Çok Boyutlu Bir Bakış

(1)

Çocuk ve Ergen Gelişimi

Çok Boyutlu Bir Bakış

Editör: Prof. Dr. Diğdem M. SİYEZ

(2)

Editör: Prof. Dr. Diğdem M. SİYEZ

ÇOCUK VE ERGEN GELİŞİMİ: ÇOK BOYUTLU BİR BAKIŞ

ISBN 978-625-7676-09-0

DOI 10.14527/9786257676090

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anı- lan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yük- seköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com tarafından yayınları taran- maktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır.

Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Ocak 2021, Ankara Yayın-Proje: Şehriban Türlüdür Dizgi-Grafik Tasarım: Müge Çetin

Kapak Tasarım: Pegem Akademi Baskı: Koza Yayın Dağıtım A.Ş.

Cevat Dündar Cad. No. 139 Ostim/ANKARA Tel: 0312 385 91 91 Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 45553

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

(3)

dersini veriyorum. Hatta akademik kariyerim boyunca en çok verdiğim derslerden birisi. Gelişim Psikolojisi ile ilgili olarak Türkçe yazılmış hatta bu kitabın editörü olarak benim ve bölüm yazarlarının bu içerikteki kitaplarda bölüm yazarlığı yaptığı ve hatta editörlüğünü yaptığı kitapları da kaynak kitaplarım arasında yer alıyordu. Dersi her verdiğim dönemde insan gelişiminin mucizevi doğası beni büyülemeyi başarıyor. Bu nedenle her dönem derse yeni bir kuram ve örnekler ekleyerek her seferinde yeni bir içerik oluşturuyordum. Bu kitapta bu bakış açısıyla çocuk ve ergen gelişimini olabildiğince kapsamlı ve güncel araştırmalardan yararla- narak açıklama bakış açısıyla ortaya çıktı.

Çocuk ve Ergen Gelişimi: Çok Boyutlu Bir Bakış kitabını mevcut kitaplardan ayıran pek çok özellik bulun- makta. Bu özelliklerden birisi gelişim alanlarının olabildiğince detaylı olarak ele alınmış ve gelişim alanları ile ilgili daha güncel kuramlara da yer verilmiş olması. Bir diğeri her bölümün sonuna eklediğimiz Psikolojik Danışmanlara Öneriler başlığın da kuramsal bilgilerin ötesinde neler yapılması gerektiği hususunda pratik bilgilere yer verilmiş olması. Üçüncüsü ise kitaba Gelişimsel Psikopatoloji, Çocuk ve Ergenlikte Pozitif gelişim ve Çocuk ve Ergen Gelişimine Kültürlerarası Bakış Açısı ile ilgili bölümlerin bu kitabın içeriğine eklenmiş ol- ması. Böylelikle çocuk ve ergenlik dönemine özgü gelişim özelliklerini çok kapsamlı ve farklı bir bakış açısıyla değerlendirmek mümkün oldu. Kitaptaki diğer farklılıkları da okurlar olarak sizlerin keşfetmesini bekliyoruz.

Bu kitabı yazmak için bölüm yazarlarını ilgili bölümleri yazmaları için davet ettiğimde her biri yoğun akademik çalışmalarına rağmen benim heyecanımı paylaşarak bu kitapta yer almayı kabul ettiler. Bu nedenle bölüm yazarı olarak kitabımıza katkı sağlayan Prof. Dr. Alim Kaya, Dr. Mehtap Sezgin, Doç. Dr. Arkun Tatar, Doç. Dr. Aksel Çelik, Dr. Öğr. Üyesi Erol Esen, , Prof. Dr. Zeki Yüncü, Doç. Dr. Aksel Çelik, Dr. İpek İnal Kaleli, Prof. Dr. Sevgi Özgüngör, Doç. Dr. Gülsüm Songül Ercan, Doç. Dr. Neslihan Güney Karaman, Uzm.

Psikolog Özgür S. Denli, Prof. Dr. Figen Çok, Dr. Öğr. Üyesi Gülendam Akgün, Prof. Dr. Baki Duy, Öğr. Gör.

Dr. Ezgi Ekin Şahin, Dr. Yağmur Soylu, Doç. Dr. Betül Meydan, Doç. Dr. Zeynep Çankaya, Dr. Öğr. Üyesi Serkan Denizli, Prof. Dr. Yelda D. Kağnıcı’ya katkılarından dolayı çok teşekkür ederim. Son olarak da canım oğlum Yarkın’a da görsel önerileri için çok teşekkür ediyorum. 2019 Kasım’dan bu yana bu kitabın ortaya çıkması için yazarlarımızla birlikte çalışıyoruz. Bu uzun süreçte pandemi başta olmak üzere yaşantılarımı etkileyen pek çok durumla karşılaştık. Her seferinde de iyi bir ürün ortaya çıkarabilme motivasyonumuzla toparlanıp yola devam ettik.

Kitabın basım sürecinde tüm desteğini sunan PEGEM Akademi ve kitabın dizgisi için hem oldukça titiz hem de hızlı bir şekilde çalışan Didem Kestek’e de çok teşekkür ediyorum. Süreçteki destekleri için lisansüstü öğrencilerim Ayşegül Karamenderes, Samet Şahin, Sercan Özaydın ve Ayten Çine’ye de çok teşekkür ederim.

Son olarak, görsel seçimlerindeki desteği için canım oğlum Yarkın’a da çok teşekkür ederim.

Bu kitabın çocuk ve ergen gelişimi ile ilgili dersleri yürüten farklı alanlardaki akademisyenler için bir ba- şucu kitabı olmasını umuyoruz. Bununla birlikte kitabımızın çocuk ve ergen gelişimi merak eden öğrencilere, psikolojik danışmanlara, öğretmenlere ve ebeveynlere yeni bir bakış açısı kazandırmasını bekliyoruz. Kitaba ilişkin geri bildirimlerinizi de didem.siyez@deu.edu.tr e-posta adresine iletmeniz kitabın zenginleşmesine de katkı sağlayacaktır.

Ocak, 2021

(4)

(5)

Editör: Prof. Dr. Diğdem M. SİYEZ ORCID No: 0000-0003-4724-3387

1. Bölüm: Doğum Öncesinden Ergenliğe Gelişim: Temel Kavramlar, İlkeler, Faktörler Prof. Dr. Alim KAYA - Doğu Akdeniz Üniversitesi

ORCID No: 0000-0003-3395-4751 Dr. Mehtap SEZGİN - Mersin Üniversitesi ORCID No: 0000-0003-3830-6112

2. Bölüm: Gelişim Psikolojisinde Araştırma Yöntemleri

Doç. Dr. Arkun TATAR - Manisa Celal Bayar Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-2369-9040

3. Bölüm: Fiziksel Gelişim

Doç. Dr. Aksel ÇELİK - Dokuz Eylül Üniversitesi ORCID No: 0000-0003-0961-7616

4. Bölüm: Cinsel Gelişim

Dr. Öğr. Üyesi Erol ESEN - Manisa Celal Bayar Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-8285-2666

5. Bölüm: Gelişimsel Sinirbilim: Çocukluktan Ergenliğe Beyin Gelişimi Prof. Dr. Zeki YÜNCÜ - Ege Üniversitesi

ORCID No: 0000- 0002- 8893- 6449 Dr. İpek İNAL KALELİ - Ege Üniversitesi ORCID No: 0000-0003-2148-2363 6. Bölüm: Bilişel Gelişim

Prof. Dr. Sevgi ÖZGÜNGÖR - Pamukkale Üniversitesi ORCID No: 0000-0003-4807-1572

7. Bölüm: Dil Gelişimi

Doç. Dr. Gülsüm Songül ERCAN - Dokuz Eylül Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-5392-7008

8. Bölüm: Ahlak Gelişimi

Doç. Dr. Neslihan GÜNEY KARAMAN - Ankara Üniversitesi ORCID No: 0000-0003-1318-303X

Uzm. Psk. Özgür Seyfi DENLİ ORCID No: 0000-0003-0351-9599

(6)

9. Bölüm: Kişilik Gelişimi

Prof. Dr. Figen ÇOK - Başkent Üniversitesi ORCID No: 0000-0003-2406-1345

Dr. Öğr. Üyesi Gülendam AKGÜN - Çankırı Karatekin Üniversitesi ORCID No: 0000-0003-1648-3118

10. Bölüm: Sosyal Gelişim

Prof. Dr. Baki DUY - Anadolu Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-6082-8518

Öğr. Gör. Dr. Ezgi Ekin ŞAHİN - Anadolu Üniversitesi ORCID No: 0000-0001-8841-2170

11. Bölüm: Duygusal Gelişim

Dr. Yağmur SOYLU - Dokuz Eylül Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-5562-6233

Doç. Dr. Betül MEYDAN - Ege Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-9978-6255

12. Bölüm: Çocukluk ve Ergenlikte Gelişimsel Psikopatoloji

Doç. Dr. Neslihan GÜNEY KARAMAN - Ankara Üniversitesi ORCID No: 0000-0003-1318-303X

13. Bölüm: Çocukluk ve Ergenlikte Pozitif Gelişim Doç. Dr. Zeynep ÇANKAYA - Ege Üniversitesi ORCID No: 0000-0001-7120-931X

14. Bölüm: Çocuk ve Ergen Gelişimine Kültürlerarası Bakış Açısı Dr. Öğr. Üyesi Serkan DENİZLİ - Ege Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-8623-841X

Prof. Dr. Yelda D. KAĞNICI - Ege Üniversitesi ORCID No: 0000-0002-5201-4784

vi Çocuk ve Ergen Gelişimi: Çok Boyutlu Bir Bakış

(7)

Prof. Dr. Diğdem M. SİYEZ

Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı @ DSiyez

1994 yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık programında başladığı lisans eğitimini 1998 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Lisans Programında tamamladı. Mezun olduktan sonra beş yıl MEB’e bağlı özel ve Resmi kurumlarda psikolojik danışman olarak çalıştı. 2003 yılında Dokuz Eylül Üniversitesinde Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık programında yüksek lisans eğitimini tamamlayıp doktora eğitimine başladığında Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik danışmanlık anabilim dalında öğretim görevlisi olarak çalışmaya başladı. 2006 yılında Dokuz Eylül Üniversi- tesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık programında doktora eğitimini tamamladı. Mottosunu “Karşılaştığın kariyer engellerini aşmak için daha çok çalışmalısın.” olarak belirleyen yazar doktora eğitimi ile birlikte akademik çalışmalarına hız vermiştir. 2010 yılında Psikolojik danışma ve Rehberlik alanında Doçent, 2015 yılında da profesör olmuştur.

