K U T A D G U B İ L İ G ’ D E Ö L Ü M K A V R A M I
(Fatih Universitesi Uluslararasi Ogrenci Sempozyumu'nda sunulan bildiri)
A R İ Ş E K E R Y A N
İST ANBUL ÜNİ VE RSİT ESİ T ÜRK Dİ Lİ VE EDEBİYAT I BÖLÜMÜ Özet:
T ürk milletinin tar ihî devirler ine ışık tutan eserler üzerine b ugüne kadar yapılan çalış malar, mevcut zenginlikler i yeterince ayd ınlatamamıştır. Günümüzd e “E ski T ürk Kültür ü” başlığı altında değer lend ir diğimiz eserler, b ilimsel b ir araştır manın so nucu olarak ortaya çık mamışlar dır. B u ö nemli eser lerin varlığı umu mi yetle tesad üf so n ucu ö ğrenilmiştir. B ugün T ür k d ilinin miladı kab ul ettiğimiz Or hun Ab ideleri d ahi bir b ili msel araştır manın so nucu keşfedil memiştir .
T ürk tarihinde Kar ahanlı Dö nemi b ir geçiş dönemid ir. T ür k kavimlerinin doğudaki mukaddes topr aklar ından batıya do ğr u yö nelişi b u döneme denk gelir. İslamiyet ile ilk ciddi tanışıklıklar yine b u döne mdedir. Hem dil he m de med eniyet tar ihi açısından mühim olan b u dö nemin en ö nemli eser i Ku tadgu
Bilig ad lı eserdir .
Kutadgu Bilig ’i sadece edebi yö nüyle değer lend ir mek; eser in içeriğini ar ka
plana ittiğinden eksik bir değer lend ir me o lacaktır . Dil ve edebiyat ile ilgili old uğu kadar siyaset, felsefe, so syo loji ve tar ih disip linler i ile d e yakından ilgilid ir. E ser içerisindeki felsefi düşüncelerd en tüm insanlık faydalanabilir, bu düşünceler evrensel niteliktedir .
Bu çalışmada, Kutadg u Bilig eseri içer isindeki “ölü m” kavra mı üzer inde dur ulmuştur. Özellikle, bilge kişi Ay-T o ldı’nın, saadetin devamsızlığınd an ve ikb alin dö nekliğinden b ahsettiği kısım mer kez alınmıştır . Beyitler, özgün dill eri ile b irlikte günümüz T ür kçesine çevirilerek mukayese ed ilmiştir. İ slami inanç sistemi ile eski T ür k inanç sisteminin sentezi o lan b u eserde, ö lüm kavra mının işlenişi vur gulanmıştır .
G i r i ş : K a m u g d ü n ya b o l s a b i r e g ü k e t ü z ( 1 2 3 8 ) K a l ı r d ü n ya ü l gi t e g i r i k i b ö z B i r i s i b ü t ü n d ü n y a y a s a h i p o l s a b i l e S o n u n d a d ü n y a k a l ı r , o n a d a a n c a k i k i b e z d ü ş e r . K u t a d g u B i l i g , İs l a m - T ü r k k l a s i k e d e b i ya t ı n ı n i l k e s e r i d i r . E d e b i b a k ı m d a n i l k s a yı l d ı ğ ı g i b i , d i l b a k ı m ı n d a n d a O r t a T ü r k ç e v e ya d a h a d a r b i r s a h a d a d ü ş ü n ü r s e k , K a r a h a n l ı T ü r k ç e s i ’ n i n i l k ö r n e ği d i r . T ü r k k a ğ a n l a r ı n ı n i l k M ü s l ü m a n s o yu o l a r a k k a r ş ı m ı z a ç ı k an K a r a h a n l ı l a r ı n t ü r e yi ş i h a k k ı n d a k e s i n b i r b i l g i yo k t u r . D e ğ i ş i k T ü r k k ö k l e r i n e d a ya n d ı r a n l a r o l m u ş t u r . B u g ö r ü ş l e r d e n e n ç o k d o ğ r u l u k n i t e l i ğ i t a ş ı ya n ı K a r l u k k a v m i n e d a ya n d ı r ı l a n g ö r ü ş t ü r . K a r l u k l a r 7 4 7 - 8 4 0 yı l l a r ı a r a s ı n d a U yg u r b i r l i ği n e b a ğ l ı b u l u n u yo r l a r d ı . B u b i l gi l e r ı ş ı ğ ı n d a , K a r a h a n l ı D e v l e t i ’ n i ü ç a n a d e v i r i ç e r i s i n d e i n c e l e ye b i l i r i z : 1 U yg u r K a r l u k d ö n e m i , 2 -İs l a m i ye t ö n c e s i K a r l u k D e v l e t i , 3 - M ü s l ü m a n K a r l u k ya h u t K a r a h a n l ı D e v l e t i .
