ÜYELERİNİN İBRASININ HUKUKİ SONUÇLARI
A r a ş . G ö r . F a t i h A y d e m i r *
I. GİRİŞ
Ülkemizde, s o n z a m a n l a r d a çok ortaklı ve h a l k a açık a n o n i m ortaklıkla
rın sayısında hızlı b i r artış görülmektedir1. B u artışın temel sebepleri o l a r a k özellikle sermaye piyasalarındaki gelişmeler yanında, a n o n i m ortaklıkların i k t i s a d i f o n k s i y o n l a r ^ , pay s a h i p l e r i bakımından b u ortaklıkta geçerli o l a n sınırlı s o r u m l u l u k ilkesi ile ortaklık paylarının diğer ortaklıklara o r a n l a d a h a kolay b i r şekilde d e v r i n i n mümkün olması sayılabilir3. A n o n i m ortaklıkların sayısındaki b u artış, ortaklık yönetiminin önemini de arttırarak çoğunlukla pasif k o n u m d a o l a n genel k u r u l yerine yönetim k u r u l u n u karşımıza çıkarmış ve b u n a paralel olarak d a d e n e t i m organı ağırlık kazanmıştır. A n o n i m o r t a k lıkların genellikle çok sayıda pay s a h i b i n d e n oluşması, genel k u r u l tarafından seçilen yöneticilerin pay sahiplerine yabancı t e k n i k b i r k a d r o d a n oluşması zorunluluğunu beraberinde getirmektedir. B u yönetici k a d r o , tüzel kişilik k a zanmasından sona ermesine k a d a r ortaklığın pay s a h i p l e r i n i n ve ortaklık alacaklılarının çıkarını i l g i l e n d i r e n pek çok h u s u s t a görevli ve y e t k i kılınmıştır4
Z i r a bilindiği üzere yönetim k u r u l u , a n o n i m ortaklığı t e m s i l etme h a k kına sahip organ olarak, ortaklığın amaç ve konusunaS g i r e n h e r türlü işleri ve
• E r z i n c a n Üniversitesi H u k u k Fakültesi, M e d e n i U s u l ve İcra-lflas H u k u k u A n a b i l i m Dalı Öğretim Elemanı.
1 Aytaç, Zühtü, A n o n i m Ortaklıklarda İbra, A n k a r a 1 9 8 2 , s. 1; Çelik, Aydın, A n o n i m Ortaklıklarda Yönetim K u r u l u Üyelerinin İbrası, A n k a r a 2 0 0 7 , s. 1.
2 A n o n i m ortaklıkların i k t i s a d i f o n k s i y o n u için ayrıca b k z . Arslanlı, Halil, A n o n i m Şirket
l e r I , U m u m i Hükümler, İstanbul 1 9 6 0 , s. 3 v d . ; İmregün, Oğuz, A n o n i m Ortaklıklar, İstanbul 1 9 8 9 , s. 1 v d . ; Poroy, R e h a / T e k i n a l p , Ünal/ Çamoğlu, E r s i n , Ortaklıklar ve K o o p e r a t i f H u k u k u , İstanbul 2 0 0 6 , 10. Bası, N r . 4 4 1 ; Pulaşlı, H a s a n , Şirketler H u k u k u , T e m e l Esaslar, A d a n a 2 0 0 7 , s. 185. Z i r a a n o n i m ortaklıklar, t o p l u m u n genel faydasına s u n u l a m a y a c a k k a d a r küçük m i k t a r l a r d a o l a n bireysel tasarrufların b i r a r a y a getirilerek e t k i n ve çok d a h a v e r i m l i b i r şekilde ülke e k o n o m i s i n e katılması i m kânı sağlayan t i c a r i ortaklıkların başında y e r alırlar (Çelik, s. 1).
3 Çelik, s. 1.
4 Aytaç, s. 1; Çelik, s. 2.
5 Ortaklığın k o n u s u , b i r a n o n i m ortaklığın h a k e h l i y e t i n i n sınırını, dolayısıyla tüzel kişi o l a r a k h u k u k s a l varlığının sınırını gösterir k i , b u sınır ortaklığın a n a sözleşmesinde yazılı işletme k o n u s u d u r (TTK m . 137) (İmregün, Oğuz, A n o n i m Ortaklıkta Yönetim
h u k u k i işlemleri ortaklık adına y a p m a ve ortaklığın unvanını k u l l a n m a hakkını h a i z d i r6. B u bağlamda a n o n i m ortaklıklarda yönetim k u r u l u başta o l m a k üzere gerek k u r u c u l a r gerekse diğer yöneticiler k e n d i l e r i n e kısmen veya t a m a m e n a i t o l m a y a n b i r m a l varlığı üzerinde söz sahibidirler. E l b e t t e k i b u d u r u m , genel k u r u l u n etkinliğini a z a l t m a k t a , gerek genel k u r u l u n gerekse de pay s a h i p l e r i n i n , yönetim k u r u l u n u n iş ve işlemlerini denetleme imkânlarına yeterince sa
h i p olamamasına sebep olmaktadır7. Öte y a n d a n b i r a n o n i m ortaklığın işlerinin kötüye gitmesiyle ortaklığın zarar etmesi veya iflası, çeşitli sebeplere bağlanabi
lir. B u sebepler; ülkenin içinde bulunduğu e k o n o m i k ve siyasi k r i z ortamları, işletmenin kuruluşundaki ve işletme k o n u s u n u n seçimindeki yanlışlıklar ola