Çözüm odaklı psikolojik danışma, önleyici psikolojik danışma ve kariyer psikolojik danışmanlığı konularında çalışma- larını yürütmektedir. Hali hazırda 17’si SCI/SSCI dergilerde yayınlanmış 70’in üzerinde araştırma makalesi bulunmakta- dır. Ulusal ve uluslararası kongrelerde sunulmuş 60’ın üzerinde sözlü bildirisi vardır. Yayınlanmış iki kitabı, editörlüğünü yaptığı 1 kitabı ve çeviri editörlüğünü yaptığı 3 kitabının yanı sıra 7 kitapta da bölüm yazarlığı yapmıştır. İnfertiliteyi önleme, cinsel sağlık eğitimi, internet bağımlılığı, kariyer geleceği ve cinsiyet rolü üzerine yapılan TÜBİTAK ve BAP projelerinde proje yürütücüsü olarak çalışmıştır. Ayrıca bir AB projesinde kısa süreli uzman, bir UNICEF projesinde de eğitim danışmanı olarak çalışmıştır. Gelişim psikolojisi, ergenlerle psikolojik danışma, çözüm odaklı psikolojik danışma, kariyer psikolojik danışmanlığı, okul temelli psikolojik danışma ve bilimsel araştırma yöntemleri derslerini hem lisans hem de lisansüstü düzeyde yürütmektedir.

2014-2019 yılları arasında Dokuz Eylül Üniversitesi Kadın Hakları ve Sorunları Araştırma Uygulama Merkezi’nde ça- lışmış bu dönemde Cinsel Taciz ve Saldırıya Karşı Destek Birimi’nin kurulmasında rol ve almış ve bu birimin koordina- törlüğü görevini yürütmüştür. Dokuz Eylül Üniversitesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak çalışmaya devam etmekte ve programın anabilim dalı başkanlığı görevini yürütmektedir. Çalışan rolünün yanı sıra eş ve annelik rolleri yaşamında önemli bir yer kaplamaktadır.

(8)

YAZARLAR HAKKINDA

Prof. Dr. Alim KAYA

Doğu Akdeniz Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı

Alim Kaya 1968 yılında Isparta’da doğdu. Lisans eğitimini 1988 yılında Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Psikolojik Danışma ve Rehberlik AD’nda tamamladı. Aynı alada 1994 yılında İnönü Üniversitesinde yüksek Lisans, 1997 yılında Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde Doktora eğitimini tamamladı. Nisan 2006’da Doçentlik, 2013’de Profesör- lük derecesi aldı. 1993 yılına İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesinde Araştırma Görevlisi olarak atanana kadar MEB’e bağ- lı RAM ve okullarda Psikolojik Danışman olarak çalıştı. Sırayla İnönü Üniversitesi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Mer- sin Üniversitesi ve Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi’nde çeşitli akademik ünvanlarda görev yaptı. Anabilim Dalı Başkanlığı, Bölüm Başkanlığı, Fakülte Kurulu ve Fakülte Yönetim Kurulu Üyeliği, Dekan Yardımcılığı gibi idari görevlerde bulundu.

Ulusal ve uluslararası akademik dergilerde araştırmaları yayınlanmış, dokuz kitapta editörlük yapmış, çeşitli kitaplarda bölüm yazmıştır. Lisans ve lisansüstü düzeyde alanı ile ilgili çeşitli dersler vermiş, tezler yönetmiştir. Evli ve iki çocuk babası olan Dr.Kaya halen KKTC Doğu Akdeniz Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde akademik çalışmalarına devam etmektedir.

Prof. Dr. Baki DUY

Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Lisans eğitimini Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Lisans eğitimini tamamlayan Dr. Baki DUY, MEB tarafından verilen yurt dışı YL/Doktora bursluluk sınavını kazanarak, St. John’s University’de (New York) Okul Psikolojik Danışmanlığı alanında Yüksek Lisans eğitimini tamamlamıştır. Anka- ra Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Doktora programında Prof. Dr.

Üstün DÖKMEN’in danışmanlığında hazırlamış olduğu “Bilişsel-davranışçı yaklaşıma dayalı grupla psikolojik danışmanın yalnızlık ve fonksiyonel olmayan tutumlar üzerine etkisi” başlıklı teziyle doktora diploması alma- ya hak kazanmıştır. Akademik çalışma hayatına İnönü Üniversitesinde araştırma görevlisi olarak başlayan Duy, 2001-2004 yılları arasında Ankara Üniversitesi, Eğitim Fakültesinde araştırma görevlisi olarak hizmet vermiştir.

2004-2013 yılları arasında İnönü Üniversitesinde çalışan Dr. Duy, halen Anadolu Üniversitesinde hizmet verme- ye devam etmektedir. Dr. Duy’un ulusal ve uluslararası dergilerde yayımlanmış makaleleri, ulusal ve uluslararası kongrelerde sunulmuş bildirileri, kitap bölümleri ve çevirileri bulunmaktadır. Çalıştığı konular arasında yalnızlık, bilişsel terapiler, zorbalık, psiko-eğitim grupları ve duygu düzenleme yer almaktadır. Özlem DUY ile evli olan Dr.

Duy, Ecem ve Yağmur isminde iki harika kız çocuğu babasıdır.

(9)

Prof. Dr. Figen ÇOK

Başkent Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı @ figencok

Lisans derecesini ODTÜ Psikoloji Bölümünden yüksek lisans ve doktora derecelerini Ankara Üniversitesi Eğitim Bilim- leri Fakültesi Eğitimde Psikolojik Hizmetler bölümünden alan Dr. Çok araştırma görevliliğinden kıdemli profesörlüğe kadar Ankara Üniversitesi’nde 23 yıl görev yapmış ve tüm akademik unvanlarını bu üniversitede almıştır. 2010 yılında emekli olduktan sonra Başkent ve TED Üniversitelerinde çalışmıştır. Halen Başkent Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Başkanlığı ve PDR Anabilim Dalı Başkanlığı görevlerini yürütmektedir.

Çalışmaları ağırlıkla çeşitli psikososyal gelişim konularında olan ve Türkçe ve İngilizcede pek çok makalesi bulunan Dr. Çok 2014-16 yılları arasında Avrupa Ergenlik Araştırmaları Derneği’nin (EARA) Başkanlığını yürütmüştür. Ege- den Çocuk ve Travma Vakfı’nın kurucu, mütevelli ve yönetim kurulu üyelerinden ve Ergenlik ve Gençlik araştırmaları Derneği’nin kurucusu ve başkanı olan Dr. Çok’ un ağırlıkla ergen gelişimi, kimlik gelişimi, cinsel gelişim ve eğitim, ye- tişkinliğe geçiş konularında makale, kitap bölümü ve telif ve çeviri çeşitli kitap çalışmaları da bulunmaktadır. Çok çeşitli araştırma projeleri gerçekleştirmiş olan Dr. Çok ERDEP ve Ergen Sağlığının Geliştirilmesi gibi MEB bağlantılı geniş çaplı uygulama projelerinde de görev yapmıştır.

Prof. Dr. Sevgi ÖZGÜNGÖR

Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Sevgi Özgüngör 1972 yılında ilk, orta ve lise eğitimini de yaptığı Ankara ilinde doğmuştur. Yazar, yüksek öğrenimi- ni Hacettepe Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü’nde tamamladıktan sonra yüksek lisansını Eğitim Psikolojisi alanında Lincoln Nebraska Üniversitesinde, doktora eğitimini ise Maryland College Park Üniversite’sinde İnsan Gelişimi ve Eğitimi alanında yapmıştır. 2002 yılından beri Pamukkale Üniversite’sinde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Öz-yeterlilik, öz-saygı, yaşam doyumu, öğretim elemanının değerlendirilmesi, öğrenci doyumu ve hedef yönelimi gibi motivasyon ve başarıya yönelik konularda yayınları bulunmaktadır.

(10)

Prof. Dr. Yelda D. KAĞNICI

Ege Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Prof. Dr. D. Yelda Kağnıcı, ODTÜ Psikolojik Danışma ve Rehberlik Anabilim dalında 1997 yılında lisans, 1999 yılında yüksek lisans ve 2004 yılında doktora eğitimini tamamlamıştır. 1998-2000 yılları arasında ODTÜ Sağlık ve Rehberlik Merkezi bünyesinde psikolojik danışman olarak çalışmıştır. 2001-2003 yılları arasında Amerika Birleşik Devletleri’nde Incarnate Word Üniversitesi Psikolojik Danışma Merkezinde psikolojik danışman olarak staj yapmıştır. 2004 yılından günümüze kadar Ege Üniversitesi Eğitim Bilimleri Bölümü Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim dalında öğre- tim üyesi olarak görev yapmakta olan Dr. Kağnıcı, 2017 yılından beri Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı Başkanlığını yürütmektedir. 2011 yılında Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık bilim alanında doçent unvanı, 2019 yılın- da profesör unvanı almıştır. Çokkültürlü psikolojik danışma, psikolojik danışman eğitimi ve süpervizyonu ve uluslararası öğrencilerin psikolojik uyumuna yönelik çeşitli yurtiçi ve dışı yayınları bulunmaktadır. Dr. Kağnıcı “Göçmen Çocuk ve Ergenler: Kültürleşme, Uyum ve Eğitim” ve “Dezavantajlı Gruplarla Kariyer Psikolojik Danışmanlığı” kitaplarının editör- lüğünü yapmıştır. Ayrıca “Kültür ve Psikolojik Danışma” kitabının da yazarıdır.