U yg u r - K a r l u k b i r l i ğ i 8 4 0 yı l ı n d a ç ö z ü l m ü ş t ü r . B u n u n ü z e r i n e K ü l B i l g e K a ğ a n ye n i b i r b i r l i k o l u ş t u r m u ş t u r . B u d ö n e m İs l a m i ye t ö n c e s i d ö n e m d i r . B i r g e ç i ş d ö n e m i n i t e l i ğ i t a ş ı r . K u l B i l ge K a ğ a n ’ d a n s o n r a B o z i r K a ğ a n k ı s a b i r s ü r e t a h t a g e ç m i ş t i r . O n un a r d ı n d a n A b d ü l k e r i m S a t u k K a r a h a n t a h t a g e ç m i ş t i r . İs l a m i ye t ’ i n k a b u l ü d e b u d ö n e m d e o l m u ş t u r . K a ş g a r ’ a s ı ğ ı n a n S a s a n l ı P r e n s N a s r ’ ı n e t k i s i yl e b u r a d a k i T ü r k l e r İs l a m ’ ı k a b u l e t m i ş t i r . A yr ı c a A r a p l a r ı n H o r a s a n v a l i s i K u t e yb e İb n M ü s l i m ’ i n T a l a s s a v a ş ı i l e B a t ı T ü r k l e r i n ü z e r i n d e b a s k ı k u r m a s ı d a İs l a m ’ ı n k a b u l ü n ü h ı z l a n d ı r m ı ş t ı r . B u c o ğ r a f ya d a k i T ü r k l e r B u d d h a ’ c ı i d i l e r . K u t a d g u B i l i g ’ d e “ B u r k a n ’ ı n e v i n i ya k , yı k , o r a d a m e s c i t v e c e m a a t m e yd a n a g e t i r ” d e n m e s i , b u b i l g i l e r i m i z i d e s t e k l er n i t e l i k t e d i r . S a t u k B u ğ r a K a r a h a n ’ d a n s o n r a d e v l e t i n b a ş ı n a b i r ç o k k a ğ a n g e ç m i ş t i r . K a ğ a n l a r a v e r i l e n i s i m v e ü n v a n l a r ı n , b u d ö n e m d e n s o n r a İs l a m i b i r k i m l i k k a z a n m ı ş o l m a s ı d a , b i z l e r e , İs l a m m e d e n i ye t i n i n d a i r e s i i ç e r i s i n e g i r m e ye b a ş l a d ı ğ ı m ı z ı g ö s t e r m e k t e d i r . B u n u n ya n ı s ı r a T ü r k i s i m l e r i n i n d e i k i n c i b i r i s i m o l a r a k k u l l a n ı l d ı ğ ı t ü m k a ğ a n l a r d a g ö r ü l ü r . S a t u k B u ğ r a K a r a h a n ’ d a n s o n r a b i z i m i ç i n a yr ı b i r ö n e m i o l a n k a ğ a n H a s a n B u ğ r a H a n ’ d ı r . D ö n e m i n d e K u t a d g u B i l i g ’ d e n b a ş k a K a ş g a r l ı M a h m u d ’ u n D i v a n ü Lu g a t i ’ t - T ü r k ’ ü , Y ü k n e k l i E d i p A h m e d ’ i n A t a b e t ’ ü l H a k a yi k ’ ı v e b i r k a ç ö n e m l i K u r a n t e f s i r i b u d ö n e m d e o l u ş m u ş t u r . A yr ı c a T ü r k t a s a v v u f u n u n k u r u c u s u A h m e t Y e s e v i d e b u ç a ğ ı n ö n e m l i i s i m l e r i n d e n d i r . K u t a d g u B i l i g ’ i n F e l s e f i K a y n a k l a r ı : K u t a d g u B i l i g , ü t o p i k ö z e l l i k l e r i b u l u n a n b i r s i ya s e t n a m e d i r . B u s i ya s e t n a m e i ç e r i s i n d e k i h a ya t f e l s e f e s i , t e m e l l e r i n i İb n - i S i n a v e F a r a b î ’ d e n a l m a k t a d ı r . İs l a m f e l s e f e s i n i n k u r u c u l a r ı n d a n F a r a b î ’ n i n d e f e l s e f e a n l a yı ş ı n ı P l a t o n v e A r i s t o ’ d a n e s i n l e n e r e k g e l i ş t i r d i ği , b i l i n e n b i r g e r ç e k t i r . M ü s l ü m a n b i r d ü ş ü n ü r o l a r ak o n l a r ı n d ü ş ü n c e l e r i n i İs l a m i ye t i l e i l i ş k i l e n d i r m e ç a b a s ı i ç e r i s i n de o l m u ş t u r . “ R i s