarýn monositlerinden üretilene göre çok daha az BAL(bronkoalveoler lavaj) sývýlarýnda F2 bulunmuþtur . Bu bulgular ýþýðýnda SSc'li hastalarýn 15
izoprostanlarýn düzeylerinin arttýðý gösterilmiþtir. Bu monosit NADPH'larýnýn iskemi dýþýnda in vivo baþka
faktörlerden de etkilendiði söylenebilir. fibrozisi artýrarak kýsýr döngüye yol açmaktadýrlar . 14
SSc'da RF, yaygýn proliferatif okluzif vasküler Emerit ve ark. yaptýklarý çalýþmada ise eritrosit içi hastalýkla ve sonuçta serbest oksijen radikallerinde SOD düzeyine bakýlmýþ ve kontrol grubu ile arasýnda artýþla ve doku hasarýyla iliþkilidir. Ýnflamatuvar herhangi bir fark bulunamamýþtýr . SSc'de oksidatif 19
hücrelerin ve membran lipidlerine oksidatif hasar stresten, antioksidan savunma mekanizmalarýndaki biyomarkýrlarýnýn aktivasyonu, iskemik ataklarýn azalmadan çok, süperoksit üretiminde artýþ sorumlu daha sýk olduðu ve daha fazla saðlam dokunun olabilir.
bulunduðu, hastalýðýn erken döneminde daha SOD'daki polimorfik farklar ve mikronutrient
15,20,22
fazladýr . Vasküler hastalýk, metabolik yollarý antioksidan düzeylerindeki azalma, SSc'de oksidatif uyararak oksidatif stresi artýrabilir. Ýskemi- streste artýþa katkýda bulunabilir . Gerçekten SSc'de 17
reperfüzyon koþullarýnda, ksantin oksidaz enzimi selenyum ve vitamin C düzeylerinde deðiþiklikler hipoksantinin ksantine dönüþümünü katalizler ve tanýmlanmýþtýr. Günde 500-1000 mg vitamin E alan süperoksit anyonlarýnýn üretimini saðlar. SSc'li hastalarda vitamin E düzeyleri yükselebilir, bu Denton ve ark. hastalýk süresi 4.3-5.8 arasýnda da mikronutrientlerin azalmýþ absorbsiyonunun olan RF ve SSc olan hastalara antioksidan olarak tersine çevrilebileceðini ve azalmýþ antioksidan probukol vermiþler ve RF'nin þiddeti ve LDL'nin durumla iliþkili olmadýðýný gösterir.
oksidasyona duyarlýlýðý yönünden faydalý olduðunu Selenyum, toksik hidrojen peroksiti yýkan belirtmiþlerdir . Ancak baþka bir çalýþmada Herrick 23 glutatione peroksidaz enziminin esansiyel parçasýný ve ark. ortalama hastalýk süresi 10 yýl olan hastalarda oluþturur. Kalsiyum antagonistlerinin çoðunun potent mikronutrient antioksidanlarýn allopurinol ile antioksidan etkileri vardýr. Örneðin Mibefradil gibi k o m b i n a s y o n u n d a n o l u m l u s o n u ç e l d e bazý ilaçlar in vitro lipid peroksidasyonuna karþý
5 25
edememiþlerdir . Bu konuda yapýlacak daha geniþ koruyucudur. Bir çalýþmada, dihidropiridine tipinde randomize kontrollü çalýþmalara ihtiyaç vardýr. kalsiyum kanal blokürlerinin sistemik sklerozlu Murrel ve arkadaþlarý da SSc patogenezinde, hastalarda, plazma oksidatif stres biyomarkýrlarýnýn artmýþ serbest radikal üretiminin rol oynayabileceðini düzeylerini azalttýklarý gösterilmiþtir 18.
ve ksantin oksidaz reaksiyonu ile süperoksit F a g o s i t l e r c e ü r e t i l e n s e r b e s t o k s i j e n üretiminin öneminden bahsetmektedir . SSc'de RF 24 radikallerinin, diffüz akciðer hastalýklarýna baðlý doku veya kalp ve barsak gibi organlarda iskemi- hasarýndan sorumlu olduklarý düþünülmektedir.
