Manili Fallar Trk Dnyasnda Moncuk Att, Vasf- Hal ve Martfal Uygulamalar

«TYPKI 8J1EMIH 3EPTTEY» I\OPbl

TÜRK DüNYASI

ARAŞTIRMALARIVAKFı

AIiAH

ATbIlI~AFbl

I\a3VIIY

ABAY

MİLLİ

DEVLET PEDAGOn

ÜNİVERSİTESİ

QYKYPOBA YHIIBEPCIITETI

ÇUKUROVA

ÜNİVERSİTESİ

!

..,...--,-.-- f

~

A~.ıiınloIH/lII._lÇaJ6LI,",ro

··',····,·~·.'~.·.'.R.,'w'·~"~·~·~~,.~,·,'·\

\, . Itt.t"/

\ . . i

/

""'".,ı07:l,.../ '

«}\A3A}\CT

AH

MEH TYPKIDIHbIH, OPTAI\

I\VMblJlbII\TAP:&I»

AIThI XAJlbII\APAJlbII\ FhIJlbIMH-TEOPlUIJlbII\

KOH<I>EPEHL(IUIHbIf( MATEPlIAJIrUAPhI

21-23

2007

KAZAKİSTAN

VE

TÜRKİYE'NİN

ORTAK KÜLTÜREL

DEGERLERİ

ULUSLAR ARASI SEMPOZYUMU

21-23

2007

BİLDİRİLER

Editör:

Doç. Dr. Sebahattin

ŞİMŞİR

Yrd. Doç. Dr.

Bedrİ

AYDOGAN

AJIMATbI - 2007

ALMATl - 2007

MANİLİFALLAR

TÜRKDÜNYASıNDAMONCUKATTI, VASF-I HAL VE MARTIFAL UYGULAMALARI

Ayşe Duvarcı

Başkentüniversitesi Fen-Ed. Fak. Türk Dili veEdebiyatıBölümü Email: aduvarci@baskent.edu.tr

Özet:

Türkdünyasında yılınbelirli zamanlarındahemgeleceği öğrenmeyehem deeğlenmeyeyönelikbazı

oyunlaroynanmaktadır.NevruzveHıdrellez bayramı kutlamalarınınvazgeçilmezeğlencelerindenolan bu uygulamalara Anadolu ve Balkanlardamartıfal,Azerbaycan'davasf-ıhal, Türkmen sahasındaise moncuk

attıdenmektedir.

Su dolu bir küpeatılan çeşitli objeleri rastgele çekerek mani okumak ve bu mani sözleriningeleceği anlatmasına inanma olarak tarif edebileceğimizbu oyun çok geniş bir coğrafyada bilinmekte ve

oynanmaktadır.

Bu bildirininamacıTürkdünyasınınbu ortak kültüruygulamasını değerlendirınektir.

Anahtar kelimeler: Bayram, moncukattı, martıfal, vasf-ıhal Abstract:

Fortune-telling with traditional quatrain

Applications ofmoncukattı, vasf-ıhal andmartıfalin Turkish world.

in some parts of the year there are some games to play for both fortune-telling and having fun in Turkish world. These applications which can not be given up during Nevruz and HıdırellezFestivals, are called

martıfalin Anatolia and The Balkans,vasf-ıhal in Azerbaijan and moncukattıin Turcoman area.

This game can be deseribed as putting various objects in a jar full of water and taking them out one by one while telling traditional quatrains which tell the future. This game is known and played in a wide geographical area.

The objective of this declaration is to evaluate this common cultural application of The Turkish World. Keywords: Festival, moncukattı, martıfal, vasf-ıhal

Türk dünyasında yetişkinler arasında oynanan ritüel nitelikli ya da eğlenmeye yönelik oyunların

başında moncuk attı, Türkiyedeki adıyla martıfal-mantufar, Azerbaycan' daki adıyla vasf-ı haloyunu

gelmektedir.Gelecekten haber almaya yönelik, özellikleniyet ve fal manilerini belli uygulamalar yaparak

,yılın belirli zamanlarında söylemek biçiminde uygulanan bu gelenek; Balkanlardan Türkistan'a kadar

Türkdünyasının hemen her coğrafyasındabilinmekte veuygulanmaktadır. Nevruz ve hıdrellez bayramı

kutlamalarının vazgeçilmez eğlencelerinden olan bu tarz maniler söz becerisine, hayal dünyasının

zenginliğine, düşünme, düşündüğünü şiirselolarak yansıtmayeteneklerine bağlıolarak zengin bir tablo

sergilerler.