bileceği g i b i , yönetim k u r u l u n u n kötü b i r yönetim göstermesinden de k a y n a k l a n a b i l i r . Ortaklık yöneticilerinin, bazen g a y r i meşru kazanç b e k l e n t i l e r i , bazen de yönetimdeki bilgisizlik ve y e t e r s i z l i k l e r i n i n sonucu. olarak ortaklık idlerini i h m a l e t t i k l e r i görevlerini kötüve kullandıkları ve vönettikleri ortaklığın sonu¬
n u n gelmesine sebep ' oldukları herkesçe b i l i n m e k t e d i r * . Avrıca k u r u c u l a r yönetim k u r u l u ve diğer yöneticiler üzerlerindeki d e n e t i m i n imkânlarının a z l i ' ğmdan d a y a r a r l a n m a k ve y e t k i l e r i n i kötüye k u l l a n m a k suretiyle sadece or¬
taklığın d ^ ü
dolavlı o l a r a k t a Dav sahİDİeri ve ortaklık alacaklılarının d a zarara uğramalarda sebep olmaktadırlar B e l k i t a m a m e n olmasa d a büyük ölçüde b u s o n u c u n önüne seçilmesi a n c a k vöneticilere dolavısıvla d a vönetim k u r u l u üyelerine açıkça s o r u m l u l u k y^e^^i^^^deı^^^d^bî^
Z i r a yönetim k u r u l u n u n , ortaklığın sermayesinin, dolayısıyla pay sahip
l e r i n i n malvarlığının yönetiminin devredildiği, ayrıca ortaklık alacaklılarının alacaklarının emanet edildiği geniş görev ve yetkilerle donatılmış b i r organ ol
ması dolayısıyla "görev ve y e t k i ölçüsünde s o r u m l u l u k ilkesi"ı° gereğince, yöne
t i m k u r u l u üyelerinin yürüttükleri tüm iş ve görevlerde gerekli özen ve d i k k a t i göstermeleri gerekliliğini ortaya koymuştur. B u h u s u s u n göz önünde b u l u n d u rulması s u n u c u n d a Ticaret K a n u n u m u z d a yönetim k u r u l u üyelerinin s o r u m luluklarına özel b i r önem verilmiş, pay s a h i p l e r i n i n m e n f a a t l e r i n i n d a h a i y i
K u r u l u Üyelerinin Ortaklığa Karşı H u k u k s a l S o r u m u , Prof. D r . Erdoğan Moroğlu'na 6 5 . Yaş Günü Armağanı, İstanbul 2 0 0 1 , 2. Bası, s. 2 5 6 ) .
6 A r s l a n h , Halil, A n o n i m Şirketler I I , A n o n i m Şirketin O r g a n i z a s y o n u , İstanbul 1 9 5 9 , s.
8 7 ; Çamoğlu, E r s i n , A n o n i m Ortaklık Yönetim K u r u l u Üyelerinin H u k u k i S o r u m l u luğu, İstanbul 2 0 0 7 , Güncelleştirilmiş ve Genişletilmiş 2. Baskı, s. 2; Helvacı, M e h m e t , A n o n i m Ortaklıkta Yönetim K u r u l u Üyesinin H u k u k i Sorumluluğu, İstanbul 2 0 0 1 , s. 2 3 - 2 4 ; Akdağ Güney, Necla, Türk H u k u k u n d a A n o n i m Şirket Yönetim K u r u l u Üyelerinin H u k u k i Sorumluluğu, İstanbul 2 0 0 8 , s. 3. T T K ' n u n 3 1 7 . m a d d e s i n d e de ifade edildiği üzere a n o n i m ortaklık, yönetim k u r u l u tarafından idare ve t e m s i l olunmaktadır. A n c a k b u yönetim hakkının, i s t i s n a i o l a r a k sadece genel k u r u l a a i t o l duğu (TTK m . 3 1 1 , 3 2 4 , 3 6 1 / 3 , 3 6 9 / 2 b. 3, 3 8 1 , 3 9 1 , 3 9 6 , 4 2 3 , 4 3 4 / 2 b. 9, 4 4 3 / 2 ) veya azınlık tarafından kullanıldığı h a l l e r (TTK m . 3 4 1 , 377) de söz k o n u s u d u r (İmregün, H u k u k s a l S o r u m , s. 256-257).
7 Çelik, s. 2.
8 Mimaroğlu, S a i t K e m a l , A n o n i m Şirketlerde İdare M e c l i s i Azalarının H u k u k u M e s ' u l i y e t i , A n k a r a 1 9 6 7 , s. 13; Aytaç, s. 2; Akdağ Güney, s. 3.
Çelik, s. 2; Akdağ Güney, s. 3.
ıo Mimaroğu, s. 14-15; Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2; Akdağ Güney, b u ilke yerine
"ne k a d a r y e t k i o k a d a r s o r u m l u l u k i l k e s i " i f a d e s i n i kullanmıştır (Akdağ Güney, s. 4).
Hukuki Sonuçları
korunması bakımından, yönetim k u r u l u üyelerinin s o r u m l u l u k h a l l e r i ve b u sorumluluğu sona e r d i r e n d u r u m l a r özel o l a r a k düzenlenmek suretiyle yönetim k u r u l u üyeleri ağır b i r sorumluluğa t a b i tutulmuştukı. Netice i t i b a r i y l e , önce
likle ortaklığın, pay s a h i p l e r i n i n ve ortaklık alacaklılarının m e n f a a t l e r i n i n k o runması amacına h i z m e t etmek üzere, yönetim k u r u l u üyelerine s o r u m l u l u k yüklenerek, kusurlarıyla v e r d i k l e r i zararları şahsi malvarlıklarıyla karşılamaları y o l u n a g i d i l m e s i amaçlanmıştır1 2.