reperfüzyon hasarý ortaya çýkabilir. Ýskemi sýrasýnda, Diffüz akciðer hastalýklarý, patogenezleri farklý olup ksantin dehidrogenaz ksantin oksidaza dönüþmekte, deðiþen derecelerde pulmoner fibroz oluþturan bir ATP'nin yýkýmýyla hipoksantin ve ksantin açýða grup hastalýktýr. Epitel hücrelerinin hasarý ve deðiþimi, çýkmaktadýr. Reperfüzyon sonucu oksijen interstisyel akciðer hastalýklarýnýn önemli bir saðlandýðýnda süperoksit radikalleri ve hidrojen özelliðidir. Oksidatif stres, alveoler epitel peroksit ortaya çýkar. SSc'li hastalarýn serumlarýnda hücrelerinde ya direkt olarak hücre içi redoks ksantin oksidaz düzeylerindeki artýþ, ksantin oksidaz dengesini bozarak ya da indirekt olarak redoks-duyarlý tarafýndan süperoksit üretiminin hastalýk patogenezi efektör yolaklarý aktive ederek etki eder. Ayrýca, bir geliþiminde rol oynayabileceðini gösterir. çalýþmada oksidatif stresin, immün yanýtlarý sitokin P l a z m a A d e n o z i n d e a m i n a z ( A D A ) salýnýmýný baþlatarak etkileyebileceði gösterilmiþtir.
d ü z e y l e r i n d e k i y ü k s e l m e a k t i v e o l m u þ T Bir çalýþmada, yüksek dozlarda N-asetil sisteinin hücrelerinden enzim salýnmasýna baðlý olarak ortaya idiopatik pulmoner fibrozisli hastalarda oksijen çýkar. Yüksek ADA düzeyleri tüberküloz, radikallerinin neden olduðu epitel hücre hasarýný, toksoplazmoz, salmonelloz, viral hepatitler, HIV hücre dýþý glutatione eksikliðini ve oksidatif hasarý enfeksiyonu ile lösemide de görülebilir. ADA, purin önlediði gösterilmiþtir.
metabolizmasýnda rol oynayan ve adenozinin inozine Fizyolojik olan ya da olmayan çok sayýda irreversible deaminasyonunu saðlayan önemli bir oksidan ajan mevcuttur. Hava kirliliði yaratan ozon ve enzimdir. Yapýlan çalýþmalarda plazma ADA sigara ile inflamatuvar hücreler, oksidatif stres yoluyla düzeylerinin, sistemik sklerozlu hastalarda kontrol BAL proteinlerine zarar verebilirler. Ýnflamasyon gruplarýna göre yüksek olduðu gösterilmiþtir . 19 sýrasýnda makrofajlar, nötrofiller ve eozinofiller Neoplazide, primer biliyer sirozda ve eriþkin büyük miktarlarda reaktif oksijen türevleri üretirler.
solunum yetmezliði sendromunda serum SOD Diffüz akciðer hastalýklarýnda inflamatuvar yanýtta bu enziminde yükselme bildirilmiþtir. Hepsinde de hücreler baskýndýr ve özellikle idiopatik pulmoner serbest radikallerin üretiminde artýþ ve sonuçta fibroz, sarkoidoz ve SSc'li hastalarýn BAL sývýlarýnda enzimin indüksiyonu söz konusudur. Morita ve ark. yüksektir.
yaptýðý çalýþmada plazma SOD aktivitesinin SSc'li Çeþitli çalýþmalarda SSc'lu hastalarda, total hastalarda kontrol grubuna göre daha yüksek olduðu, vücut oksidatif stress durumu ile akciðer sklerotik dönemde bunun en fazla olduðu ve yüksek fonksiyonlarýndaki bozulma arasýndaki iliþki SOD aktivitesinin RF ile iliþkili olduðu gösterilmiþtir. gösterilmiþtir. Bir çalýþmada, SSc'lu hastalarýn BAL Ýskemi ile RF, serbest oksijen radikallerinin yarattýðý sývýlarýnda lipid peroksidasyonunun arttýðý endotel hasarý yoluyla ve fibroblast aktivasyonu ile gösterilirken, baþka bir çalýþmada da pulmoner
hipertansiyonlu hastalarýn akciðer doku örneklerinde 30.
5. Herrick AL, Rieley F, Schofield D, et al. Micronutrient ve idrar numunelerinde F2 izoprostan düzeylerinin
26 antioxidant status in patients with primary Raynaud's
arttýðý gösterilmiþtir . Solans ve ark. nýn yaptýklarý
phenomenon and systemic sclerosis. J Rheumatol çalýþmada ise pulmoner fibrozu olan hastalarda, lipid
1994;21:1477-83.
peroksidasyon düzeylerinin daha yüksek olduðu 21 6. Lundberg AC, Akesson A, Akesson B. Dietary intake
gösterilmiþtir . and nutritional status in patients with systemic
Sfrent-Cornateanu ve ark.'nýn yaptýklarý bir sclerosis. Ann Rheumatol Dis 1992;51:1143-8.