Prof. Dr. Zeki YÜNCÜ

Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi

Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalı

&

Madde Bağımlılığı Toksikoloji ve İlaç Bilimleri Enstitüsü

İzmir Doğumludur, Saint Joseph, Tevfik Fikret Lisesi mezunudur. 9 Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi mezunudur. Devlet Hizmeti Yükümlülüğünü Aksaray İli Eskil İlçesinde tamamlamıştır. Ardından kısa sürelerle Manisa ve İzmir Sağlık Mü- dürlüklerine bağlı hekim olarak çalışmıştır. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri AD uzmanlık eğitimini tamamlamış- tır. Uzmanlık eğitimi ardından Ege Üniversitesi Çocuk Psikiyatrisi AD uzman hekim olarak çalışmaya başlamıştır. Ege Üniversitesi Çocuk Ergen Alkol Madde Bağımlılığı Araştırma ve Uygulama Merkezinde (EGEBAM) sorumlu uzman olarak 2003 yılında görev yapmıştır. 2008 yılında yardımcı doçent, 2010 yılında doçent olmuştur. 2015 yılında profesör ünvanı almıştır. 2016 yılından bu yana EGEBAM’ da müdür olarak atanmıştır. 2018 yılında Ege Üniversitesi Madde Bağımlılığı İlaç Bilimleri ve Toksikoloji Enstitüsü’ne Müdür olarak görevlendirilmiştir. Halen Çocuk psikiyatrisi Ana- bilimdalı Öğretim Üyeliği, BATI ve EGEBAM müdürlüğü görevlerine yürütmektedir. Çok sayıda yayınlanmış bilimsel makale ve bildirisi vardır. Avrupa Avrupa Davranış ve Kognitif Terapiler Birliğince erişkin çocuk ve ergen terapistidir.

x Çocuk ve Ergen Gelişimi: Çok Boyutlu Bir Bakış

(11)

Doç. Dr. Aksel ÇELİK

Dokuz Eylül Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi Antrenörlük Eğitimi Bölümü

2001 yılında Yüksek Lisans ve 2008 yılında doktorasını Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü’nde tamamladı. 2012 ile 2017 yılları arasında Yard.Doc. Dr. ve 2017 yılından beridir de Doç. Dr. olarak Dokuz Eylül Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesinde Antrenörlük Eğitimi bölümünde görev yapmaktadır. Aksel Çelik; Hareket Eğitimi ve Voleybol adında iki kitap ve Kas Hareketlerinin Kontrolü ve sinir sistemi adında bir kitap bölümünün de yazarıdır. TUBITAK tarafından doktora sonrası araştırma bursu ile desteklenerek 2018 ve 2020 arasında Indiana Universitesi, School of Public Health Kinesyoloji bölümünde projesini tamamlamıştır.

Doç. Dr. Arkun TATAR

Manisa Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Psikoloji Bölümü

Arkun Tatar, lisans derecesi olarak psikoloji alanında psikolog, deneysel psikoloji alanında uzmanlık, psikometri ala- nında doktora ve uygulamalı psikolojinin psikometri alanında ise doçent unvanına sahiptir. İzmir ve İstanbul’da birçok üniversitede lisans, yüksek lisans ve doktora programlarında psikometri, araştırma teknikleri, bilimsel araştırma ve ya- zım teknikleri, davranış bilimleri için istatistik ve bilgisayar uygulamalı istatistik konularında dersler vermiştir. Psikolojik ölçek geliştirme ve çeviri konularında çok sayıda araştırma makalesi, madde tepki kuramı ve kısa form ölçek geliştirme yöntemleri konusunda özgün kitapları vardır. Makalelerinde genellikle kişilik yapılarına ve duygu odaklı olgulara yönelik ölçme süreçlerini ele almaktadır.

(12)

Doç. Dr. Betül MEYDAN

Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı @betulbenzermeydan

Ege Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık lisans programını 2007 yılında fakülte ve anabilim dalı birinciliği ödüllerini alarak tamamlamıştır. Aynı yıl Ege Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalında yüksek lisans eğitimine ve araştır- ma görevlisi olarak çalışmaya başlamıştır. Yüksek lisans eğitimini 2010 yılında tamamlamıştır. 2013 yılında 2547 sayı- lı Yükseköğretim Kanununun 39. maddesi kapsamında Yükseköğretim Kurulu tarafından sağlanan yurtdışı desteğiyle doktora eğitiminin bir döneminde doktora tez konusuna yönelik araştırma ve incelemelerde bulunmak üzere Visiting Scholar olarak Amerika Birleşik Devletleri’nde University of North Carolina at Greensboro’da bulunmuştur. Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık bilim alanında 2014 yılında Doktor ve 2021 yılında Doçent unvanı almıştır. Psikolojik da- nışman eğitimi ve süpervizyon, ruh sağlığı psikolojik danışmanlığı, kariyer psikolojik danışmanlığı ve okul psikolojik danışmanlığı konularında çalışmalarını sürdüren yazar, Önleyici Psikolojik Danışma Kuram ve Uygulamaları, Travma Psikolojik Danışmanlığı, Dezavantajlı Gruplarla Kariyer Psikolojik Danışmanlığı, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı: Davranış Bozukluklarından Tanılama ve Tedavi Yaklaşımları ve Yaşam Boyu Kariyer Gelişimi kitaplarının yazarlarından ve çeşitli araştırma projelerinin araştırmacılarından biridir. Ulusal ve uluslararası düzeyde çok sayıda makale ve bildirisi olan yazar, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık lisans programında Bireyle Psikolojik Danışma Uygulaması, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlıkta Alan Çalışması, Mesleki Rehberlik ve Danışma, Mesleki Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Uygulaması, Yakın İlişkiler ve Rehberlikte Program Geliştirme gibi dersleri ve çeşitli lisans programlarında Rehberlik ve Eğitim Psikolojisi derslerini okutmaktadır.

Doç. Dr. G. Songül ERCAN

Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Dil Bilim Bölümü

Doç. Dr. Gülsüm Songül Ercan Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi İngilizce Öğretmenliği Bölümü’nde lisans eğitimini tamamladıktan sonra çeşitli kurumlarda İngilizce öğretmenliği yapmıştır. Daha sonra Dokuz Eylül Üniversi- tesi Yabancı Diller Yüksek Okulu’nda İngilizce okutmanı olarak göreve başlamıştır. Bu sırada, aynı üniversitenin Genel Dilbilim Anabilim Dalı’nda Yüksek Lisans eğitimine sürdürürken Dilbilim Bölümü’nde öğretim görevlisi olarak işe baş- lamıştır. Doktora eğitimini de 2008 yılında aynı alanda tamamlayan Dr. Ercan, lisans, yüksek lisans ve doktora derecele- rinde dersler vermektedir. İlgi alanları Toplumdilbilim, edimbilim, söylem çözümlemesi, eleştirel söylem çözümlemesi ve toplumsal cinsiyet ve dil ilişkisidir. Bu alanlarla ilgili yurtiçi ve yurtdışı konferanslarda bildirileri, makaleleri, kitap bölümleri ve kitabı bulunmaktadır. Ayrıca yürütücü ya da araştırmacı olarak görev aldığı bilimsel araştırma projeleri bulunmaktadır. 2014-2017 yılları arasında DEÜ Kadın Hakları ve Sorunları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yönetim Kurulu üyeliği yapan Dr. Ercan, dil ve toplumsal cinsiyet ilişkisine ilişkin çeşitli konferanslar ve seminerler vermiştir.

Halen Dilbilim Bölümü’nde öğretim üyesi olarak çalışmaya devam eden Dr. Ercan aynı zamanda Bölüm Başkan Yardım- cılığı görevini de sürdürmektedir.

xii Çocuk ve Ergen Gelişimi: Çok Boyutlu Bir Bakış

(13)

Doç. Dr. Neslihan GÜNEY KARAMAN

Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim Psikolojisi Anabilim Dalı

Neslihan (Güney) Karaman, 1978 Marmaris / Muğla doğumludur. İlkokulu Akyaka ilkokulu (Ula/Muğla), ortaokul ve liseyi Marmaris/Muğla’da tamamlamıştır. Lisans derecesini Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi, Eğitimde Psikolojik Hizmetler Bölümü’nden (Güncel adı Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık ) 1999 yılında almıştır. Ankara Üniversitesi, Eğitim Psikolojisi yüksek lisans programından 2002, doktora programından 2007 yılında mezun olmuş ve 2002-2007 tarihleri arasında, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık bölümünde, araştırma görevlisi olarak görev yapmıştır. 2007-2008 yılları arasında Ankara Üniversitesi Geliştirme Vakfı Okullarında okul psikolojik danışmanı olarak görev almıştır. 2008-2014 yılları arasında, Başkent Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık bölümünde, sırasıyla, öğretim görevlisi, yardımcı doçent ve doçent olarak görev yapmıştır. Başkent Üniversitesi Eğitim Fakültesinde, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık bölümünde öğretim üyesiyken, 2219 Tübitak Doktora Sonrası Araştırma Bursu ile, ABD/ Kentucky Üniversitesi Aile Bilimleri bölümünde, altı ay boyunca misafir öğretim üyesi olarak bulunmuştur.