Öte y a n d a n yönetim k u r u l u üyelerinin b u sorumluluğu, kusursuzluğun ispatı, zamanaşımı, s u l h ve i b r a hallerinde o r t a d a n kalkmaktadır1 3. B u çerçe
vede i b r a , hiç şüphesiz ortaklığın iç d e n e t i m i n i sağlayan en önemli faktörlerin başında g e l m e k t e d i r " . İbra, b u f o n k s i y o n u ile ortaklık ve yönetim k u r u l u üye
leri arasındaki ilişkinin h e r i k i tarafın menfaatlerine d a h a u y g u n b i r şekilde ifa edilmesi ve ortaklığın böylece e t k i n b i r şekilde yönetilmesinde r o l o y n a m a k t a dır. Ayrıca i b r a , yönetim k u r u l u üyelerinin pay s a h i p l e r i tarafından denetlen
mesine o l a n a k vermesi nedeniyle pay s a h i p l e r i ; göreve bağlılıkları, görevlerini d a h a i s t e k l i ifa etmeleri, üzerlerindeki şaibeleri ve sorumluluğu o r t a d a n k a l dırması nedeniyle de yönetim k u r u l u üyeleri açısından büyük b i r öneme sa
h i p t i r1 5.
İşte b u çalışmamızda, yönetim k u r u l u üyelerinin sorumluluğunu sona e r d i r e n h a l l e r d e n b i r i o l a n i b r a k u r u m u n u n öncelikle önemi ve anlamı üzerinde d u r u l a c a k , kapsamı belirtilerek h u k u k i niteliği ortaya k o n u l a c a k , d a h a s o n r a h u k u k i sonuçları bakımından i b r a k u r u m u ele alınacaktır. B u r a d a özellikle çalışma k o n u m u z u n esasını teşkil eden ibranın ortaklık, pay s a h i p l e r i ve ala
caklıların s o r u m l u l u k davalarına e t k i l e r i incelenecek, d a h a sonra 1 3 . 0 1 . 2 0 1 1 t a r i h i n d e k a b u l edilen 6 1 0 2 sayılı y e n i Türk Ticaret K a n u n u1 6' n d a (YTTK) i b r a
1 1 A n s a y , Tuğrul, Yargıtay Uygulamasında A n o n i m Şirketler H u k u k u , A n k a r a 1 9 8 1 , s.
15; Çelik, s. 3.
12 Akdağ Güney, s. 4. A n c a k u y g u l a m a d a ortaklık alacaklılarının s o r u m l u l u k davası açmasına h e m e n h e m e n hiç rastlanmadığı, pay s a h i p l e r i n i n davasına çok fazla i t i b a r edilmediği ve yöneticiler aleyhine s o r u m l u l u k davasının esas i t i b a r i y l e ortaklık tarafın
d a n açıldığı b e l i r t i l m e k t e d i r (Ansay, s. 15-16). A n c a k b u t e s p i t yazarın kitabını yayın
ladığı 1 9 8 1 yılma k a d a r doğru olsa d a , günümüz için aynı şekilde geçerli değildir.
13 Çelik, s. 3. Yönetim k u r u l u üyelerinin sorumluluğunu sona e r d i r e n sebepler sadece yukarıda sayılanlardan i b a r e t olmayıp, b u s o r u m l u l u k borçlar h u k u k u kurallarına göre b o r c u s o n a e r d i r e n sebepler ile de s o n a e r e b i l i r (Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 1 , d n . 1); " A n c a k , T i c a r e t K a n u n u n d a yönetim k u r u l u üyelerinin sorumluluğunu s o n r a e r d i r e n i b r a , s u l h , kusursuzluğun ispatı ve zamanaşımı hususlarında özel hükümlere y e r verilmiştir. B u bakımdan söz k o n u s u h u s u s l a r sorumluluğu s o n a e r d i r e n özel n e d e n l e r d i r . " (Çelik, s. 3, d n . 9). Akdağ Güney, yönetim k u r u l u üyelerinin s o r u m l u l u ğunu s o n a erdirebilecek s u l h ve feragat müesseselerine ilişkin o l a r a k T T K ' n u n açık b i r düzenleme içermediğini ifade e t m e k t e d i r ( b u k o n u d a ayrıntılı b i l g i için b k z . ve karş.
Akdağ Güney, s. 2 5 3 vd.). İsviçre-Türk h u k u k sisteminde d o k t r i n d e hâkim o l a n görüşe göre, i b r a y a rağmen pay s a h i p l e r i ve ortaklık alacaklılarının s o r u m l u l u k davası açma hakkı d e v a m edecek, a n c a k ortaklığın b u hakkı s o n a e r e c e k t i r (Çamoğlu, H u k u k i So
r u m l u l u k , s. 129 ve Aytaç, s. 4 ' t e n n a k l e n ) .
" A y t a ç , s. 1-2; Çelik, s. 3.
1 5 Çelik, s. 3.
16 1 4 . 0 2 . 2 0 1 1 t a r i h ve 2 7 8 4 6 sayılı R e s m i Gazete.
ve ibranın s o r u m l u l u k davalarına e t k i s i ile ibranın Bankacılık K a n u n u ' n a göre açılacak şahsi iflas davasına e t k i l e r i üzerinde durulacaktır. S o n o l a r a k çalış
mamızda ibranın diğer sonuçlarını kısaca değinilecek ve sonuç bölümü ile ça
lışmamız s o n a erecektir.