7. Teh LS, Johns CW, Shaffer J, et al. Ascorbic acid çalýþmada SSc'de thiobarbiturik asit reaktif
absorbtion in patients with systemic sclerosis. J maddelerin serum düzeylerinin yükseldiði, total
Rheumatol 1997;24:2353-7.
antioxidan aktivitenin düþtüðü, eritrosit içi SOD
27 8. Bruckdorfer JR, Hillary Janet B, Bunce T,
aktivitesinin düþtüðü gösterilmiþtir .
Vancheeswaran R, Blach CM. Increased susceptibility Ogawa ve ark. yaptýklarý çalýþmada SSc'lu to oxidation of low density lipoproteins isolated from hastalarda heat shock protein 70 düzeyinin arttýðýný, patients with systemic sclerosis. Arth Rheum bunun da pulmoner fibroz, deri sklerozu, renal 1995;38:1060-7.
vasküler hasar, oksidatif stres ve inflamasyonla iliþkili 9. Caramaschi P, Martinelli N, Biasi D, et al.
28 Homocysteine plasma concentration is related to lung
olduðunu göstermiþlerdir .
impairment in scleroderma. Journal of Rheumatology Yine Ogawa ve ark. baþka bir çalýþmada SSc'da
2003;30:298-304.
tamir enzimlerinden biri olan methionine sulfokside
10. Kahaleh BM. Endothelin and endothelial dependent reductase A (MSRA) antikorunu yüksek bulmuþlardýr.
vasoconstrictor in scleroderma. Arthr Rheum Bu antikorun pulmoner fibrozis, kalp tutulumu, 1991;34:978-83.
renovasküler hasar ve pulmoner hasar ile iliþkili 11. Matucci Cerinic M, Pietrini U, Marabini S. Local olduðunu göstermiþlerdir. Bu antikorlarýn oksidatif ve venomotor response to intravenous infusion of hücresel stres markýrlarý olan serum 8-isoprostan ve substance P and glyceryl trinitrate in systemic sclerosis.
heat shock protein 70 ile iliþkili olduðu da Clin Exp Rheumatol 1991;8:561-5.
29 12. Stein CM, Tanner SB, Award JA. Evidence of free
gösterilmiþtir .
radical mediated injury (isoprostane overproduction) Devrim ve ark. 'nýn yaptýðý çalýþmamýzda, SSc'lu
in scleroderma. Arthritis Rheum 1996;39:1146-50.
hastalarýn eritrosit içi MDA ve NO düzeylerini yüksek
13. Montuschi P, Ciabattoni G, Paredi P. 8-isoprostane as a olarak bulmuþtuk 30. biomarker of oxidative stress in interstitial lung
Tufvesson E. ve ark yaptýklarý çalýþmada SSc'lu diseases. Am J Resp Crit Care Med 1998;158:1524-7.
hastalarýn nefeslerinde, oksidatif stres markýrlarý olan 14. Morita A, Minami H, Sakakiba N, Sato K, Tsuji T.
Cysteinyl-LT (CysLT), LTB4 and 8-isoprostane Elevated plasma superoxide dismutase activity in
31 patients with systemic sclerosis. J Dermatol Sci düzeylerini yüksek bulmuþlardýr .
1996;11:196-201.
Son olarak Ogawa ve ark. SSc'lu hastalarda
15. Sambo P, Jannino L, Candela M. Monocytes of patients total antioxidant power (TAP)'ýn oksidative strese
with systemic sclerosis (scleroderma) spontaneously global bir yanýt olarak yükseldiðini göstermiþlerdir.32 release in vitro increased amounts of superoxide anion.
J Invest Dermatol 1999;112:78-84.
Sonuç 16. Cotton SA, Herrick AL, Jayson MIV, Freemont AJ.
Bütün bu çalýþmalar oksidatif stresin Endothelial expression of nitric oxide synthases and nitrotyrosine in systemic sclerosis. J Pathol sklerodermada doku hasarýna neden olabileceðini ve
1999;189:273-8.
vasküler ve iç organ hasarý ile kanýn hücresel
17. Tikly M, Channa K, Theodorou P, Gulumian M. Lipid komponentlerinde deðiþikliklere sebep olabileceðini
peroxidation and trace elements in systemic sclerosis.
göstermektedir.
Clin Rheumatol 2006;25:320-4.