a l e f i m a ’ a n i u l - a k l ” a d l ı e s e r i n d e ya p t ı ğ ı a k ı l k a v r a m ı ü z e r i n e s ı n ı f l a n d ı r m a l a r ı , A r i s t o ’ n u n “ P e r i P s yk h e s ” a d l ı e s e r i n d e k i a k ı l k a v r a m ı i l e p a r a l e l n i t e l i k t e d i r . Y i n e F a r a b î ’ n i n “ E s s i ya s e t ü l M e d e n i ye ” a d l ı e s e r i , P l a t o n ’ u n “ d e v l e t ” a d l ı e s e r i yl e m a n t ı k yö n ü n d e n yo l d a ş t ı r . İs l a m f e l s e f e s i n i n B a t ı i l e t a n ı ş m a s ı b u i k i b ü yü k d ü ş ü n ü r s a ye s i n d e g e r ç e k l e ş m i ş t i r . B u d ö r t b ü yü k d ü ş ü n ü r ü n o r t a k n o k t a s ı b i l gi ye v e r d i k l e r i ö n e m d i r . E f l a t u n ’ l a A r i s t o ’ d a g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , F a r a b î ’ d e v e İb n - i S i n a ’ d a d a , b i l g i , ç o k ö n e m l i b i r ye r t u t m a k t a d ı r . B u n l a r a g ö r e , i n s a n a h i r e t t e n a s i b i n i ye r yü z ü n d e k a z a n d ı ğ ı b i l g i ye g ö r e a l a c a k , i n s a n a a h i r e t t e b i l g i s i n e g ö r e ye r v e r i l e c e k t i r . B u , E f l a t u n ’ d a g e ç e n “ u s i n s a n ı n e n yü k s e k d o ğ a l ye t e n e ğ i d i r ” s ö z ü n k ı l gı s a l a h l a k a ç e v r i l m i ş ş e k l i d i r .1
1 Agop Dilaçar, 900.Yıldönümü Dolayısıyle Kutadgu Bilig İncelemesi (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım
Y u s u f H a s H a c i b ’ i n e s e r i n i ya z a r k e n e s k i T ü r k a n ’ a n e s i n d e n u m u m i ye t l e e t k i l e n m e d i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r . İs l a m î ç e r ç e v e ye g i r e n T ü r k l e r i n ye n i e l d e e t m e ye b a ş l a d ı k l a r ı İs l a m k ü l t ü r ü n ü b u e s e r i n e a ğ ı r l ı k l ı o l a r a k ya n s ı t m ı ş t ı r . E s e r d e , g e n e l a n l a m d a e s k i T ü r k i n a n ç s i s t e m i İs l a m ’ ı n g ö l g e s i n d e k a l m ı ş t ı r . M e s e l a e s k i T ü r k a n ’ a n e l e r i n d e v e h a l k d e s t a n l a r ı n d a “ k a d ı n ” h a k k ı n d a b e s l e n e n yü k s e k v e h ü r r i ye t s e v e r t e l a k k i yi b i l i yo r u z : K a d ı n ı , ç o c u ğ u n u n i l k v e b a ş l ı c a m ü r e b b i s i , z e v c i n i n e n f e d a k a r yo l d a ş ı , o c a ğ ı n t e m e l i v e b ü t ü n f a z i l e t l e r i n m e n ş e i o l a r a k g ö s t e r e n o t e l a k k i i l e , o n u b ü t ü n f e n a l ı k l a r ı n s e b e b i , v e f a k a r l ı k v e f a z i l e t p e r v e r l i k h i s l e r i n d e n h e m e n h e m e n t a m a m ı yl a m a h r u m , a n c a k e v d e h a p s e d i l m e ğ e l a yı k b i r m a h l u k t e l a k k i e d e n “ K u t a d gu B i l i g ” i n i d e o l o j i s i a r a s ı n d a k i t e z a t , n e k a d a r k e s i n v e b e l i r l i d i r .2 K u t a d g u B i l i g i l e e s k i Y u n a n d ü n ya s ı a r a s ı n d a i l i ş k i k u r a n l a r d a o l m u ş t u r . K u t a d g u B i l i g ’ d e , h ü k ü m d a r ı n h u z u r u n a ç ı k a n A y -T o l d ı ’ n ı n ü z e r i n e o t u r d u ğ u t o p i l e e s k i Y u n a n “ k u t ” t a n r ı ç a s ı T yk h e ’ ye a t f o l u n a n k ü r e a r a s ı n d a , h