I I . YÖNETİM K U R U L U ÜYELERİNİN İBRASI
1. G E N E L O L A R A K
H u k u k u m u z a Mecelle'den geçen i b r a1? , Arapça kökenli b i r k e l i m e o l u p ,
" a k l a m a , temize çıkarma" anlamına g e l m e k t e d i r ^ . Öte y a n d a n tüzel kişiler h u k u k u n d a i b r a , b u genel anlamının dışında d a h a özel b i r anlamı ifade eder.
Tüzel kişinin yönetim ve t e m s i l organlarının, b e l l i b i r hesap dönemi s o n u n d a tüzel kişi g e n e l k u r u l u n a faaliyet ve işlemleri ile i l g i l i o l a r a k h e s a p v e r m e l e r i g e r e k m e k t e d i r . İşte i b r a , tüzel kişinin y e t k i l i organının kararıyla, h e s a p v e r e n organın üyelerine karşı, b u üyelerce yapılan işlemlerin h u k u k a ve ortaklığın amacına u y g u n bulunduğunun b i r k a r a r ile b e y a n e d i l m e s i anlamına g e l i r » . Tüzel kişiler alanındaki i b r a , b u bakımdan borçlar h u k u k u n d a k i i b r a sözleş- mesindenso ayrılmakta o l u p , b u r a d a i b r a borçlar h u k u k u n d a n farklı o l a r a k , tüzel kişinin y e t k i l i organınca t e k taraflı b i r irade beyanı ile o r t a y a çıkar ve i b r a e d i l e n i n kabulüne ihtiyaç d u y m a z2 1.
1 7 Mecellede i k i türlü i b r a kavramına yer verilmiştir. B u n l a r "ibrayı i s t i f a " ve "ibrayı i s k a t "
tır. İbrayı istifaya "ivazlı i b r a " , ibrayı İskata d a "ivazsız i b r a " denir. K u r u c u n i t e l i k t e o l a n ibrayı i s k a t y a n i ivazsız i b r a , b i r k i m s e n i n diğerinde o l a n hakkını t a h s i l e t m e k s i z i n t a m a m e n o r t a d a n kaldırması veya miktarını i n d i r m e s i anlamına gelir (Mecelle m .
1536). İşte h u k u k u m u z d a k a b u l e d i l e n i b r a , ibrayı i s k a t y a n i ivazsız i b r a niteliğinde o l u p , ibrayı istifa kanunlarımızda ve de d o k t r i n d e y e r almamıştır (Aytaç, s. 8 ' d e n n a k len). B u k o n u d a ayrıntılı b i l g i için ayrıca b k z . Çelik, s. 1 1 , d n . 3 ' t e k i eserler.
1 8 A r s l a n h , AŞ-II, s. 1 8 1 ; Aytaç, s. 7; Akdağ Güney, s. 2 2 5 ; aynı yazar, B a n k a Yönetim K u r u l u Üyesinin İbra Edilmiş Olmasının Bankacılık K a n u n u n a İstinaden Açılan Şahsi İflas Davasına E t k i s i , Yeditepe Üniversitesi H F D , C. I V , S. 1, Y. 2 0 0 7 , s. 5 0 ; Pulaşlı, s.
3 3 9 ; Çelik, s. 1 1 ; http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst85kelime=ibra85ayn=tam E.T. 3 0 . 3 . 2 0 1 0 .
1 9 Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 1 ; Aytaç, s. 7; Pulaşlı, s. 3 3 9 , s. 3 4 0 ; Akdağ Güney, s. 2 2 5 .
20 B u k o n u d a ayrıntılı b i l g i için b k z . Gümüş, Mustafa Alper, A l m a n H u k u k u İle Karşılaş
tırmalı O l a r a k İsviçre-Türk Borçlar H u k u k u n d a İbra Sözleşmesi, M a r m a r a Üniversitesi SBE, Basılmamış YLT, İstanbul 1 9 9 5 , s. 5 8 v d .
21 Akdağ Güney, s. 2 2 5 ; Pulaşlı, s. 3 4 0 . Borçlar h u k u k u n d a k i i b r a , alacaklı ve borçlu
n u n varlığından şüphe e t m e d i k l e r i b i r alacağı t a m a m e n veya kısmen o r t a d a n kaldır
m a k amacıyla yaptıkları b i r t a s a r r u f sözleşmesi şeklinde tanımlanabilir (Tunçomağ, K e n a n , Türk Borçlar H u k u k u , C. I Genel Hükümler, İstanbul 1976, 6. Bası, s. 1172).
Z i r a b u a n l a m d a i b r a , i k i taraflı b i r işlem o l u p , alacaklı ile borçlu arasında yapılır. A l a caklı t e k taraflı b i r irade beyanı ile b u alacağından vazgeçemez (Eren, F i k r e t , Borçlar H u k u k u , Genel Hükümler, İstanbul 2 0 0 9 , 1 1 . Baskı (Tıpkı Basım), s. 1222). Borçlar h u k u k u anlamında i b r a hakkında ayrıntılı b i l g i için ayrıca b k z . Aytaç, s. 10-15; Çelik, s. 4 8 - 5 0 .