Bu bildirinin amacı çok geniş bir coğrafyada yaygınlık gösteren moncuk attı, martıfal ve benzer

eğlenceleri, bunlardaki uygulamaları karşılaştırmak, Türk kültürünün ortak uygulamalarından birini

irdelemektir.

Bayramlar milletin bütün bireylerinin katıldığı,hemen her millette mevcut ortak sevinç günleri olarak

değerlendirilirve kökenlerini topluluk hayatından alarak özel tarihlerde grup kimliğini dışa vuran çok

amaçlı ve karmaşık yapılara sahip davranış kalıplarını içeren kültür formları olarak ( Artun,2005:21O)

değerlendirilir. Bunlar milli veya dini nitelikler taşıdıkları gibi o toplumu ilgilendiren ortak bir anıdan,

veya bir gelenekten ortayaçıkabilirler.Bütünbayramlarınortak özelliklerikutlanmasınabir ferdin vesile

olmamasıve sevinç gösterilerinden meydana gelmesidir.( Boratav, 1973:204)

Bayramlar topluluğunbütünü için ve tamamının katılımıyladüzenlenen törenlerin bileşimidir.Bayram kelimesi Divan-ı Lugat'it Türk de" Bedhrem, halk arasında gülme ve sevinme, bir yeri ışıklarla ve çiçeklerle bezenmesi ve orada sevinç içindeeğlenilmesi "şeklinde açıklanmaktadır.( Kağşarlı, 1986: C.l, 263,484) Kazak Türkçesinde ise meyram veya mereke kelimeleri bayram yani sevinçli günler

karşılığında kullanılmaktadır.

Takvimin olmadığı dönemlerde insanlar hayatarını temel işlerine ve tabiatın değişmesine göre düzenlerdi. Bunlar ekin ekmek, hasat, baharın gelmesi gibi olaylardı(Genç, 1995: 15). İlk Müslüman konar göçer Türk topluluklarındada durum aynıdır. Bunlar yeni yıl, yılbaşı, yeni gün gibi adlarla

tanımlayıp,eski kültürlerinden devr aldıkları bahar bayramlarını sevinçle kutlamaya devam etmişler

ananelerini bugüne kadar taşımışlardır. Çeşitli Türk topluluklarında değişik adlarla anılan bu )

bayramlardaki törenler, uygulama ve inanışların küçük farklılıklargösterse bile bir bütünlük taşıdığını

söyleyebiliriz.

Eski Türk imparatorlukları döneminde ilkbahar ve sonbaharda bayramlar yapıldığını, bunların

devletin resmi bayramları olduğunu bildiren Çin kaynakları mevcuttur ( İnan, 1972: 97). Her millette

olduğugibi Türkler için de tabiatın yeniden canlanması, karların erimesi, soğuklarıngitmesi güneşin ısıtmaya başlaması bayram yapmak için çok önemli sebepleri meydana getiriyordu. "Denilebilir ki tabiattaki değişiklik,tarih boyunca her milletin hayatında birer dönüm noktası olmuştur. Mevsimlerin

başlangıcı veya bitimi bu bayramların temelini oluşturmaktadır.Bu şekilde bayram günlerinin zaman

kavramıylatespitinden sonra insanlar bu günlerde çeşitli törenler, ayinler ve eğlence şekilleri ortaya

koymuşlardır.Öyle ki bayramlar dini, mitolojik, folklorik bir özellikkazanmışve milletlerin vazgeçilmez adetleriarasına girmiştir(Çay, 1991: 44)".

Türklerde HıdırNebi-Hıdrellez,Ergenekon, Nevruzbayramlarıbuşekildekutlanantabiatın canlanış

vediriliş günlerininbayramlarıdır.21 Martta kutlanan Nevruz, 6MayıstakutlananHıdrellez bayramları

yeme içme, eğlence ve oyun uygulamaları etrafında şekillenir. Bu kutlamalarda pek çok motif ortak olmakla birlikte her kültür çevresindefarklılıklarıngörülmesi dedoğaldır.

Türkçe konuşulan coğrafyanınçok büyük bir bölümünde bu bayramda özellikle kadınlar arasında

uygulanan martıfal, moncuk attı adlarını taşıyan niyet çekme oyunu en yaygın eğlencelerden

biridir.Anadolu coğrafyasında bu oyun;niyet çekmek ( Tekirdağ ve Yalova'da), Baht çömleği (

Isparta'da), bahtiyar ( Gelibolu, İstanbul, Isparta'da), Bahtıbar Burdur'daBucak'da) bahtıvar (Burdur'da), gül bahtiyari ( Denizli'de), yüzük çekmek ( Sinop ve çevresinde), micek ( Tokat'da), mantufar ( Kadirli ve çevresinde), mantuvar (Bursa'da),martaval (İstanbul'da), martaval çömleği (

Bergama'da), mentivar (Gaziantep'de), martifal (Yugoslavya, Prizren, Üsküp'te), martufal ( Ohri'de),

vasf-ıhal, vesfhal (Azerbaycan'da), niyet ( Gagauz Türklerinde)adlarıylabilinmekte veoynanmaktadır

(Çay, 1991:44). Ural Çuvaşları buna nartavan ( nartukan)adını verirler.