2014 yılında Eğitim Psikolojisi alanında Doçent ünvanını almıştır. 2015 -2018 yılları arasında Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Temel Eğitim Bölümü, Okul Öncesi Eğitimi Anabilim Dalında doçent olarak görev yapmıştır. 2018 Kasım ayından itibaren, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, Eğitim Psikolojisi Anabilim Dalı’nda doçent olarak görev yapmaktadır. Yurt içi ve yurt dışı çeşitli proje ve dergi hakemlikleri ile alanıyla ilgili bilimsel yayınları ve bildirileri bulunmaktadır. Çocuk ve ergen gelişimi başta olmak üzere, riskli / sorunlu davranışlar, cinsel gelişim, duygusal ve davranışsal bozukluklar, gelişim psikolojisi temelinde kültürler arası araştırmalar ve aile ilişkileri üzerine odaklanan birçok makale yayınlamıştır. Araştırma ilgi alanları, sosyal duygusal gelişim, sosyal bağlamda gelişim (aile ve kültürel farklılıklar), cinsel gelişim ve cinsel eğitim ve çocuk ve ergen gelişimine odaklanan gelişimsel psikopatolojidir.

Doç. Dr. Zeynep CİHANGİR ÇANKAYA

Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı @zeynepcihangircankaya

Lisans eğitimini 1997 yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitimde Psikolojik Hizmetler Anabilim Dalında tamamladı. 2000 yılında Ankara Üniversitesi PDR ABD’da yüksek lisansını, 2005 yılında ise Gazi Üniversitesi PDR ABD’da doktora eğitimini bitirdi. Farklı üniversitelerde öğretim görevlisi ve öğretim üyesi olarak çalıştı. Çalışma- larına Ege Üniversitesi PDR ABD’da öğretim üyesi olarak devam etmektedir. 2000’li yılların başında doktora tezinde öznel iyi oluş ve temel psikolojik ihtiyaçlar konularında çalıştı. Doktora tezinin tamamlanmasıyla akademik çalışmaları pozitif psikoloji ve kavramları üzerine temellendi. Çocuk ve gençlerin pozitif gelişimlerine yönelik çeşitli araştırmaları bulunmakta, onlarla ve ebeveynleriyle psikolojik danışma, psikoeğitim uygulamaları yürütmektedir. Psikolojik danışma- da şema terapi uygulama yeterliğine sahiptir. Uygulamaların da pozitif psikoloji müdahalelerini ve şema terapi modelini kullanmaktadır.

(14)

Dr. Öğr. Üyesi Erol ESEN

Manisa Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi

2006 yılında Ege Üniversitesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık lisans programından mezun olmuştur. Aynı alandaki yüksek lisans programını 2010’da, doktora programını ise 2015’te Dokuz Eylül Üniversitesi’nde tamamlamıştır. Çeşitli BAP ve TÜBİTAK projelerinden araştırmacı olarak yer almıştır. Başlıca çalışma alanları cinsel sağlık eğitimi ve toplumsal cinsiyet eşitliğidir. Bu alanlardaki çalışmalarının yanı sıra ergenlerde internet bağımlılığı, kariyer gelişimi müdahaleleri ve popüler yapımların psikolojik danışman eğitiminde kullanılması konularında makaleleri mevcuttur. 2006 ila 2017 yılları arasında MEB bünyesindeki çeşitli okullarda ve rehberlik araştırma merkezlerinde psikolojik danışman olarak görev yapmıştır. 2017 yılından bu yana Manisa Celal Bayar Üniversitesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. Lisans düzeyinde bireyle psikolojik danışma uygulaması, test dışı teknikler, önleyici rehberlik ve psikolojik danışma, grupla psikolojik danışma, cinsel sağlık eğitimi ve psikoloji testler derslerini yürütmektedir. Çeşitli il ve ilçelerde Milli Eğitim Müdürlüklerinin davetlisi olarak okul psikolojik danışmanla- rına cinsel sağlık eğitimleri sunmaktadır.

Dr. Öğr. Üyesi Gülendam AKGÜN

Çankırı Karatekin Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi

Sosyal Hizmet Bölümü

İlk, orta ve lise eğitimimi Ankara’da tamamladım. 1998 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi Psikoloji Bölümünden ikincilik derecesi ile mezun oldum. Aynı üniversitede Klinik Psikoloji alanında yüksek lisansımı 2001 yılında tamam- ladım. 2014-2018 yılları arasında Ankara Üniversitesi Eğitimde Psikolojik Hizmetler bölümünde Eğitim Psikolojisi ala- nında doktora eğitimimi aldım. Uzun yıllar Milli Eğitim Bakanlığına bağlı çeşitli kurumlarda rehber öğretmen olarak görev yaptıktan sonra halen Çankırı Karatekin Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Sosyal Hizmet bölümünde doktor öğretim üyesi olarak çalışıyorum. Ergenlerde gelişim, göçmen öğrencilerin uyumu, üstün yetenekli çocuklar ve siber zorbalık konularında çalışmalarım bulunmaktadır.

xiv Çocuk ve Ergen Gelişimi: Çok Boyutlu Bir Bakış

(15)

Dr. Öğr. Üyesi Serkan DENİZLİ

Ankara’da doğmuştur. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Lisans Programı’ndan 2000 yılında mezun olduktan sonra 2003 senesinde Ortadoğu Teknik Üniversitesinde yine Rehberlik ve Psikolojik Da- nışmanlık alanında yüksek lisans derecesi almıştır. Doktora eğitimini Ege Üniversitesi Rehberlik ve Psikolojik Danış- manlık Bilim Dalı’nda tamamlamış ve 2001 yılı sonunda araştırma görevlisi olarak Ege Üniversitesi Eğitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı’nda görev yapmaya başlamış ve halen Dr. Öğr. Üyesi olarak görevini yapmayı sürdürmektedir. Başlıca araştırma ilgisi psikolojik danışma süreç ve sonuç araştırmalarıdır. Lisans ve lisansüstü düzeyde okullarda psikolojik danışma ve rehberlik, psikolojik testler, psikolojik danışma kuramları, bilimsel araştırma yöntemleri, bireyle psikolojik danışma uygulaması, bilişsel ve davranışçı terapiler gibi dersler vermektedir.

Dr. İpek İnal KALELİ

Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi

Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalı

Lise eğitimini Adana Fen Lisesi’nde 2011 yılında tamamlamıştır. Tıp öğrenimini tamamladığı Acıbadem Üniversitesi Tıp Fakültesinden 2017 mezun olmuş, eğitiminin son senesi içinde Chemical Dependence Rehabilitation Clinical Elective Program (Cleveland Clinic Lerner College of Medicine) ve Psychiatry Acute Care Subinternship (Mayo Clinic College of Medicine and Science) programlarını tamamlamıştır. ECFMG sertifikasyonu için temel ve klinik bilgiyi ölçmeye yönelik standardize test aşamalarını tamamlamış olup bu süreçteki çalışmalarını sürdürmektedir. Nörogelişimsel bozukluklar, bağımlılık, ensest ve cinsel istismarın çocuk ve gençler üzerindeki etkileri ilgi alanları arasında bulunmaktadır. 2019 yı- lından bu yana Ege Üniversitesi Tıp Fakültesinde Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları alanında uzmanlık eğitimini sürdürmektedir.

(16)

Dr. Ezgi Ekin ŞAHİN

Anadolu Üniversitesi

Psikolojik Danışma ve Rehberlik Merkezi

1987 yılında Mersin’de doğan Dr. Şahin, ilk ve orta öğrenimini burada tamamladı. Ankara Üniversitesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Programından 2010 yılında mezun oldu. Ardından Mersin Üniversitesi, Eğitim Fakültesin- de araştırma görevlisi olarak çalışmaya başladı ve 2013 yılında aynı üniversitenin Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Yüksek Lisans Programını tamamladı. 2014 yılında halen çalışmakta olduğu Anadolu Üniversitesi Psikolojik Danışma ve Rehberlik Merkezinde çalışmaya başladı ve 2020 yılında aynı üniversitenin Psikolojik Danışma ve Rehberlik Doktora Programından mezun oldu. Çalışma konuları arasında utangaçlık, mükemmeliyetçilik ve psikolojik danışma sürecini erken bırakma yer almaktadır.

Dr. Mehtap SEZGİN

Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Mehtap Sezgin, 1983 yılında Çankırı’da doğdu. 2002 yılında Çankırı Fen Lisesi’nden mezun oldu. Lisans eğitimini bölüm ikinciliği ile Yeditepe Üniversitesi Matematik Öğretmenliği programında tamamladı. Lisans mezuniyeti sonrasında 2 yıl özel bir lisede matematik öğretmeni olarak çalıştı. Lise yıllarından beri psikoloji bilimine merak duyduğu için uzmanlı- ğını Eğitimde Psikolojik Hizmetler alanında yapmak istedi. Oldukça zorlu geçen başvuru ve kabul süreçlerinden sonra nihayet 2010 yılında İstanbul Üniversitesi Eğitimde Psikolojik Hizmetler Master programına kabul aldı. Bir yıl bilimsel hazırlık ve iki yıl yüksek lisans eğitiminden sonra 2013 yılında bu programı döneminin ilk mezunu olarak başarıyla tamamladı. Daha sonra Öğretim Üyesi Yetiştirme Programı kapsamında Mersin Üniversitesi Rehberlik ve Psikolojik Da- nışmanlık alanı doktora programını kazandı. Mersin Üniversitesi’nde 4 yıl boyunca hem araştırma görevlisi olarak çalıştı hem de doktora eğitimini tamamlayarak 2018 yılında doktor ünvanını aldı. Doktora mezuniyeti sonrasında Gent Üni- versitesi Psikoloji ve Eğitim Bilimleri Fakültesi’nde duygusal becerilerin geliştirilmesi konusunda 1 yıl araştırmacı olarak çalıştı. Halen Mersin Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri bölümünde Araştırma Görevlisi Doktor olarak ça- lışmaktadır. Aynı zamanda, Ankara Üniversitesi Eğitim Psikolojisi programında ikinci doktorasına devam etmektedir.