Hukuki Sonuçları
A n o n i m ortaklıkta i b r a kararı a l m a y e t k i s i münhasıran genel k u r u l a a i t olduğundan (TTK m . 3 8 0 ) , genel k u r u l u n t e k taraflı irade b e y a n ı2 2, dâhili k a r a r niteliğinde o l u p , i c r a işlemine ihtiyaç duyulmaksızm hüküm doğurur2 3. A n o n i m ortaklıkta i b r a ; genel k u r u l tarafından, yönetim k u r u l u , denetçiler ve müdürle
r i n i l g i l i h e s a p dönemindeki bütün işlemlerinin h u k u k i ve e k o n o m i k sonuçları i t i b a r i y l e onaylandığı ve böylelikle ortaklıkça i b r a edilenlere karşı h e m b i r gü
v e n beyanında bulunulduğu, h e m de onları i l g i l i hesap dönemindeki faaliyetle
r i n d e n s o r u m l u tutmayacaklarının i f a d e s i d i r2! B u n a göre i b r a , ortaklık dışındakilere karşı e t k i s i o l m a y a n , sadece ortaklık içi b i r h u k u k i işlem o l u p2 5, i l g i l i l e r i n m a d d i s o r u m l u l u k t a n kurtulmalarının yanı sıra, f a a l i y e t l e r i n i n o r t a k lıkça benimsendiği ve o n l a r a d u y u l a n güvenin t e y i d i anlamını d a içerir2 6. Böy
lece yönetim k u r u l u üyeleri, i l g i l i h e s a p dönemindeki f a a l i y e t l e r d e n dolayı a k lanmış olacaklarından ortaklığa karşı h e s a p v e r m e yükümlülükleri s o n a ere
cek ortaklık d a yönetim k u r u l u üyelerinin yaptıkları b u faaliyetleri dolayısıyla h e r h a n g i b i r h a k i l e r i süremeyecektir2 7
2. HUKUKİ NİTELİĞİ
A n o n i m ortaklıklarda i b r a , çeşitli h u k u k s i s t e m l e r i n d e farklı sonuçlarla değerlendirilmekte olup2», b u değerlendirmenin s o n u c u , ibranın s o r u m l u l u k
22 T e k taraflı irade beyanının h u k u k i niteliği y e n i l i k doğuran b i r h a k o l a r a k o r t a y a çıkacağından, b u n u n doğal s o n u c u o l a r a k y e n i l i k doğuran hakkın bütün h u k u k i so
nuçları genel k u r u l u n i b r a k a r a n açısından d a hüküm doğuracak ve böylece ortaklığın almış olduğu i b r a kararından dönmesi mümkün olmayacaktır. A n c a k , i b r a kararı aynı z a m a n d a b i r genel k u r u l kararı olduğundan, T T K m . 3 8 1 çerçevesinde i p t a l edilebilecek veya k a n u n u n e m r e d i c i hükümlerine aykırı olması h a l l e r i n d e B K m . 19-20 gereğince yokluğunun t e s p i t i mümkün olacaktır (Helvacı, s. 137).
23 Moroğlu, Erdoğan, Türk Ticaret K a n u n u ' n a Göre A n o n i m Ortaklıkta Genel K u r u l Kararlarının Hükümsüzlüğü, İstanbul 2 0 0 4 , Gözden Geçirilmiş 4 . Bası, s. 8; Aytaç, s.
3 7 ; Helvacı, s. 137.
2+ Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 1 ; A n s a y , Tuğrul, A n o n i m Şirketler H u k u k u , A n k a r a 1 9 8 2 , s. 149; Ulusoy, Yılmaz, M u k a y e s e l i Sermaye Şirketleri, A n k a r a 1 9 7 4 , s.
3 2 3 ; Aytaç, s. 15-16; Pulaşlı, s. 3 3 9 ; B a h t i y a r , M e h m e t , Ortaklıklar H u k u k u , İstan
b u l 2 0 1 0 , Gözden Geçirilmiş 5. Bası, s. 139; Akdağ Güney, s. 2 2 5 . Çelik, s. 4 7 . 25 Z i r a i b r a , ortaklık dışındakilere e t k i s i o l m a y a n , tümüyle ortaklık içi b i r h u k u k i işlem
olduğundan, sadece ortaklığı ve b e l l i şartlarda bazı p a y s a h i p l e r i n i bağlayacaktır. B u n u n dışında özellikle alacaklılara e t k i s i bulunmamaktadır. İbra ile ortaklığın s o r u m l u l u k davası açma hakkı o r t a d a n kalkmasına rağmen, alacaklıların ve k u r a l o l a r a k p a y s a h i p l e r i n i n , uğradıkları z a r a r l a r için d a v a açma hakları d e v a m e t m e k t e d i r (Akdağ Gü
ney, s. 2 2 6 ) . B u n a karşılık Çelik, i b r a kararının ortaklığın d a v a hakkıyla b i r l i k t e p a y s a h i p l e r i ve ortaklık alacaklarının d a d a v a haklarını s o n a erdirdiği k a n a a t i n d e d i r (Çe
lik, s. 103).
26 Pulaşlı, s. 3 3 9 ; Akdağ Güney, s. 2 2 5 - 2 2 6 .
27 Ulusoy, s. 3 2 1 ; Aytaç, s. 3 1 - 3 2 ; T e k i l , F a h i m a n , A n o n i m Şirketler H u k u k u , İstanbul 1998, s. 2 2 6 ; Çelik, s. 4 7 - 4 8 ; Postacıoğlu, İlhan E . , A n o n i m Şirketlerde İdare M e c l i s i Azalarının H u k u k i M e s u l i y e t i İle İlgili Bazı Meseleler, H a l i l Arslanlı'nm Anısına A r m a ğan, İstanbul 1978, s. 5 0 7 .