(Güngör.www.akmb.gov.tr.lata/metinler)Türkmensahasındaise bu oyununadımoncukatdı'dır.

Oyunun temel prensibi suya atılan çeşitlimalzemeleri rastgele çekerek gelecekle ilgili niyet tutmak, birçeşit fal bakmak, geleceğeyönelik tahminlerde bulunup eğlenmektir.Biliyoruz ki fal insanlıktarihi kadar eski bir olgudur ve her kültür ve inanç çevresinden, her sosyal ve ekonomik çevreden insanı

etkileyerek eldeki bütün malzemelerkullanılıpgeleceköğrenilmeye çalışılır.

MartıfaloyunununAnadolu ve Balkansahasında uygulanışı şöyledir.Hıdrellezdenbir gün önce hava

kararıncagenç kızlar su dolu bir çömleği herhangi bir gül fidanının dibine yerleştirirler.Oyunakatılan

herkes bir niyet tutar ve kendini sembolize edecek bir nişanı bu küpe atar. Bunlar yüzük, saç tokası,

düğme,boncuk, küpe, madeni para,olabildiğigibi, fesleğen,nane, mantuvarçiçeğide olabilir.Bu çiçek

özellikle Toroslar bölgesindeyetişen,halk arasındakulak ağrısınıgeçirmek için kullanılangüzel ve san renkli birkırbitkisidir( Derleme Sözıüğü,1977: 3126).Çömleğin ağzı kırmızıbir örtü ile örtülür.Üzerine sembolik bir kilit konur . O gece Hızır'ın çömleğin başına gelip dua ettiğine, herkesin nasibini

bıraktığına inanılır.Ertesisabah tekrar bir araya gelen kızlar kilidi açarlar.Henüz ergen olmamış ve annesinin ilk çocuğu olan küçük bir erkek çocuk elini küpe sokarak rastgele herhangi bir objeyi

çıkarırken sesi güzelolan ve bol mani bilen birisi de maniler söyler. Okunan martıfalın içeriğinino

kişinin alın yazısına işaret ettiğine inanılın Recepoğlu,200i: 204). Bu mani o kişininbir yıllıktalihidir.

Niyet çömleğinde kullanılansu bir akar suya dökülür.( Boratav, 1984: 223) Veya bu su ile oradakiler yüzleriniyıkar.Böylece geçenyılın uğursuzluğundankurtulup yeniyılatertemizgirileceğine inanılır.

Azerbaycanda bu oyun ahir Çarşamba günü oynanır. Bu tarih 21 marttan bir önceki Salıgünüdür.

Kızlar ortaya su dolu bir kap koyarlar. İçine kendilerini işaret eden yüzük, küpe, kolbağı gibi eşyalan atarlar. Üstü bir örtü ile kapatılır.Birgece beklenir. Ertesi gün bunları oradan rastgele çeken bir kadın her birine mani söyleyerek küptençıkarır.Bu manilerinadı vasf-ıhal'dir vekızlarıntalihleri olarak kabul edilir.( Çay, 1991:89)

Moncukattıoyununa gelince; cam, porselen, tahta, sedef, mercan, kehribar,gümüş,veya plastik gibi malzemelerden yapılan boncuklar, öncelikle kadınların süslenmesinde, canlı , cansız bir çok varlığın.

nazardan korunmasında, çeşitli objelerin yapımında kullanılır.Türkmenistan sahasında Nevruz gecesi

genç kızlar kendi boncuklarıile herhangi bir evde toplanırlar, istedikleri dileğitutarak boncuklarınısu

dolu bir kabaatarlarıDurdiyeva, 1996: 82). Boncuklarsarı, yeşil,mavi, beyaz, siyah kırmızı gibi çeşitli

renklerde olabilir. Sukabınaboncuklaratılırken şöylebir mani söylenir.

Başladı gız başladı

Suva moncuktaşladı Goşğusıv yanlışokap "Moralgarı haşladı.