Bilişsel gelişim ve duygusal gelişim alanlarına ilgi duyan araştırmacının zeka, üst düzey düşünme becerileri, akademik başarı, özyeterlilik, okullarda şiddet ve saldırganlık, okul yaşam kalitesi, eğitim stresi, öğrenci mutluluğu gibi konularda bilimsel yayınları bulunmaktadır.

xvi Çocuk ve Ergen Gelişimi: Çok Boyutlu Bir Bakış

(17)

Dr. Yağmur SOYLU

Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Lisans ve lisansüstü eğitimlerini Ege Üniversitesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Ana Bilim Dalı’nda tamamladı.

“Evlilik Uyumunun Empatik Eğilim, Algılanan Aile İçi İletişim ve Çatışma Çözme Stillerine Göre Yordanması” baş- lıklı yüksek lisans tezini Haziran 2011’de, “Boşanmış Kadınlarda Psikolojik Sağlamlığı Açıklamaya Yönelik Bir Model Geliştirme” başlıklı doktora tezini ise Nisan 2016’da tamamladı. Çalışma alanları, ruh sağlığı psikolojik danışmanlığı, evlilik ve aile psikolojik danışmanlığı, kadın çalışmaları, toplumsal cinsiyet, bireysel ve grupla psikolojik danışma uygu- lamaları, psikolojik danışman eğitimi ve pozitif psikolojidir. Çözüm Odaklı Psikolojik Danışmanlık yaklaşımı ile ilgili bir çeviri kitabı, Psikolojik Danışmada Araştırma Yöntemleri, Psikoloji ve Çağdaş Yaşam İnsan Uyumu ve Eğitim Psi- kolojisi kitaplarında kitap bölümü çevirileri, Sosyal Beceri Eğitimi, Erken Çocuklukta Öğrenme Yaklaşımları, Yaşam Boyu Kariyer Gelişimi ve Pandemi Döneminde Çocuk ve Ergen Psikolojisi kitaplarında bölüm yazarlığı bulunmaktadır.

Psikolojik danışma alanında tamamladığı ve devam ettiği çeşitli araştırmaları bulunmaktadır. 2013 yılından beri Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı’nda öğretim elemanı olarak çalışmaktadır. Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık lisans programında “Bireyle Psikolojik Danışma Uygulaması”, “Reh- berlik ve Psikolojik Danışmanlık Semineri”, “Bilimsel Araştırma Yöntemleri”, “Kurum Deneyimi” ve “Topluma Hizmet Uygulamaları” gibi dersleri ve çeşitli lisans programlarında “Rehberlik” ve “Eğitim Psikolojisi” derslerini okutmaktadır.

Uzm. Psikolog Özgür S. DENLİ

Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü

Eğitimde Psikolojik Hizmetler Dr. Öğrencisi

Özgür Seyfi DENLİ, 1989 Diyarbakır doğumludur. İlkokul, ortaokul ve liseyi Diyarbakır’da tamamlamıştır. 2007 yılında başladığı Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Bölümünden 2011 yılında mezun olmuştur. 2011-2012 yıllarında özel bir okulda 2012-2013 yıllarında ise Mardin Kocatepe İlkokulunda okul psikolojik danışmanı olarak görev yapmıştır. 2013-2016 yılları arasında Ufuk Üniversitesinde Psikoloji Bölümünde yüksek lisans eğitimi almıştır. 2014 yılında göreve başladığı Enerji Bakanlığı/TEDAŞ Genel Müdürlüğünde hala performans ve kariyer yönetimi sorumlusu olarak görevine devam etmektedir. 2018 yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Psikolojisi Doktora programına başlamış ve öğrenimine hala devam etmektedir.

Evlilik uyumu ve doyumu, akran zorbalığı, sosyal medya bağımlılığı konularında çalışmalar yapmış olmakla birlikte doktora döneminde ahlak gelişimi konusunda araştırmalar yapmaktadır. Araştırma ilgi alanları, ahlak gelişimi, eğitim psikolojisinde sanal gerçeklik uygulamaları ve bilişsel gelişimdir.

(18)

(19)

Bölümler ve Yazarları ...v

Editör Hakkında ...vii

Yazarlar Hakkında ... viii

1. BÖLÜM DOĞUM ÖNCESİNDEN ERGENLİĞE GELİŞİM: TEMEL KAVRAMLAR, İLKELER, FAKTÖRLER GİRİŞ ...2

TEMEL KAVRAMLAR ...4

Değişim ve Değişme ...4

Büyüme, Olgunlaşma ve Öğrenme ...6

Gelişim ve Gelişme ...7

Gelişimde Kritik Dönem ve Hassas Dönem ...8

GELİŞİMİN İLKELERİ...10

Gelişim Süreklidir ...10

Gelişimde Bireysel Farklılıklar Vardır ...11

Gelişimde Belli Bir Sıra Vardır ...11

Gelişimin Hızı Her Yaşta Aynı Değildir ...12

Gelişim Bir Bütündür ...12

Gelişimde Kritik Dönemler Vardır ...13

Gelişim Kalıtım ve Çevrenin Ürünüdür ...13

GELİŞİMLE İLGİLİ TARTIŞMALI KONULAR ...15

Gelişimde Kalıtım mı Yoksa Çevre mi Daha Etkilidir ve Belirleyicidir? ...16

Gelişim Sürekli midir Süreksiz mi? ...17

Gelişimde Erken Çocukluk Yaşantıları mı Sonraki Yaşantılar mı Daha Etkili ve Belirleyicidir? ...19

Gelişimde İnsan Etkin midir Yoksa Edilgen midir? ...20

GELİŞİM ALANLARI ...21

Fiziksel Gelişim ...22

Cinsel Gelişim ...22

Beyin Gelişimi ...22

Bilişsel Gelişim ...22

Dil Gelişimi ...22

Ahlak Gelişimi ...22

Kişilik Gelişimi ...23

Sosyal Gelişim ...23

Duygusal Gelişim ...23

GELİŞİM DÖNEMLERİ ...23

Doğum Öncesi Gelişim ...24

Doğum Sonrası Gelişim ...25

GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER ...27

(20)

Doğum Öncesi Gelişimi Etkileyen Faktörler ...27

Kalıtımsal Faktörler ...27

Çevresel Faktörler ...29

Doğum Anı Gelişimi Etkileyen Faktörler ...30

Doğum Sonrası Gelişimi Etkileyen Faktörler ...30

PSİKOLOJİK DANIŞMANLARA ÖNERİLER ...31

KAYNAKÇA ...33

2. BÖLÜM GELİŞİM PSİKOLOJİSİNDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ GİRİŞ ...38

GELİŞİM PSİKOLOJİSİ VE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ ...38

Gelişim Psikolojisinde Araştırma Kavramları ...40

GELİŞİM PSİKOLOJİSİNDE ARAŞTIRMA TASARIMI ...46

Araştırma Katılımcılarının Belirlenmesi ve Seçilmesi ...48

Evren ve Örneklem ...49

Örnekleme Yöntemleri ...51

Örneklem Büyüklüğü ...53

Örnekleme Hatası ve Örnekleme Yanlılığı ...54

Verilerin Toplanması ...56

İnternet Üzerinden Yürütülen Araştırmalar...57

Sosyal İstenirlik ve Talep Özellikleri ...57

Verilerin Analizi ...58

GELİŞİM PSİKOLOJİSİNDE TEMEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ ...59

Nicel ve Nitel Araştırma Yöntemleri ...61

İlişkisel Tasarımlar ...62

Deneysel Tasarımlar ...62

Kesitsel Tasarım ...63

Boylamsal Tasarımlar ...63

Epidemiyolojik Tasarımlar ...64

Doğal Gözlem Araştırmaları ...65

Ebeveyn ve Öğretmen Değerlendirmesi ...65

Öz Bildirim ve Akran Değerlendirmesi Yöntemleri ...66

Görüşme Yöntemleri (Klinik ve Klinik Olmayan) ...67

ARAŞTIRMALARDA ETİK KONULAR ...68

Gelişim Araştırmalarında Etik Kodlar ...69

Bilgilendirilmiş Onam ...71

Araştırma Etiği ...72

GELİŞİMSEL ARAŞTIRMALARIN BUGÜNÜ VE YARINI ...75

GELİŞİMSEL ARAŞTIRMA SONUÇLARININ YAYINLANMASI ...76

KAYNAKÇA ...81 xx Çocuk ve Ergen Gelişimi: Çok Boyutlu Bir Bakış

(21)