28 A l m a n A n o n i m Şirketler K a n u n u ' n d a düzenlenen i b r a (AktG § 120), yalnızca yönetim k u r u l u n u n faaliyet dönemi i t i b a r i y l e yaptığı işlerin onaylanması ve geleceğe dönük ola-
r a k yönetim k u r u l u n a d u y u l a n güvenin b i r ifadesi o l a r a k k a b u l e d i l m e k t e d i r . Z i r a i b r a kararı, genel k u r u l u n münhasır y e t k i s i n e g i r e n t e k taraflı b i r h u k u k i işlem, f a k a t so
n u c u i t i b a r i y l e de t a z m i n a t talep etme haklarından feragat niteliğinde o l m a y a n b i r k a rardır. Dolayısıyla, açıkça i b r a kararı verilmiş olması şirketin t a z m i n a t haklarından vazgeçtiği anlamına gelmez (bkz. n a k l e n Akdağ Güney, s. 2 2 7 ; Çelik, s. 7 5 ; Helvacı, s.
136, d n . 4 4 0 ; T e k i n a l p , Ünal, İbra E d i l m e y e n Yönetim K u r u l u Üyelerinin veya Denet
çilerin İptal Davası Açabilip Açamayacakları S o r u n u , İkt. M a l . , C. X X I I I , S. 4 , 1 9 7 6 , s.
165). B u n u n l a b i r l i k t e ibranın feragat niteliğinde olduğu yönündeki görüş ve değerlen
d i r m e l e r için ayrıca b k z . Çelik, s. 7 5 , d n . 7 1 . A l m a n h u k u k s i s t e m i n d e t a r i h s e l gelişim içinde ibranın niteliği hakkında ayrıntılı b i l g i için b k z . Çelik, s. 7 4 v d . ; Akdağ Güney, s. 2 2 7 ; Aytaç, s. 3 9 - 4 1 ; Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 2 - 2 1 3 .
Fransız H u k u k u d a , üye devlet hukuklarının A v r u p a Birliği H u k u k u n a uyumlaştırıl
ması çerçevesinde A l m a n H u k u k u n a benzer b i r çözüm tarzını k a b u l etmiş ve Fransız O r t a k l a r K a n u n u m . 2 4 6 / 2 ile hiçbir genel k u r u l kararının s o r u m l u l u k davalarını b e r t a r a f edemeyeceğini hüküm altına almıştır (Helvacı, s. 1 3 6 - 1 3 7 , d n . 4 4 0 ' t a n n a k len). Dolayısıyla, genel k u r u l tarafından v e r i l e n i b r a kararı, sadece yapılan işlemlerin onaylanması niteliğinde o l u p , ortaklığın, uğradığı z a r a r l a r nedeniyle s o r u m l u l u k davası açmaktan vazgeçtiği anlamına gelmez (Çelik, s. 75). Fransız h u k u k s i s t e m i n d e t a r i h s e l gelişim içinde ibranın niteliği hakkında ayrıntılı b i l g i için b k z . Çelik, s. 7 6 - 7 7 ; Aytaç, s.
4 2 - 4 3 .
A v r u p a Topluluğu tarafından yapılan 19.8.1989 t a r i h l i " A n o n i m Ortaklığın Yapılanması ve Organlarının Y e t k i ve Yükümlülükleri" i s i m l i teklifte, i b r a d a n açıkça bahsedilmemiş, a n c a k ibranın ortaklığın açacağı s o r u m l u l u k davasına b i r e t k i s i n i n olmadığı düzen
lenmiştir (m. 14/5 ve 1 8 / 1 b. 1) (Helvacı, s. 137, d n . 4 4 0 ' t a n n a k l e n ) . D a h a s o n r a yü
rürlüğe g i r e n A v r u p a a n o n i m ortaklığına ilişkin b i r tüzükte de i b r a k o n u s u n d a b i r dü
zenleme yapılmamış, d a h a çok genel hükümler içeren ve boşlukların doldurulması için üye ülke hukuklarına gönderme y a p a n çerçeve b i r düzenleme öngörülmüştür (Çelik, s.
7 9 - 8 0 ; Bilgili, F a t i h , A v r u p a A n o n i m Ortaklığı, E l e k t r o n i k Sosyal B i l i m l e r Dergisi, Y.
2 0 3 , C. 2, S. 6, s. 2 1).
Öte y a n d a n İsviçre H u k u k u n d a yönetim k u r u l u üyelerinin ibrası, Türk h u k u k u n a bü
yük ölçüde b e n z e r l i k göstermektedir. A n o n i m ortaklıkta i b r a h u s u s u n a İsviçre Borçlar K a n u n u (İBK)'nun çeşitli hükümlerinde değinilmiştir (İBK m . 6 9 5 , 6 9 8 / b . 4 , 7 1 0 / 3 , 7 5 6 ve 7 5 8 ) . 0 1 . 7 . 1 9 9 2 t a r i h i n d e yürürlüğe g i r e n A n o n i m Şirketler Hakkındaki Federal K a n u n ile İBK'nun i b r a y a ilişkin e s k i 7 5 7 . m a d d e s i değiştirilmiş ve yerine 7 5 8 . m a d d e ge
tirilmiştir (Karayalçın, Yaşar, İsviçre Borçlar K a n u n u ' n d a A n o n i m Şirketler H u k u k u Alanında Yapılan Değişiklikler, B a t i d e r , C. X V I I , S. 1, 1 9 9 3 , s. 7). B u m a d d e , e s k i h u k u k t a tartışılan ibranın kapsamına açıklık g e t i r m e k t e d i r . B u hükme göre, i b r a kararı