ü k ü m d a r ı n e l i n d e k i b ı ç a k i l e e s k i Y u n a n ’ d a a d a l e t k a v r a m ı o l a n D i k e ’ n i n a l a m e t i k ı l ı ç a r a s ı n d a v e yi n e e s k i Y u n a n t a n r ı ç a s ı T h e m i s ’ i n ü ç a ya k l ı i s k e m l e s i i l e K u t a d g u B i l i g ’ d e k i h ü k ü m d a r ı n ü ç a ya k l ı t a h t ı a r a s ı n d a i l i ş k i k u r u l m u ş t u r .3 Ş e k i l ö z e l l i k l e r i b a k ı m ı n d a n e s e r e l e a l ı n d ı ğ ı n d a A r a p v e ö z e l l i k l e İr a n E d e b i ya t ı ’ n ı n e t k i l e r i a ç ı k ç a g ö r ü l m e k t e d i r . E s e r , “ Ş e h n a m e ” a d l ı İr a n E d e b i ya t ı e s e r i n i n v e z i n d i z i l i ş i i l e a yn ı d i z i l i ş e s a h i p t i r . A yr ı c a , k e s i n o l m a m a k l a b i r l i k t e b a z ı k a yn a k l a r d a K u t a d g u B i l i g h a k k ı n d a “ Ş e h n a m e - i T ü r k î ” d e d i k l e ri d e b i l i n m e k t e d i r . İs l a m E d e b i ya t ı ’ n ı n t e s i r l e r i n i n ya n ı s ı r a , K u t a d g u B i l i g ’ t e m i l l i ya ş a yı ş ı n i z l e r i n e d e r a s t l a n m a k t a d ı r. E s e r d e ye r b u l a n d ö r t l ü k l e r h a l i n d e k i m a n i l e r h a l k e d e b i ya t ı n ı n m a h s u l l e r i d i r .4 K u t a d g u B i l i g ’ d e Ö l ü m K a v r a m ı : Ö l ü m h e r c a n l ı i ç i n k a ç ı n ı l m a z b i r s o n u ç t u r . İ n s a n o ğ l u v a r o l d u ğ u s ü r e c e ö l ü m ü n g i z e m l i l i ğ i n i m e r a k e t m i ş t i r v e k e n d i n e g ö r e b i r i n a n ç s i s t e m i o l u ş t u r m u ş t u r . T ü r k l e r d e “ ö l ü m ” o l a yı n ı n n a s ı l g e r ç e k l e ş t i ğ i n e d a i r k e n d i l e r i n c e b i r t a k ı m i n a n ç l a r a s a h i p o l m u ş l a r d ı r . T ü r k l e r d e ö l ü m k o n u s u n d a k i g e n e l i n a n ç , “ T e n g r i c i l i k ” i n a n c ı n d a n k a yn a ğ ı n ı a l m a k t a d ı r . E s k i T ü r k l e r ö l ü m ü , r u h v e ya c a n ı i f a d e e d e n “ t ı n ” ı n b e d e n d e n ç ı k m a s ı b i ç i m i n d e a l gı l a m ı ş l a r d ı r . “ T ı n ” a yn ı z a m a n d a “ k u t ” k e l i m e s i yl e d e k a r ş ı l a n m ı ş t ı r . B u n o k t a d a K u t a d gu B i l i g ’ i n s a d e c e m u t l u l u k v e s a a d e t l i o l m a a n l a m ı n ı n d ı ş ı n d a a n l a m l a r yü k l e n e b i l e c e ğ i d e yo r u m a a ç ı k t ı r . S a yg ı d u yu l a n ş a h s i ye t l e r i n ö l ü m ü n ü “ v e f a t e t m e k ” a n l a m ı n d a s a yg ı l ı b i r b i ç i m d e a n l a t m a k i ç i n “ k e r g e k b o l m a k ” , “ u ç u b a r m a k ” v e “ a d r ı l m a k ” k e l i m e l e r i n i n k u l l a n ı l d ı ğ ı n ı g ö r m e k t e yi z . “ O r h un Y a z ı t l a r ı n d a n a n c a k ş u k a d a r ı m a l u m o l u yo r k i T ü r k h a l k i t i k a d ı n c a , i n s a n ı n r u h u ö l d ü k t e n s o n r a , k u ş ya h u t b ö c e k s u r e t i n d e
2 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, (İstanbul : Akçağ Yayınları, 2004), s.193. 3 İbrahim Kafesoğlu, Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri, (Ankara, 2002), s.164. 4 Nihad Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, (Ankara: MEB Yayınları, 2002), s. 232.