3. BÖLÜM FİZİKSEL GELİŞİM

GİRİŞ ...86

Bedensel Gelişim ...86

Büyüme ...86

Psikomotor Gelişim ...87

Hareket ve Hareket Sistemi ...89

Takvim Yaşı, İskelet Yaşı, Bağıl Yaş ve Gelişimsel Yaş ...90

GELİŞİM DÖNEMLERİNE GÖRE FİZİKSEL GELİŞİM ...92

Bebeklikte Fiziksel Gelişim ...92

İlk Çocuklukta Fiziksel Gelişim ...95

Orta ve Son Çocuklukta Fiziksel Gelişim ...95

Ergenlikte Fiziksel Gelişim ...96

ÇOCUKLUK VE ERGENLİKTE FİZİKSEL AKTİVİTE VE SAĞLIK ...102

ÇOCUKLUK VE ERGENLİKTE FİZİKSEL AKTİVİTE VE BİLİŞSEL GELİŞİM ...103

FİZİKSEL GELİŞİMİN DESTEKLENMESİ ...104

Bebeklikte Fiziksel Gelişimin Desteklenmesi ...104

Çocuklukta Fiziksel Gelişimin Desteklenmesi ...105

3-5 Yaş Grubu Çocuklarda Fiziksel Gelişimin Desteklenmesi ...105

5-7 Yaş Yaş Grubu Çocuklarda Fiziksel Gelişimin Desteklenmesi ...106

8-11 Yaş Grubu Çocuklar İçin Fiziksel Gelişimin Desteklenmesi...107

Ergenlikte Fiziksel Gelişimin Desteklenmesi ...109

KAYNAKÇA ...113

(22)

4. BÖLÜM CİNSEL GELİŞİM

GİRİŞ ...120

Cinsiyet ...120

Toplumsal Cinsiyet ...121

Cinsellik ...122

Cinsiyet Kimliği ...123

Cinsel Yönelim ...124

CİNSİYET KİMLİĞİ VE CİNSEL YÖNELİM İLE İLGİLİ KURAMLAR...125

Biyolojik Kuramlar ...126

Doğum Öncesi Hormonal Teoriler ...127

Nöroanatomik Çalışmalar/Beyin Yapısına İlişkin Çalışmalar ...129

Genetik Yaklaşımlar ...130

Doğum Sırası Etkisi ...131

Money ve Ehrhardt’ın Biososyal Kuramı ...132

Sosyal Rol Kuramı ...133

Cinsiyetin Sosyalleşmesi Kuramı ...137

Sosyal Öğrenme Kuramı ...137

Bilişsel Gelişimsel Kuram ...138

Cinsiyet Şeması Kuramı ...140

BEBEKLİK VE ÇOCUKLUKTA YAŞA ÖZGÜN UYGUN OLAN VE OLMAYAN CİNSEL DAVRANIŞLAR ...142

Çocuklukta Cinsel Bilgiler ...144

Çocuklarda Cinsel Davranışlar ...147

Erken Çocukluk (0-6 yaş) ...147

Okul Çağı (7-12 yaş) ...151

Uygun Olan ve Olmayan Davranışları Ayırt Etmek ...157

ERGENLİKTE YAŞA ÖZGÜN UYGUN OLAN VE OLMAYAN CİNSEL DAVRANIŞLAR ...161

Ergenlikte Cinsel Bilgiler ...162

Ergenlerde Cinsel Davranışlar ...164

Uygun Olan ve Olmayan Davranışları Ayırt Etmek ...173

PSİKOLOJİK DANIŞMANLARA YÖNELİK ÖNERİLER ...176

KAYNAKÇA ...179 xxii Çocuk ve Ergen Gelişimi: Çok Boyutlu Bir Bakış

(23)

5. BÖLÜM

GELİŞİMSEL SİNİRBİLİM:

ÇOCUKLUKTAN ERGENLİĞE BEYİN GELİŞİMİ

GİRİŞ ...192

Organizmanın Organizasyonu ...192

GENETİK BİLGİDEN EYLEME: BEYİNDE PROTEİNLER VE DİĞER MAKROMOLEKÜLLER ...193

Gen ve Gen Ürünleri ...193

Epigenetik ...194

Proteinler ...194

Kanallar ve Pompa Proteinler ...194

Reseptörler ...195

BEYİNDEKİ HÜCRELER VE HÜCRELER ARASI İLETİŞİM ...195

Beynin Esas Yapı Taşı: Nöron ...195

Aksiyon Potansiyeli ...196

Nöronlar Arası İletim: Sinaps ve Nörotransmitterler ...197

Monoamin nörotransmitterler ...198

Aminoasit transmitterler ...199

Diğer Nörotransmitterler ...200

Destek Hücreleri: Nöroglia ...200

BEYİN BÖLÜMLERİ VE BEYİNDE ANATOMİK ORGANİZASYON ...201

Subkortikal Alanlar: Aşağıdan Yukarıya Beyin ...202

Omurilik Soğanı (Medulla Oblongata) ...202

Pons ...202

Orta Beyin ...202

Beyincik (Serebellum) ...202

Talamus ...202

Hipotalamus ...203

Epitalamus ...203

Kortikal ve Subkortikal Alanlar Arası Bağlantı Yolakları ...203

Projeksiyonlar ...203

Asosiyasyon Yolakları ...203

Komissural Yollar ...203

Serebral Korteks ve Nöral Devreler ...204

Frontal Korteks ...204

Prefrontal Korteks ...204

Parietal Korteks ...205

Temporal Korteks ...205

Oksipital Korteks...205

Bazal Çekirdekler (Bazal Ganglia) ...205

Limbik Sistem ...206

(24)

BEYİN GELİŞİMİ: BURAYA NASIL GELDİK? ...208

Prenatal (Doğum Öncesi) Beyin Gelişimi ...208

Bebeklikte (Süt Çocuğunda) Beyin Gelişimi (0-2 Yaş) ...209

Erken Çocuklukta Beyin Gelişimi (2-6 Yaş) ...210

Son Çocuklukta Beyin Gelişimi (6-12 Yaş) ...210

Ergenlikte Beyin Gelişimi (12-18 Yaş): Beyin Gelişiminde İkinci Altın Çağ ...211

Yapısal Değişiklikler: Miyelinizasyon, Sinaptogenez ve Nörotransmitter Dengesi ...211

Ergenlikte Akran İlişkilerinin Riskli Davranışlar, Risk Algısı ve Öz-Düzenleme Üzerine Etkisi: Nörogelişimsel Bakış ...214

FARKLI BEYİNLER: PSİKOLOJİK DANIŞMANLARA ÖNERİLER ...217

Otizm ...217

Dikkat Eksikliği Ve Hiperaktivite Bozukluğu ...218

Zihinsel Yetersizlik ...221

Özgül Öğrenme Güçlüğü (Disleksi, Disgrafi, Diskalkuli) ...222

Disleksi ...222

Disgrafi ...223

Diskalkuli ...223

Tik Bozuklukları ve Tourette Sendromu ...223

Madde Kullanım Bozuklukları ve Bağımlılık ...225

Travmatik Yaşantı ...228

KAYNAKÇA ...230

6. BÖLÜM BİLİŞSEL GELİŞİM GİRİŞ ...240

ZEKÂ NEDİR? ...240

ZEKÂ KURAMLARI ...241

Spearman’ın G Faktör Zekâ Kuramı ...241

Thurstone’ın Küme Etmen Kuramı ...241

Guilford’un 3 Boyutlu Zekâ Kuramı ...243

Cattell ve Horn’un Zekâ Teorisi ...244

Gardner’ın Çok Faktörlü Zekâ Kuramı ...245

Stenberg’in Triarşik (Üçlü) Zekâ Kuramı ...247

Zekânın Ölçümü ...249

BİLİŞSEL YETİLERİN GELİŞİMİ ...251

Zekânın Gelişimi ...251

Dikkatin Gelişimi ...253

Hafıza (Bellek) Gelişimi ...257

BİLİŞSEL GELİŞİM KURAMLARI ...259

Piaget’in Bilişsel Gelişim Kuramı ...259 xxiv Çocuk ve Ergen Gelişimi: Çok Boyutlu Bir Bakış

(25)

Piaget’e Göre Bilişsel Gelişimi Etkileyen Faktörler ...262

Piaget’e Göre Bilişsel Gelişim Dönemleri ...263

Duyusal-motor Dönem (0-2 yaş) ...264

İşlem Öncesi Dönem (2-7 yaş) ...266

Somut İşlemler Dönemi (7-12 yaş) ...270

Soyut İşlemler Dönemi (12 +) ...271

Soyut Düşüncenin Ergen Davranışlarına Etkisi ...272

Piaget’in Kuramının Genel Değerlendirilmesi ...273

Yeni-Piagetçi Kuramlar ...274

Fischer’in Beceri Kuramı ...274

Robie Case’in Yeni Piaget Yaklaşımı ...275

Vygotsky’nin Sosyal Kültürel Gelişim Kuramı ...278

Bruner’in Bilişsel Gelişim Kuramı ...280

Dinamik Kuramlar Işığında Bilişsel Gelişim ...286

Bilgi İşleme Kuramı ...288

Perry’in Bilişsel Gelişim Kuramı: Epistemolojik Anlayışın Gelişimi ...291

Selman’ın Sosyal Biliş Aşamaları ...294

KAYNAKÇA ...299

7. BÖLÜM DİL GELİŞİMİ GİRİŞ ...306

DİL GELİŞİMİYLE İLGİLİ TEMEL ALANLAR: SESBİLİM, BİÇİMBİLİM, ANLAMBİLİM VE EDİMBİLİM ...306

BEBEKLİK VE İLK ÇOCUKLUKTA DİL GELİŞİMİ ...309

Sesbilimsel Gelişim ...309

Ses Üretimi ...309

Konuşmayı Algılama ...312

Konuşma Etkileşimi ...313

Biçimbilimsel ve Sözdizimsel Gelişim ...313

Anlambilimsel Gelişim ...314

Edimbilimsel Gelişim ...316

Üstdilsel (Metalinguistik) Gelişim ...317

SON ÇOCUKLUK VE ERGENLİKTE DİL GELİŞİMİ ...318

Son Çocuklukta Dil Gelişimi ...318

Ergenlikte Dil Gelişimi ...320

DİL EDİNİM KURAMLARI ...322

Davranışçı Kuram ...322

(26)