nın alınması d u r u m u n d a , ortaklığın, k a r a r lehine o l u m l u oy k u l l a n a n l a r ve i b r a k a r a rını b i l e r e k pay s e n e t l e r i n i d e v r a l a n y e n i p a y s a h i p l e r i n i n s o r u m l u l u k davası açma hakları s o n a erer (Helvacı, s. 137, d n . 4 4 0 ; Çelik, s. 78). Hükümde y e r a l m a m a k l a b i r l i k t e , öğretide i b r a kararının ortaklık alacaklılarına karşı i l e r i sürülemeyeceği belir
t i l m e k t e d i r (Helvacı, s. 137, d n . 4 4 0 ) . B u n a göre İsviçre h u k u k u n d a i b r a , ortaklığın s o r u m l u l u k davası açma hakkından vazgeçmesi anlamına gelmekte o l u p , d a v a açma hakkını s o n a e r d i r m e k t e d i r Başka b i r ifadeyle i b r a ortaklığın i b r a edilenlere karşı, i l gili hesap dönemi s o n u n a k a d a r o l a n faaliyet ı /e işlemlerinden dolayı hiçbir alacak tale¬
b i n d e bulunmayacağı anlamındadır B u nedenle de çoğunluk görüşü ibranın " m e n f i borç ikrarı" niteliğinde olduğudur (Ansay, Tuğrul, A n o n i m Şirketlerin E h l i y e t i , İdare M e c l i s i n i n İbrası İdare M e c l i s i Aleyhine M e s u l i y e t Davası ve Yargıtay H u k u k Genel K u ¬ r u l u B a t i d e r C I I I S 3 1966 s 419* Aytaç s 31-32* Çelik s 78 * T e k i l s 226) Avrıca İsviçre d o k t r i n i ' i c i ' n b k z ' A v t a c 's 31 32 d n " i 14'te anılan y a z a r l a r Çelik s 7 8 , d n . 93'te anılan yazarlar. ' ' ' '
Hukuki Sonuçları
davalarına olan e t k i s i ile k e n d i n i göstermektedir. Z i r a ibranın b u etkisi, ibranın niteliğine ilişkin o l a r a k k a b u l edilen çözüm tarzlarına göre farklılık arz etmek
tedir. B u farklı değerlendirmelerin temelinde, ibranın çok yönlü oluşu ve bün
yesinde çeşitli unsurları bulundurması yanında, ibranın borçlar h u k u k u kav
ramlarına bağlanması ile ibranın f o n k s i y o n u ve s o n u c u hakkındaki tartışmalar yer alır2 9. B u sebeplerin yanında, Türk Ticaret K a n u n u ' m u z d a i b r a ile ilgili açık
v e y e t e r l i b i r düzenleme bulunmaması d a ibranın h u k u k i niteliği ile ilgili d o k t r i n d e tartışmaları beraberinde getirmiştir. Mehaz İsviçre H u k u k u ' n d a k i nite
lendirmeye paralel o l a r a k Türk H u k u k u ' n d a d o k t r i n ve u y g u l a m a d a , çoğunluk görüşü a n o n i m ortaklıkta ibranın " m e n f i borç ikrarı" olduğu yönündedir3 0. Borçlar h u k u k u anlamında i b r a d a , taraflar alacağın varlığı k o n u s u n d a hiçbir şüphe taşımamakta, i k i tarafın anlaşması ile borç sona ermekteyken, a n o n i m ortaklıkta i b r a taraflar arasında şüpheli sayılan veya borçlu tarafından inkâr edilen b i r alacak söz k o n u s u olmaktadır Böylece alacaklı m e n f i borç ikrarı ile varlığı şüpheli Veya. çekişmeli b i r alacağı talep etmeyeceğini b i l d i r m e k suretiyle olası b i r b o r c u sona e r d i r m e k t e d i r . B u çerçevede, a n o n i m ortaklıkta h e m açık i b r a h e m de bilançonun onaylanması suretiyle gerçeklesen zımni i b r a3 1 kararı m e n f i borç ikrarı anlamına g e l m e k t e d i r3 2.
İbranın, t e k taraflı h u k u k i işlem olduğu h u s u s u n d a d o k t r i n d e b i r görüş ayrılığı bulunmamaktadır. A n c a k ibranın hüküm ve sonuçlarını doğurması açısından b u beyanın, muhatabına yöneltilmesi gerekip gerekmediği h u s u s u tartışılmaktadır3 3. Mehaz İsviçre h u k u k u n a paralel o l a r a k Türk h u k u k d o k t r i n i n d e çoğunluğun katıldığı görüş, ibranın karşı tarafa varması gereken t e k
2" Aytaç, s. 18 ve s. 4 8 , d n . 186; Çelik, s. 8 0 . İbranın h u k u k i niteliği hakkındaki ayrıntılı b i l g i ve değerlendirmeler için ayrıca b k z . Aytaç, s. 18-64; Çelik, s. 7 4 - 1 0 8 .
3 0 A r s l a n h , AŞ-II, s. 196; Çamoğlu, E r s i n , A n o n i m Ortaklık Yönetim K u r u l u Üyelerinin İbrasının S o r u m l u l u k Davalarına E t k i s i , İÜHFM, C. X X X V I , S. 1-4, Y. 1 9 7 1 , s. 3 2 9 ; aynı yazar, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 198; A t a n , T u r h a n , A n o n i m Şirketlerde İdare Mec
l i s i Azalarının H u k u k i M e s u l i y e t i , A n k a r a 1 9 6 7 , s. 6 0 ; Aytaç, s. 4 8 ; A n s a y , İbra, s.
4 2 2 ; Sungurbey , İsmet, A n o n i m Ortaklıkta Yönetim K u r u l u Y a d a Tasfiye Memurları
nın İbrasının H u k u k i Niteliği, Kapsamı ve E t k i s i Üzerine, M e d e n i H u k u k Sorumları, C.