t e n a s ü h e d e r m i ş . V e f a t e d e n h a k k ı n d a “ u ç d ı ” d e n i l i yo r . M a l u m d u r k i B a t ı T ü r k l e r i n d e d e h a t t a İs l a m i ye t ’ i k a b u l e t t i k t e n s o n r a d a ö l d ü ye r i n e “ ş u n k a r b o l d ı ” ya n i “ ş a h i n o l d u ” i b a r e si k u l l a n ı l ı yo r d u ”5 T ü r k l e r , ö l ü m ü ö z g ü r l ü ğ e d o ğ r u yü k s e l i ş o l a r a k a l gı l ı yo r l a r d ı . B u s e b e p l e h e r z a m a n ö l ü m ü u ç a n h a yv a n l a r i l e s ı f a t l a n d ı r a r a k t a h a y yü l e d i yo r l a r d ı . M e s e l a , D e l i D u m r u l h i k a ye s i n d e ö l ü m r u h u b i r g ü v e r c i n o l a r a k k a r ş ı m ı z a ç ı k a r . “ … ö l ü m m e l e ğ i , D u m r u l ’ u n k a r ı s ı n ı n c a n ı n ı a l m a k i ç i n o n u n b e d e n i n e k a n c a s ı n ı s a p l a r, k a d ı n ı n c a n ı b i r g ü v e r c i n o l a r a k T a n r ı k a t ı n a u l a ş ı r .6 A yn ı k o n ud a A . İn a n d a b e n z e r b i r t e s p i t t e b u l u n m u ş t u r . “ … M a n a s ’ ı n s i n e ğe b e n z e r c a n ı ç ı k t ı , g e r ç e k e v i n e g i t t i . ”7 T ü r k l e r , s a d e c e T a n r ı ’ n ı n e b e d i o l d u ğu n a , i n s a n ı n i s e f a n i l i ğ i n e i n a n ı r l a r . B u k a v r a m d a n yo l a ç ı k a r a k O r h u n Y a z ı t l a r ı ’ n d a k i b i r c ü m l e i l e K u t a d g u B i l i g i ç e r i s i n d e k i b i r b e yi t i m u k a ye s e e d e l i m : O r h u n Y a z ı t l a r ı ’ n d a ye r a l a n “ ö d t e n g r i ya s a r , k i ş i o g u l ı k op ö l ü g l ü t ö r ü m ü ş ” c ü m l e s i , “ Z a m a n ı , k a i n a t ı T a n r ı yö n e t i r , i n s a n o ğ l u h e r z a m a n ö l m e k i ç i n ya r a t ı l m ı ş t ı r ” a n l a m ı n ı t a ş ı r. T ü r k l e r e n e s k i i n a n ç l a r ı n d a n i t i b a r e n T a n r ı ’ n ı n m u t l a k v a r l ı ğ ı n a v e e b e d i l i ği n e i n a n m ı ş l a r d ı r . K u t a d g u B i l i g ’ d e ye r a l a n “ t ö r ü t ü l m i ş e r d i n g t ö r ü g l i ö l ü r , t ö r ü g l i ö l ü r o l t ö r ü t g e n k a l u r ” b e yi t i n i n a n l a m ı , “ S e n ya r a t ı l m ı ş s ı n v e ya r a t ı l a n e l b e t ö l e c e k t i r , ya r a t ı l a n l a r h e p ö l ü r a m a ya r a t a n d a i m a k a l ı r ” a n l a m ı n d a d ı r . O r h u n Y a z ı t l a r ı ’ n d a k i c ü m l e i l e K u t a d g u B i l i g ’ d e k i b e yi t i n a n ç s i s t e m i a ç ı s ı n d a n p a r a l e l d i r . İs l a m i n a n c ı n d a h a ya t l a ö l ü m i ç i ç e d i r . Ö l ü m , i n s a n ı a h i r e t e g ö t ü r e n v e d ö n ü ş ü o l m a ya n m e c b u r i b i r yo l c u l u k t u r . İn s a n o ğ l u b u yo l c u l u ğ u d u r d u r m a k i ç i n e l i n d e k i b ü t ü n i m k a n l a r ı k u l l a n s a d a h i m u v a f f a k o l a m a z . İs l a m i n a n c ı n d a ö l ü m yo k t u r , ye r d e ğ i ş t i r m e v a r d ı r . Ö l ü m , b u d ü n ya d a n ö b ü r d ü n ya ya g e ç i ş h a d i s e s i d i r . Y a ni a h i r e t i n a n c ı , İs l a m ’ ı n t e m e l i d i r . K u t a d g u B i l i g ’ d e , ö l ü m k a v r a m ı a h i r e t i n a n c ı yl a p a r a l e l b i ç i m d e i ş l e n m i ş t i r . E s e r d e k i a h i r e t i n a n c ı yl a i l g i l i b a z ı b e yi t l e r i a ş a ğ ı d a k a r ş ı l a ş t ı r a l ı m : “ B a ya t k i m k e k ı l s a i n a ye t b a s u t ( 1 2 6 7 ) İk i g ü a j u n d a b u e r b u l d ı k u t ” “ K a yu k u l k a b o l s a b a ya t t ı n yü l e k ( 1 2 6 8 ) B u b u l d ı i k i g ü n a j u n d a t i l e k ” Y u k a r ı d a k i b e yi t l e r i n g ü n ü m ü z T ü r k ç e s i n e ç e v i r i s i a ş a ğ ı d a k i g i b i d i r : “ H e r k i m k i T a n r ı ’ n ı n y a r d ı m ı n ı a l ı r , i k i d ü n y a d a d a s a a d e t e , m u t l u l u ğ a e r i ş i r ” “ T a n r ı ’ n ı n y a r d ı m ı n ı k i m a l ı r s a , o h e r i k i d ü n y a d a d i l e k l e r i n e k a v u ş u r ”
5 O. Nedim Tuna, “Köktürk Yazıtlarında "Ölüm" Kavramı ile İlgili Kelimeler ve "Kergek bol-" Deyiminin
İzahı", VIII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler, s. 179, (Ankara, T.T.K.Y. , 1957), s. 131-148.