Başladı kız başladı

Suya boncuktaşladı

Türküsünüyanlışokuyunca

Maralyaşlı haşladı(Durdiyeva, 1996: 82)

Bu oyun datıpkı martıfal ve vasf-ıhal gibi niyet tutmak, istikbalden haber vermek esprisinitaşıyanbir oyundur. Okunan manilerkızlarıniçdünyasınıntasviri kabul edilir. Katılımcı sayısıne kadar çok olursa oyun o kadareğlenceliolur.Bu oyuna zaman zaman

Her üç oyunda kullanılan başlangıçmanilerindenbazıları şöyledir.

Balkanlarda;

Anadolu'da;

Azerbaycan'da

Martifalımfal olson Doli Koynom mal olson Çimedüşersebu fal

Devletilen batiyar (Nimetullah, 1982: 242) Mantuvanm var olsun

İçidolu nar olsun Mantuvara gelenin

Dilediğiyar olsun

Mantuvar motum motum Bunuaçmasıçetin Gel Mantuvaraçalım

Alacatumanlıhatun(Artun, 2000: 23)

Ağat gelir enişten Gantargası gümüşten

Bize degısmetolsun

Heybedekiyemişten (Hacıyev,2000: 1) Türkmensahasında Gelin gızlar üşüban

Atışalın moncugı Yarıngörendakınsın

Dağdanbilengöncüği

Çıkar,Ceren canmoncuğı (Durdıyeva, 1996: 83) Her üç oyunda da okunan manilerinbazıörnekler:

Martıfallar:Mantufanm yanm var Günden genezarımvar

Yedidağın ardında

Usul boylu yarim var Mantufar ocak ocak Biçerler kucak kucak Mantuvara gelenin

Akıbetihayrolacak Martufalbaşı mısın

Cevahirtaşı mısın

Gel bir mani söyleyim Cebindetaşır mısın

Mani manimantıfar Mantıfarın tahtıvar Her kimlereçıkarsa

Devlet kadarbahtıvar

Dileğimituttum bile

Kötüyü unuttum bile Bahçelerdebağlarda

Yarimi unuttum bile

Falınızfalolsun

Yolların açıkolsun

Yar sana varmazsa

İkigözü kör olsun Bizim evler kenarda Ne yapayım kiracı

85

Defter kalem var iken Ne yapayım aracı

Sarmasararımsarma Toprak tenceresinde Ben yarimlekonuştum

Mutfak penceresinde

Siyah çoraplar dizde

Akşama kızlarbizde Üç kere istet yarim Dördüncüde ben sizde

Bahçeninkapısını

Birvuruşta açarım

İstetyarim bir kere Vermezlersekaçarım

Benimsaçlarımuzun Örmüyorlarsevdiğim Beni sana münasip GÖrmüyorlar

sevdiğim

Güzelarasınsana

Asker yapar talimi Kimse bilmez halimi Hem askerlik hem sevda Öldürüyor yarimi

Kolumda üç bilezik Üçü de yaprak olsun Beni sendenayıran

Üç günde toprak olsun

Tarladaayrıklıya

Ben gitmemçarıklıya Şimdi kızlargidiyor Boynukravatlıya Karşıda tarlamızvar Bankadaparamızvar Fazladeğilbe yarim İki yaş ararnızvar. Vasf-i hal örnekleri:

Mescidinocağında Şamyanarbucağında

Allah muradınversin

Ağ oğlan kucağında

Çoban koyuna geder Bakar boyuna geder

Çobanın ağ toğlusu

Nişantoyuna geder

Oturmuşdumsekide Üreğimseksekide Yardan üç alma geldi Birgızılnelbekide

Anambacım gızgelin Elayağıdüz gelin Yeddioğul isterem Birce dene,gız, gelin

Moneukattıörnekleri;

Sarıgavunbişiptir,

Üstünden yoldüşüpdür

Oğlan,köpgelip gitme

Işkımsanadüşüpdür

Her ne günasi bolsa Atam enem boynuna Atam enemsalmadı

Goçyiğidingoynuna

Ağaç başındadurdurn

Düybüneduzak gurdum

Nadan yarıngolunda Hemağladım,hem güldüm Dandangıgıranhoraz

Gızıl çayılanhoraz Sesine sesim gurban

Yarımuyaran horaz

Çeşme başsızbolarmı?

Düybidaşsızbolarmı Akılsıznadan oğlan Gız yoldaşızbolarmı? Sarıyüpek süzüler Nazikgövnümbozular Gelcek diyip gelmese . Yürekbağrımeziler

Yağlığımı dişledim

Dört burcungümüşledim

Doğangelse bermedim Yar geldibağışladım

.'1

Akrapda uçanguşlar

Irak zemindegışlar

Yar bizdenkönlün üzüp

Gör, nirdekönülhoşlar

Gülgünedirköyneğim

Güldenakdır bileğim

Yar üstüne yar gelse

Yarılmaz mı yüreğim

Bu manileri söyleyenkişiler genişbir mani bilgisine sahiptir ve dinleyici grubunu da iyitanımaktadır.