Doğuştancı (Nativist) Kuram ...323

Bilişsel Kuram ...325

Sosyo-Kültürel Kuram ...326

Ekolojik Kuram ...327

İKİDİLLİLİKTE DİL GELİŞİMİ ...329

DİL GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER ...332

KAYNAKÇA ...335

8. BÖLÜM AHLAK GELİŞİMİ GİRİŞ ...340

Ahlak ...341

Ahlak Gelişimi ...341

Törel Davranış...342

Prososyal Davranış (Olumlu Sosyal Davranış) ...343

Özgecilik ...343

Ahlaki İkilem (Ahlaki Dilemma) ...344

AHLAK GELİŞİMİ İLE İLGİLİ KURAMLAR ...345

Psikanalitik Kuram ...346

Bilişsel Gelişim Kuramları ...348

Piaget’nin Ahlak Gelişimi Kuramı ...348

Hangi Çocuk Yaramaz? ...348

Kohlberg’in Ahlak Gelişimi Kuramı ...351

Heinz’ın İlaç Çalması ...351

Rest’in Ahlak Gelişimi Kuramı (NeoKohlbergçi) ...357

Gilligan’ın Ahlak Gelişimi Kuramı ...359

Toplumsal Alan Kuramı (Sosyal Bilişsel Alan Kuramı) - E.Turiel ...364

Ahlaki Temeller Kuramı ...367

AHLAK GELİŞİMİ İLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR ...370

Cinsiyet ve Ahlak Gelişimi ...371

Yaş ve Ahlak Gelişimi ...372

Kültür ve Ahlak Gelişimi ...373

Ebeveynler ve Ahlak Gelişimi ...374

KAYNAKÇA ...377 xxvi Çocuk ve Ergen Gelişimi: Çok Boyutlu Bir Bakış

(27)

9. BÖLÜM KİŞİLİK GELİŞİMİ

GİRİŞ ...382

Benlik ...382

Kişilik ve Mizaç ...383

Kimlik ...384

KİŞİLİK GELİŞİMİ İLE İLİŞKİLİ KURAMLAR ...385

Benlik Kuramları ...385

Ayna (Sosyolojik) Benlik ...386

Kişilik Kuramları ...387

Sosyal Bilişsel Kuramlar ...390

Hümanist Kuramlar ...392

Maslow’un Hümanist Kişilik Kuramı ...392

Rogers’ın Hümanist Kişilik Kuramı ...394

Özellik Kuramları ...395

Ayırıcı Özellik Kuramı ...395

Büyük Beşli Kişilik Kuramı ...398

KİMLİK KURAMLARI ...399

Kimlik Gelişiminin Tarihçesi ...399

Erikson’un Psikososyal Gelişim Kuramı ...400

Marcia’nın Kimlik Statüleri Kuramı ...404

Kimlik Gelişiminde Bilişsel Yaklaşım: Sosyal Bilişsel Kimlik Stilleri Modeli ...405

Kimlik Gelişiminde Süreç Yaklaşımı ...406

Beş Boyutlu Kimlik Biçimlenmesi Modeli ...406

Üç Boyutlu Kimlik Modeli ...408

Öyküsel /anlatısal (narrative) Kimlik Yaklaşımı ...410

Etnik kimlik ...411

KİMLİK GELİŞİMİ İLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR ...414

KİMLİK KEŞFİ İLE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR ...415

Kimlik ve Kişiliğin, Ruh ve Beden Sağlığı İlişkisi ...416

Kişilik ve Kimlik Gelişiminin Desteklenmesi ...418

Mizaca Uygun Anababalık Yaklaşımı ...420

Pozitif Gençlik Gelişimi ...421

Göçmen Öğrencilerde Kimlik Gelişimi ...422

Sanal Ortamların Kimlik ve Kişilik Gelişimi İle İlişkisi ...423

KAYNAKÇA ...425

(28)

10. BÖLÜM SOSYAL GELİŞİM

GİRİŞ ...434

TEMEL KAVRAMLAR: SOSYALLEŞME, SOSYAL GELİŞİM, SOSYAL BECERİ, SOSYAL ZEKÂ VE SOSYAL YETKİNLİK ...434

SOSYAL GELİŞİM VE KURAMSAL YAKLAŞIMLAR ...438

Kişilerarası İlişkiler Kuramı:H. S. Sullivan ...442

Psiko-sosyal Kuram: E. Erikson ...444

Sosyal Öğrenme/Biliş Kuramı: A. Bandura ...445

Sosyo-kültürel Kuram: L. S. Vygotsky ...448

Ekolojik Sistemler Kuramı: U. Bronfenbrenner ...450

Zihin Kuramı ...452

Davranışsal Genetik Kuramı ...453

SOSYAL GELİŞİMDE AİLE İLİŞKİLERİ ...455

Bebeklik ve Çocukluk Döneminde Aile İlişkileri ...455

Ergenlik Döneminde Aile İlişkileri ...457

Kardeş İlişkileri ...458

SOSYAL GELİŞİMDE ARKADAŞ İLİŞKİLERİ ...459

Saldırgan Davranışlar ...461

Zorbalık ...462

SOSYAL GELİŞİMDE KİTLE İLETİŞİM ARAÇLARI VE SOSYAL MEDYA ...463

ARAŞTIRMALAR NE SÖYLÜYOR? ...465

Aile ile ilişkiler ...465

Kardeşlerle İlişkiler ...465

Arkadaşlarla İlişkiler ...466

Kitle İletişim Araçları ve Sosyal Medya ...467

KAYNAKÇA ...469

11. BÖLÜM DUYGUSAL GELİŞİM GİRİŞ ...474

DUYGULARIN GENEL ÖZELLİKLERİ VE DUYGULARIN SINIFLANDIRILMASI ...477

Olumlu Duygular ...479

Sevgi ...480

Güven ...480

Mutluluk ...480

Umut ...481 xxviiiÇocuk ve Ergen Gelişimi: Çok Boyutlu Bir Bakış

(29)

Olumsuz Duygular ...481

Üzüntü ...481

Korku ...482

Kaygı ...482

Öfke ...483

Sosyal Duygular ...484

Karışık Duygular ...484

DUYGUSAL BECERİLERİN GELİŞİMİ ...485

Duygusal Zekâ ...486

Empati ...487

Duygusal Özerklik ...488

Duygu Düzenleme ...489

GELİŞİM DÖNEMLERİNE GÖRE DUYGUSAL GELİŞİM ...490

Bebeklik ve Çocukluk Döneminde Duygusal Gelişim ...490

Ergenlik Döneminde Duygusal Gelişim ...491

Çocuk ve Ergenlerin Duygusal Gelişimlerinin Karşılaştırılması ...492

DUYGUSAL GELİŞİMLE İLGİLİ KURAMSAL AÇIKLAMALAR...493

James-Lange Duygu Kuramı ...493

Cannon-Bard Duygu Kuramı ...493

Schachter-Singer Duygu Kuramı ...494

Lazarus’un Duygu Kuramı ...494

Ayrılma ve Bireyleşme Kuramı ...495

Psikososyal Gelişim Kuramı ...496

Bağlanma Kuramı ...497

DUYGUSAL GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER ...499

Nörobiyolojik Faktörler ...499

Gelişimsel Faktörler ...500

Sosyal-Kültürel Faktörler ...501

Aile ...501

Akranlar...502

Okul ...502

DUYGUSAL GELİŞİMLE İLGİLİ YAPILAN ARAŞTIRMALAR ...503

KAYNAKÇA ...508

(30)

12. BÖLÜM

ÇOCUKLUK VE ERGENLİKTE GELİŞİMSEL PSİKOPATOLOJİ

GİRİŞ ...518

GELİŞİMSEL PSİKOPATALOJİ TANIMI ...518

Gelişimsel Psikopatolojinin Kapsamı ve Diğer Alanlarla Karşılaştırılması ...519

Gelişimsel Psikopatoloji Neleri Kapsamaktadır? ...521

Gelişimsel Psikopatolojinin Diğer Alanlarla Karşılaştırılması ...522

GELİŞİMSEL PSİKOPATOLOJİNİN TEMEL İLKELERİ ...523

YILMAZLIK: KORUYUCU VE RİSK FAKTÖRLERİNİN ETKİSİ ...527

Gelişimsel Psikopatolojide Risk ve Koruyucu Faktörler ...529

GELİŞİMSEL PSİKOPATOLOJİDE EŞ SONLANIM VE ÇOKLU SONLANIM ...531

GELİŞİMSEL PSİKOPATOLOJİYİ AÇIKLAYAN YAKLAŞIMLAR ...533

Biyolojik Yaklaşım ...533

Psikolojik Yaklaşım ...534

Davranışçı ve Bilişsel Yaklaşım ...535

Aile, Toplum ve Kültürel Temelli Yaklaşımlar ...536

KAYNAKÇA ...539

13. BÖLÜM ÇOCUKLUK VE ERGENLİKTE POZİTİF GELİŞİM GİRİŞ ...546

POZİTİF PSİKOLOJİ VE TEMEL KAVRAMLAR ...546

İyi Oluş ...548

ÇOCUK VE ERGENLERDE ÖZNEL İYİ OLUŞ ...550

PERMA Modeli ...551

Temel Psikolojik İhtiyaçların Doyumu...555

Çocuk ve Ergenlerde Umut ...557

Umut Kuramı ...557

Umudun Çocuk ve Ergenlerin Gelişimindeki Pozitif Etkisi ...560

Çocuk ve Ergenlerde Karakter Güçleri ...561

ÇOCUK VE ERGENLERE YÖNELİK POZİTİF PSİKOLOJİ MÜDAHALELERİ ...565

Bütün Okul Temelli Pozitif Eğitim Programları ...566

Pozitif Psikoloji Müdahaleleri ...567

KAYNAKÇA ...571 xxx Çocuk ve Ergen Gelişimi: Çok Boyutlu Bir Bakış

(31)