6 Pertev Naili Boratav, Yüz Soruda Türk Folkloru, (İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1999), s. 28. 7 Abdülkadir İnan, Tarihte ve Bugün Şamanizm, (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000), s. 182.
H e r i k i b e yi t t e d e a h i r e t i n a n c ı n ı n v u r g u s u ya p ı l m ı ş t ı r . İn s a n o ğ l u h a ya t ı b o yu n c a ö l ü m ü a k l ı n d a n ç ı k a r m a m a l ı d ı r . İb a d e t t e k u s u r e t m e m e l i , T a n r ı ’ ya k u l l u k e t m e l i d i r . B i r b a ş k a b e yi t t e ya ş a m , ö l ü m e g i d e n b i r yo l a b e n z e t i l m i ş t i r. V e ş u ş e k i l d e t a s v i r e d i l m i ş t i r : “ T o l u e r d i a yı m i r i l d i t o l u ( 1 0 7 1 ) T a l u e r d i k ı l k ı m b a r ı r b u t a l u S e v i n ç i n t o g a r e r d i t o gm ı ş k ü n ü m ( 1 0 7 2 ) K ü n ü m b a t g a l ı r t e g ya r u m a z t ü n ü m ” “ A y ı m d o l u n a y d ı ; k ü ç ü l d ü G ü z e l ç e h r e m , g ö r ü n ü ş ü m v a r d ı ; ş i m d i e l d e n g i t t i G ü n e ş i m s e v i n ç l e d o ğ a r d ı , ş i m d i b a t ı y o r G ü n ü m b a t ı y o r , a r t ı k g e c e m a y d ı n l a n a m a y a c a k ” Y u k a r ı d a k i b e yi t l e r d e ö l ü m , k a r a n l ı ğ a d o ğ r u g i d i ş o l a r a k h a ya l e d i l m e k t e d i r . F a k a t e s k i T ü r k i n a n ç s i s t e m i n d e h a ya t a b a ğ l ı l ı k e s a s t ı r . Ö l ü m ü n s a d e c e h a s t a l ı k s o n u c u g e l d i ği n e i n a n ı l ı r . T ü r k l e r ö l ü m ü k a b u l l e n m e ye n v e ya ş a m a s ı k ı s ı k ı ya b a ğ l ı k a l m a k i s t e ye n b i r i n a n c a s a h i p l e r d i . Ö l ü m ü b i r e s a r e t o l a r a k g ö r m e k t e n ç o k , b i r ö z g ü r l ü k o l a r a k gö r ü r l e r d i . B u s e b e p l e “ ö l ü m ” f i i l i n i n d ı ş ı n d a “ u ç m a k ” f i i l i d e k u l l a n ı l ı yo r d u v e ö l ü m g e t i r d i ğ i n e i n a n ı l a n r u h l a r d a i m a u ç a n c a n l ı l a r i l e s ı f a t l a n d ı r ı l ı yo r d u . Y u k a r ı d a k i b e yi t l e r d e d e ö l ü m ü k a b u l l e n e m e m e v e ya k ı n m a v a r d ı r . H a ya t a o l a n b a ğ l ı l ı k ü s t d ü z e yd e d i r . B u b e yi t l e r i n a r k a s ı n d a n g e l e n d i ğ e r b i r b e yi t , b u d ü ş ü n c e l e r i m i z i d e s t e k l e r n i t e l i k t e d i r : “ S e v i n ç a r z u n i m e t t u r u k a l g a l ı r ( 1 0 7 4 ) S a k ı n ç k a d g u m i h n e t m a n g a k e l g e l i r ” “ S e v i n ç a r z u v e n i m e t l e r i g e r i d e b ı r a k ı p E n d i ş e k a y g ı v e m i h n e t l e r e d o ğ r u g i d i y o r u m ” B u b e yi t t e ö l ü m ü n s o ğ u k l u ğ u i yi c e h i s s e d i l m e k t e d i r . A h i r e t i n a n c ı n d a n t a m a m e n u z a k t ı r . Ö b ü r d ü n ya yı e n d i ş e l i , k a yg ı l ı v e s ı k ı n t ı l ı g ö r m e k t e d i r . Ö l ü m e gi d e n yo l a ş a ğ ı d a k i b e yi t l e r d e ç e ş i t l i b e n z e t m e l e r l e e l e a l ı n m ı ş t ı r . B u n l a r : “ Y o k e r d i m t ö r ü t t i i g i d t i m i n i ( 1 0 9 7 ) K i ç i g o g l a n e r d i m b e d ü t t i m i n i Y a l ı n g yü z l ü g e r d i m b ü t ü r d i s a k a l ( 1 0 9 8 ( K a r a k u z g u n e r d i m k u g u k ı l d ı ç a l B o d u m e r d i o k t e g e g i l d i b o d u m ( 1 0 9 9 ) T i r i g l i k t ü k e d i ye t i l d i ö d ü m ” “ Y o k t u m , T a n r ı b e n i y a r a t t ı v e y e t i ş t i r d i K ü ç ü k ç o c u k t u m , b e