18. Allanore Y, Borderie D, Lemarechal H, Ekindjian OG,
KAYNAKLAR Kahan A. Acute and sustained effects of
dihydropyridine-type calcium channel antagonists on 1. Simonini G, Alberto P, Sergio G, Fernanda F, Matucci oxidative stress in systemic sclerosis. Am J Med
Cerinic M. Emerging potentials for an antioxidant 2004;116:595-600.
therapy as a new approach to the treatment of systemic 19. Emerit I, Filipe P, Meunier P, et al. Clastogenic activity sclerosis. Toxicology 2000;155;1-15. in plasma of scleroderma patients: a biomarker 2. Lau CS, O'Dowd A, Belch JJ. White blood cell of oxidative stress. Dermatology 1997;194:140-6.
20. Solans R, Motta C, Sola R. Abnormalities of activation in Raynaud's phenomenon of systemic
erythrocyte membrane fluidity, lipid composition, and sclerosis and vibration white finger. Ann Rheum Dis
lipid peroxidation in systemic sclerosis:evidence of 1992;51:249-52.
free radical mediated-injury. Arthritis Rheum 3. Lau CS, Bridges AB, Muir A, et al. Further evidence of
2000;43:894-900.
increased polymorphonuclear cell activity in patients 21. Volpe A, Biasi P, Caramaschi P, et al. Levels of F2- with Raynaud's phenomenon. Br J Rheumatol isoprostanes in systemic sclerosis:correlation with
1992;31:375-80. clinical features. Rheumatology 2006;45:314-320.
4. Blann AD, Illingworth K, Jayson MIV. Mechanisms of 22. Simonini G, Cerinic MM, Generini S, Zoppi M, endothelial cell damage in systemic sclerosis and Anichini M, Cesaretti C, Pignone A, Falcini F, Lotti T, Cagnoni M. Oxidative stress in systemic sclerosis.
Raynaud's Phenomenon. J Rheumatol 1993;20:1325-
Molecular and Cellular Biochemistry 1999;196:85-91.
23. Denton CP, Bunce TD, Dorado MB, Roberts Z, Wilson H, Howell K, Bruckdorfer KR, Black CM. Probucol improves symptoms and reduces lipoprotein oxidation susceptibility in patients with Raynaud's phenomenon.
Rheumatology 1999;38:309-15.
24. Murrel DF. A radical proposal for the pathogenesis of scleroderma. J Am Acad Dermatol 1993;28:78-85.
25. Cope KA, Solga SF, Hummers LK, et al. Abnormal exhaled ethane concentrations in scleroderma.
Biomarkers 2006;11(1):70-84.
26. 26.Rottoli P, Magi B, Cianti R, et al. L. Carbonylated proteins in bronchoalveoler lavage of patients with sarcoidosis, pulmonary fibrosis associated with systemic sclerosis and idiopathic pulmonary fibrosis.
Peoteomics 2005;5:2612-8.
27. Sfrent-Cornateanu R, Mihai C, Stoian I, Lixandru D, Bara C, Moldoveanu E. Antioxidant defense capacity in scleroderma patients. Clin Chem Lab Med 2008;46:836-41.
28. Ogawa F, Shimizu K, Hara T, Muroi E, Hasegawa M, Takehara K, Sato S. Serum levels of heat shock protein 70, a biomarker of cellular stress, are elevated in patients with systemic sclerosis: association with fibrosis and vascular damage. Clin Exp Rheumatol 2008;26:659-62.
29. Ogawa F, Shimizu K, Hara T, Muroi E, Hasegawa M, Takehara K, Sato S. Serum levels of heat shock protein 70, a biomarker of cellular stress, are elevated in patients with systemic sclerosis: association with fibrosis and vascular damage. Clin Exp Rheumatol 2008;26:659-62.
30. Devrim E, Erten S, Erguder IB, Namuslu M, Turgay M, Durak I. Malondialdehyde and nitric oxide levels in erythrocytes from patients with systemic sclerosis.
Med Princ Pract 2008;17:349-50.
31. Tufvesson E, Bozovic G, Hesselstrand R, Bjermer L, Scheja A, Wuttge DM. Increased cysteinyl- leukotrienes and 8-isoprostane in exhaled breath condensate from systemic sclerosis patients.
Rheumatology (Oxford). 2010;49(12):2322-6.
32. Ogawa F, Shimizu K, Muroi E, Hara T, Sato S.
Increasing levels of serum antioxidant status, total antioxidant power, in systemic sclerosis. Clin Rheumatol 2011;30:921-5.
YAZIÞMA ADRESÝ Uzm. Dr. Þükran ERTEN
Atatürk Eðitim ve Araþtýrma Hastanesi Romatoloji Bölümü, ANKARA, TÜRKÝYE
E-Posta : sukranerten@yahoo.com Geliþ Tarihi : 02.12.2010 Kabul Tarihi : 14.11.2011