14. BÖLÜM

ÇOCUK VE ERGEN GELİŞİMİNE KÜLTÜRLERARASI BAKIŞ AÇISI

GİRİŞ ...578

DUYGULARA KÜLTÜRLERARASI BAKIŞ ...578

EBEVEYNLİK TUTUMLARINA KÜLTÜRLERARASI BAKIŞ ...582

BİLİŞSEL GELİŞİM VE DİL GELİŞİMİNE KÜLTÜRLERARASI BAKIŞ ...586

BENLİK KAVRAMI VE KİMLİK GELİŞİMİNE KÜLTÜRLERARASI BAKIŞ ...594

KAYNAKÇA ...598

(32)

(33)

Prof. Dr. Alim KAYA - Doğu Akdeniz Üniversitesi ORCID No: 0000-0003-3395-4751 Dr. Mehtap SEZGİN - Mersin Üniversitesi

ORCID No: 0000-0003-3830-6112

1. Gelişimle ilgili temel kavramları bilme.

2. Gelişimin ilkelerini açıklama.

3. Gelişimle ilgili temel konuları anlama.

4. Gelişim alanlarını kavrama.

5. Gelişim dönemlerini ve gelişimi etkileyen faktörleri açıklama.

1. ^BÖLÜM

DOĞUM ÖNCESİNDEN ERGENLİĞE GELİŞİM:

TEMEL KAVRAMLAR, İLKELER, FAKTÖRLER

(34)

Giriş

Kızımın 17 yaş gününü kutlamak için evimizde düzenlediğimiz mütevazi et- kinlikte, kızıma sarılıp “17. yaş günün kutlu olsun kızım, sağlıklı ve huzurlu bir ömür diliyorum.” dedikten sonra, mutluluk ve hüzün ile birlikte çok karmaşık duygular yaşadım. Eşimle 17 yıl öncesinde acaba ikinci bir çocuğumuz olsun mu tartışmalarımız aklıma geldi. Ne yalan söyleyeyim, ben bir çocuğun yeterli olacağını düşünüyordum, eşim ise bir çocuğumuzun daha olmasını istiyordu.

İlk çocuğumuzdan beş yıl sonra ikinci bir çocuk sahibi olmaya karar verdik.

Şimdi 17. yaş gününü kutladığımız kızımın ilk çekirdeği belki de bu “karar” idi.

Soyut ve sadece iki insanın zihninde oluşan imgelerden, elektron mikroskobu ile görebildiğimiz iki hücrenin bir araya gelmesi, bu iki hücrenin geçirdiği bir dizi biyolojik başkalaşma, değişim ve gitgide daha karmaşık yapı ve sistemlerin oluşması, anne karnında geçirilen belirli bir süre, sonrasında “dünyamıza hoş geldin bebek”, ardından yeni boyutlarda değişim, farklılaşma, gelişim ve pek çok yönüyle evrendeki en karmaşık varlık olan “insana” ve 17. yaş günü. Sizce de mucizevi bir süreç değil mi? Bence son derece inanılmaz, gizemli ve mucizevi bir süreç. İki hücreli bir canlıdan evrenin en karmaşık varlığına doğru uzanan bir süreç!

Elinizdeki bu kitap bu gizemli, mucizevi, harikulade sürecin “bilimine”, insanın oluşumu, değişimi ve gelişimine, yani gelişim psikolojisine dairdir. “İnsan dav- ranışlarının” bilimi olarak tanımlanan psikoloji insanı ve onun davranışlarını çeşitli yönleri ile incelemek amacıyla çeşitli alt dallar ve çalışma alanları oluş- turmuştur. Genel olarak psikolojinin alt dalları a) Kuramsal alt dallar (Deney- sel Psikoloji, Gelişim Psikolojisi, Sosyal Psikoloji, Bilişsel Psikoloji, Psikometri, Kişilik Psikolojisi vb.), b) Uygulamalı alt dallar (Klinik Psikoloji, Danışmanlık Psikolojisi, Eğitim Psikolojisi, Endüstri Psikolojisi, Okul Psikolojisi, Adli Psiko- loji vb). olarak sınıflandırılmaktadır. Örneğin, sosyal bir varlık olarak insanın sosyal davranışlarını inceleyen Sosyal Psikoloji; biyolojik bir varlık olarak insa- nın sinir sisteminin yapısı işleyişi ve beyin kimyası, salgı bezleri, hormonlar ve bunların davranış üzerindeki etkilerini konu alan Fizyolojik Psikoloji; düşünme, anlama, kavrama, muhakeme, akıl yürütme, karar verme, problem çözme gibi zihinsel süreçleri inceleyen Bilişsel Psikoloji psikolojinin alt dallarından bazıla- rıdır. Amerikan Psikoloji Derneği çatısı altında 56 tane bölüm bulunmaktadır.

Bu bölümlerden bazıları Sosyal Psikoloji, Deneysel Psikoloji, Gelişim Psikolojisi gibi psikolojinin ana alt dalları, bazıları ise Okul Psikolojisi, Travma Psikolojisi, Tüketici Psikolojisi gibi daha çok özel ve spesifik çalışma alanlarından oluşmak- tadır (American Psychological Association, 2020).

2 Çocuk ve Ergen Gelişimi: Çok Boyutlu Bir Bakış

(35)

Psikolojinin kuramsal alt dallarından biri olan Gelişim Psikolojisi; insanın döllenmeden ölüme kadar geçen süre içindeki bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal değişim ve farklılaşmalarını kendine özgü araştırma yöntemleri ile inceler.

Bu oluşum ve değişim sürecinin “neden” ve “nasıl” larını açıklamaya çalışır. Bir başka deyişle yaşam boyu devam eden bu oluşum ve değişim sürecinin nasıl işlediğini, bu süreçte hangi etmenlerin tek başına veya diğer etmenlerle birlikte, nasıl etkileşerek hangi sonuçlara yol açabileceğini anlamaya, açıklamaya ve kes- tirmeye çalışır.

Kişisel deneyimlerimden belirli bir alanda yazılmış kitapların ilk bölümle- rinin, genellikle o kitabın alfabesi olduğunu sonucunu çıkardım ve öğrencileri- me de okuyacakları kitabın ilk bölümüne daha fazla zaman ayırmalarını ve daha dikkatli okumalarını salık verdim. Çünkü genellikle kitapların ilk bölümlerinde o kitabın konusu ile ilgili temel kavramlar ve ilkeler açıklanır. Deyim yerinde ise ilk bölümlerde daha sonraki bölümlerde kullanılacak olan dil oluşturulur. Bu kitapta da böyle olacaktır. Okumakta olduğunuz bu ilk bölümde okuyucunun Gelişim Psikolojisi alanına ilişkin güncel bakış açısını edinebilmesine yardımcı olmak amacıyla konusu, temel kavramları ve ilkeleri açıklanmıştır.

Bölüm, farklılaşma, değişim, değişme, büyüme, olgunlaşma, öğrenme, geli- şim, gelişme, gelişimde kritik ve hassas dönem gibi gelişim psikolojisinin temel kavramları ile başlamakta, ardından gelişim sürecinde gözlenen temel ilkelerle devam etmektedir. İlerleyen kısımlarda gelişim psikolojisinin “Gelişimde çevre mi kalıtım mı daha etkilidir?”, “Gelişim sürekli midir, süreksiz mi?”, “Gelişimde ilk çocukluk yaşantıları mı, yoksa sonraki yaşantılar mı daha belirleyicidir?”, “Geli- şimsel süreçte insan etkin midir, edilgen midir?” gibi kadim tartışma konuları, bu konudaki farklı kuramsal görüşlerin temelinde yatan organizmik, mekanistik ve bağlamsal dünya görüşler çerçevesinde tartışılmaktadır. Son olarak her biri kitabın ilerleyen bölümlerinde ayrı ayrı ele alınacak olan fiziksel gelişim, cinsel gelişim, beyin gelişimi ve bilişsel gelişim, dil gelişimi, ahlak gelişimi, kişilik ge- lişimi, duygusal ve sosyal gelişim alanlarına kısaca değinilmiş, doğum öncesi ve doğum sonrası gelişim dönemleri ayrıntıları yine ilerleyen bölümlere bırakıla- rak ana hatlarıyla kısaca açıklanmıştır.

Psikolojinin Alt Dalları

Kuramsal alt dallar

* Deneysel psikoloji

* Gelişim psikolojisi

* Sosyal psikoloji

* Bilişsel psikoloji

* Psikometri

* Kişilik psikolojisi Uygulamalı alt dallar

* Klinik psikolojisi

* Danışmanlık psikolojisi

* Eğitim psikolojisi

* Endüstri psikolojisi

* Okul psikolojisi

* Adli psikoloji

Gelişim, insanın yaşamın başlangıcı olan dönlenme- den başlayarak yaşam boyu fiziksel, cinsel, bilişsel, dil, ahlak, kişilik, sosyal ve duygusal alanlardaki değişim sürecidir.

Gelişim Psikolojisi, insanın döllenmeden ölüme kadar geçen süre içindeki bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal değişim ve farklılaşmalarını kendine özgü araştırma yön- temleri ile inceler.