n i b ü y ü t t ü Y a l ı n y ü z l ü y d ü m , s a k a l ç ı k a r t t ı K a r a b i r k u z g u n g i b i y d i m , k u ğ u g i b i b e y a z y a p t ı B o y u m o k g i b i y d i , ş i m d i e ğ i l d i N e f e s i m t ü k e n d i , z a m a n ı m g e l d i ” Ö l ü m e g i d e n yo l , ya n i h a ya t a n l a t ı l m ı ş t ı r . T a n r ı ’ n ı n k e n d i s i n i yo k t a n v a r e t t i ğ i n i , b ü yü t t ü ğ ü n ü b e l i r t m e k t e d i r . La k i n yi n e h a ya t a v e d a e t m e n i n v e r d i ğ i ya k a r ı ş b u b e yi t l e r d e k e n d i n i h i s s e t t i r m e k t e d i r . “ Ö l ü m yü z k ı l u r e r d i e r s e k ö r ü p ( 1 2 0 0 )
A g ı r s a v ç ı l a r k a l g a y e r d i t u r u p T o g u gl ı t i r i g l e r ö l ü m k e s a n ı ( 1 2 0 1 ) Ö l ü m k e t o g u g l ı t i r i g k i m k a n ı T ü ş ü n o l b u d ü n ya k e l i g l i k e ç e r ( 1 2 0 2 ) Y i g e n yi l b ü k e t e g yi r e r k e n a ç a r ” “ Ö l ü m k a r ş ı s ı n d a k i y ü z l e r e g ö r e d a v r a n s a y d ı U l u p e y g a m b e r l e r h a y a t t a k a l ı r l a r d ı D o ğ a n h e r c a n l ı ö l e c e k t i r b ö y l e b i l Ö l ü m e d o ğ a n l a r d a n h a y a t t a k a l a n k i m v a r ? B u d ü n y a b i r m i s a f i r h a n e d i r , g e l e n g e ç e r O b i r c a n a v a r g i b i y e d i k ç e a c ı k ı r . ” Y u k a r ı d a k i b e yi t l e r d e ye r a l a n d ü ş ü n c e l e r i K u r a n ’ d a k i b a z ı a ye t l e r l e k a r ş ı l a ş t ı r a l ı m : “ S e n d e n ö n c e h i ç b i r b e ş e r e ö l ü m s ü z l ü ğ ü v e r m e d i k ; ş i m d i s e n ö l ü r s e n o n l a r ö l ü m s ü z m ü k a l a c a k l a r ? ” ( E n b i ya , 3 4 ) “ G e r ç e k ş u k i , s e n d e ö l e c e k s i n , o n l a r d a ö l e c e k l e r d i r . ” ( Z ü m e r , 3 0 ) “ Y e r ü z e r i n d e k i h e r ş e y yo k o l u c u d u r . ” ( R a h m a n , 2 6 ) K u t a d g u B i l i g v e K u r a n ’ ı K e r i m ’ d e k i b u b e yi t l e r i k a r ş ı l a ş t ı r d ı ğı m ı z d a a s l ı n d a a yn ı d o ğ r u l t u d a o l d u k l a r ı g ö r ü l m e k t e d i r . İs l a m i n a n c ı yl a b u p a r a l e l l i ğ i n ya n ı n d a b i r d e e s k i T ü r k i n a n ç s i s t e m i n d e k i b e n z e r l i ğ i d e e k l e m e k f a yd a l ı o l a c a k t ı r . A l t a yl a r d a , e s k i v e o r t a ç a ğ d a ya ş a ya n T ü r k l e r , r u h u n s o l u n u m l a b i r o l d u ğ u n a i n a n m ı ş l a r d ı r . U yk u s ı r a s ı n d a n e f e s a l ı p v e r m e n i n ya v a ş l a m a s ı i l e r u h b e d e n d e n ç ı k a r v e g ö r d ü ğ ü r ü ya l a r ö b ü r d ü n ya d a g i d e c e ğ i ye r m a n a s ı n d a d ı r . İş t e u yk u d a n u ya n ı r k e n r u h b e d e n e g e r i d ö n m e z s e o a l e m l e r e g ö ç e r v e b ö yl e l i k l e ö l ü m g e r ç e k l e ş i r . G e l e n e k s e l T ü rk i n a n c ı n ı n ö l ü m l e i l gi l i b u b ö l ü m ü b i z e K u r a n ’ ı K e r i m ’ d e g e ç e n “ A l l a h ö l e n i n ö l ü m z a m a n ı g e l i n c e , ö l m e ye n i n d e u yk u s u n d a r u h l a r ı n ı a l ı r . B u s u r e t l e h a k k ı n d a ö l ü m l e h ü k m e t t i ği r u h u t u t a r ö t e k i ni m u a y ye n b i r v a k t e k a d a r b e d e n e s a l ı v e r i r ” ( Z ü m e r , 4 2 ) v e “ G e c e l e yi n s i z i ö l d ü r e n s o n r a b e l i r l e n e n s ü r e t a m a m l a n s ı n d i ye g ü n d ü z ü n s i z i d i r i l t e n O ’ d u r … ” ( E n a m , 6 0 ) a ye t l e r i yl e ö r