Kendisi , yakınları ve sevdikleri için mani söylenen kadınlar bunları dikkatle dinler. Olumlu sözleri onaylar, gülümser,hattaalkışlayabilirIer. Bu manilerinbaşlıca temalarıevlenecekkızlardave erkeklerde aranan özellikler, birbirini sevenlerin karşısına çıkabilen askerlik, gurbet, parasızlık gibi engeller, sevgiliye sitem, ümit, neşe,iyilik,kardeşlik, gurbet ve hayathakkındaverilen olumlu tavsiyelerdir. Amaç

eğlenme olduğuiçin maniler her ne kadar niyet ve falolarakdeğerlendiriisede fazla ciddiye alınmazlar. Katılımcılarbirlikte gülüpneş'elenirler.

Sonuç olarak , bütün Türk dünyasında büyük benzerlikler göstererek yapılan bu eğlencelerin

temelindebaharın canlılığıveneŞ'esininmevcutolduğunu, geleceğeümitle bakma, bir aradayaşamanın

yaşadıkları olağan zamanların tekdüze ve kasvetli havasından çıkarak coşkuluve eğlenceli bir zamana geçerler. Oyunakatılanlarise bueğlenceninhem seyircisi hem oyuncusuolduklarıiçinaralarındakibirlik ve bütünlük duygusu daha daperçinleşir.

Sosyal hayatımızı belirleyen bu tür geleneksel kültür aktiviteleri farklı coğrafyalarda yaşayan

milletimizin iç dinamiklerinden çıkmakta toplumumuzun değer ve normlarının damgasını

taşımaktadır.Nevruz ve hıdrellez kutlamaları içinde yer alan bu sembolik oyunların mutlaka eski bir

şenlik, ayin gibi mitolojik bir arka plana dayandığınısöyleyebiliriz. Sosyo kültürel davranışlartesadüfi olarak değil, sosyal hayatın gereksinimi olarak ortaya çıkar. Bu değerler, tarihi köklerden günümüze

gelinceye kadar bizi yöneten ve kalıcılığını sürdüren bir takım kültür ve anlayış

birikimleridir(Türkdoğan, ı983: 161)

.Okunan manilerde ise yörenin kültürüne ait izleri , o kültüre ait gelenek ve görenekleri, hayatı kavrayışıve estetikdeğerleri,toplumun kabullerini bulabiliriz. Maniler duygu ve düşüncelerin en kolay ifade edildiği ve kültürümüzde çok yaygın kullanılan şiirler olması dolayısıyla bu eğlencelerin odak

noktasında bulunmaktadırlar.

Karşılaştırmalı olarak yapılacak bu tür çalışmaların Türk toplumunun kültür dinamiklerini

anlamlandırmaktabüyükkatkıları olacağıkanaatindeyiz.

KAYNAKÇA

Artıın Erman, 2000, Adana'da Mani Söyleme Geleneği,Adana Halk Kültürü Araştırmaları 1, Adana Belediyesi KültürYayınları,Adana

Artun Erman, 2005, Türk Halk Bilimi, Kitabevi,İstanbul

Boratav, Pertev Naili, 1984, i00 Soruda Türk Folkloru,İstanbul

çay, Abdülhaluk, 1991, Türk Ergenekon Bayramı Nevruz, Türk Kültürü AraşitırmaEnstitüsü Yayını,

Ankara

Çetin, İsmet, 2004, Oyunda Nevruz, Türk Dünyası Nevruz Ansiklopedisi, Atatürk

Kültür MerkeziYayını,Ankara

Durdiyeva ,Amangül, TürkmenMoncukattıları, ı996,Biliğ, Sayı xı,Ankara

Genç, Reşat, 1995 Türk Tarihinde ve Kültüründe Nevruz, Türk Kültüründe Nevruz

Sempozyumu Bildirileri, Ankara

Güngör Harun, Kama- UralÇuvaşlarınınYeniYıl BayramıNartukan, www.akmb.gov.tr/ata/ metinler

Hacıyev, İsmail Muhtar-,Amanoğul,Ebulfeyz Kulı, 2000, Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinde Nevruz

Kutlamaları,UluslarasıNevruzKutlamalarıBildirileri, KültürBakanlığı Yayını,Ankara

İnan,Abdülkadir, 1972, Tarihte fve Bu gün Şamanizm,Türk tarih KurumuBasımevi,Ankara