t ü ş e n b i r i n a n c a s a h i p o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k t e d i r .8 “ K a m u g n e n g k e v a k t o l k ü n i b e l g ü l ü g ( 1 2 1 3 ) N e f e s t ı n t o k ı r k a s a n ı b e l g ü l ü g ” H e r ş e y i n b e l i r l i b i r v a k t i v a r d ı r , g ü n ü d e b e l l i d i r N e f e s a l ı p v e r m e n i n s a y ı s ı b e l l i d i r . Y u k a r ı d a k i b e yi t i b i r d e K u r a n ’ d a k i b i r a ye t l e k a r ş ı l a ş t ı r a l ı m : “ H e r ü m m e t i ç i n b i r e c e l v a r d ı r . O n l a r ı n e c e l l e r i g e l i n c e , n e b i r s a a t e r t e l e n e b i l i r l e r n e d e ö n e a l ı n a b i l i r l e r , t a m z a m a n ı n d a ç ö k e r l e r . ( A ’ r a f , 3 4 ) H e r i k i b e yi t i n d e a n a f i k i r i b i r d i r . E s k i T ü r k i n a n c ı n d a i s e ya ş a m a t a m b a ğ ı m l ı l ı k v a r i d i . K a d e r e o l a n i n a n ç İs l a m i ye t i l e T ü r k f i k r i ya t ı n d a o l u ş m a ya b a ş l a d ı .
S o n u ç : H e r c a n l ı i ç i n ö l ü m k a ç ı n ı l m a z b i r s o n d u r . H e r g ü n ö l ü m e d o ğ ru g i d e r ; s o n g ü n , u l a ş ı r . İn s a n l a r ö l ü m e h e p ş ü p h e i l e b a k m ı ş l a r d ı r . Ö l ü m k i m i z a m a n b i r k u r t u l u ş , k i m i z a m a n d a b i r yo k o l u ş o l m u ş t u r . T ü r k l e r d e t a r i h i d e v i r l e r i ç e r i s i n d e ç e ş i t l i d i n i i n a n ç l a r b e n i m s e m i ş l e r d i r . Ö l ü m ü z e r i n e d ü ş ü n c e l e r i n i d e b u d i n i i n a n ç l a r d o ğ r u l t u s u n d a b e l i r l e m i ş l e r d i r . K u t a d g u B i l i g ’ d e h a k i m o l a n “ ö l ü m ” a n l a yı ş ı ya p t ı ğı m ı z i n c e l e m e l e r d e d e g ö r ü l d ü ğ ü g i b i İs l a m î i n a n ç s i s t e m i d a h i l i n d e d i r. F a k a t T ü r k l e r İs l a m i ye t ’ e k e n d i g e l e n e k s e l i n a n ç l a r ı n d a n d a b a z ı d e ğ e r l e r k a t m ı ş l a r d ı r . K u t a d g u B i l i g ’ d e “ ö l ü m ” k a v r a m ı n ı n i ş l e n i ş i n d e b u s e n t e z g ö r ü l m e k t e d i r . A s l ı n d a “ ö l ü m ” k a v r a m ı n d a k i b u s e n t e z d e n yo l a ç ı k a r a k e s e r i n t ü m ü n d e , h e r k o n u d a , İs l a m i ye t ’ i n a ğı r b a s t ı ğ ı n ı , l a k i n e s k i i n a n ç s i s t e m l e r i n d e n d e i z l e r b u l u n d u ğ u n u r a h a t l ı k l a s ö yl e ye b i l i r i z . B u , T ü r k l e r ’ i n e z e l d e n b e r i b e n i m s e d i k l e r i i n a n ç l a r l a İs l a m i ye t ’ i n a yn ı d o ğ r u l t u d a o l m a s ı n ı n b i r s o n u c u d u r . K a y n a k ç a
BANARLI, Nihad Sami. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: MEB Yayınları, 2002.
BORATAV, Pertev Naili. Yüz Soruda Türk Folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1999.
DİLAÇAR, Agop. 900.Yıldönümü Dolayısıyle Kutadgu Bilig İncelemesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi, 1988.
ERSOY,Ruhi. Türklerde Ölüm ve Ölü ile İlgili Rit ve Ritüeller. Milli Folklor, 2002.
İNAN, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu. KAFESOĞLU, İbrahim. Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri. Ankara: 2002.
KÖPRÜLÜ, M.Fuad. Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: 2004
TUNA, O. Nedim. Köktürk Yazıtlarında "Ölüm" Kavramı ile İlgili Kelimeler ve "Kergek bol-" Deyiminin İzahı. VIII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler, s. 179. Ankara: 1957, T.T.K.Y.