I I , İstanbul 1 9 7 4 , s. 164; T e k i l , s. 2 2 6 ; Poroy/ T e k i n a l p / Çamoğlu, Nr. 6 1 3 v d . ; B a h t i y a r , s. 139; Doğanay, İsmail, Türk T i c a r e t K a n u n u Şerhi, İstanbul 2 0 0 4 , 4. Bası, s.
1 1 0 9 - 1 1 1 0 ; Eriş, Gönen, Türk T i c a r e t K a n u n u , T i c a r i İşletme Şirketler, C. 2, A n k a r a 2 0 0 7 , 4. Bası, s. 2 1 6 6 ; Çelik, s. 103; Akdağ Güney, s. 2 2 7 . Aynı yönde Yargıtay 1 1 . H D . , 2 4 . 6 . 1 9 7 6 t a r i h ve E. 1 9 7 6 / 2 8 9 0 , K. 1 9 7 6 / 3 3 3 3 sayılı k a r a r (YKD, C. IV, S. 7, Y.
1978, s. 1150 ve B a t i d e r , C. V I I I , S. 4 , Y. 1 9 7 6 , s. 140). A n c a k farklı b i r görüşü s a v u n a n U l u s o y , ibranın h u k u k i niteliği i t i b a r i y l e m e n f i borç ikrarı olmadığını, m a d d i h u k u k bakımından b o r c u yerine g e t i r m e k t e n kaçınma hakkı veren b i r s a v u n m a vasıtası (şahsi defi) olduğunu i l e r i sürmektedir (Ulusoy, E r o l , Şirketler H u k u k u n d a İbranın H u k u k i Niteliği T u r g u t Kalpsüz'e Armağan A n k a r a 2 0 0 3 s 271) B u görüşe yönelik eleştiriler için avrıca b k z Akdağ Günev s 2 2 6 - 2 2 7 d n 6 5 3 Öte v a n d a n Mimaroğlu d a ibranın feragat niteliğinde olduğu yönünde görüş b e l i r t i r (Mimaroğlu, s. 117) 31 İbranın türleri ile i l g i l i o l a r a k b k z . aşağıya başlık " 3 . İbranın Türleri".
32 Çamoğlu, İbra, s. 3 3 0 ; aynı yazar, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 199; Akdağ Güney, s. 2 2 7 ; aynı yazar, Şahsi İflas, s. 5 2 .
33 B u k o n u d a k i tartışmalar için b k z . Akdağ Güney, Şahsi İflas, s. 5 3 , d n . 13.
taraflı b i r h u k u k i işlem o l d u ğ u d u r3! B u n a göre, ortaklık bakımından t a z m i n a t hakkından vazgeçme i r a d e s i n i n hüküm ve sonuçlarını doğurması için karşı tarafa varması gerekecek, a n c a k ibranın gerçekleşmesi için muhatabın k a b u l etmesine ihtiyaç duyulmayacaktır. Z i r a i b r a , tek taraflı varması gereken b i r irade beyanı olması nedeniyle karşı t a r a f reddetse bile, m u h a t a p hakkında s o r u m l u l u k davası açılamayacaktır. B u n u n b i r s o n u c u d a , i b r a edilenler aleyhlerine d a h a sonra s o r u m l u l u k davası açılacak olursa, b u n l a r haklarında verilmiş i b r a k a r a r m a d a y a n a r a k , b u davaya itiraz edebileceklerdir3 5. B u n a karşılık, genel k u r u l u n verdiği i b r a kararı, yönetim k u r u l u üyelerini (müdür ve denetçileri) s o r u m l u l u k t a n k u r t a r a n ve b u haliyle y e n i l i k doğurucu n i t e l i k t e h u k u k i işlemler olmaları nedeniyle, y e n i b i r k a r a r l a geçmişe e t k i l i sonuç doğu
racak şekilde geri alınamayacağı g i b i i p t a l de edilemezler3 6. Geçerli b i r i b r a kararı ortaklığın ilgili hesap dönemine ilişkin işlemler sebebiyle t a z m i n a t talebi bulunmadığı anlamına geleceğinden y a n i ibranın m e n f i borç ikrarı olması ne
deniyle a n o n i m ortaklık yönetim k u r u l u üyeleri aleyhine söz k o n u s u döneme ait ve ibranın kapsamına3? g i r e n işlemler sebebiyle s o r u m l u l u k davası açamayacaktır3 8
3. İBRANIN TÜRLERİ
Genel k u r u l tarafından i b r a kararı, "açık" veya hesapların onaylanması suretiyle "zımni" o l a r a k verilebilir. Hesapların onaylanmasından bağımsız ola
r a k ve genel k u r u l u n gündeminde açıkça y e r v e r i l m e k suretiyle a l m a n k a r a r l a r
"açık i b r a " , bazı şartların gerçekleşmesi h a l i n d e i b r a s o n u c u n u doğuran he
sapların onaylanmasıyla a l m a n k a r a r l a r ise "zımni i b r a3 9" şeklinde ifade e d i l e b i l i r4 0. Ticaret K a n u n u m u z d a (TTK m . 380) zımni i b r a düzenlenmiş, açık
3* Aytaç, s. 3 7 ; Helvacı, s. 137; A n s a y , İbra, s. 4 2 2 ; Moroğlu, Erdoğan, A n o n i m O r t a k lıkta Yönetim ve D e n e t i m K u r u l u Üyelerinin İbralarının Zamanı, Kapsamı ve G e r i Alın
ması, B a t i d e r , C. X X I , S. 2, Y. 2 0 0 1 , s. 6; D e r y a l , Y a h y a , A n o n i m Ortaklık Genel K u r u l Kararlarının H u k u k i Niteliği, F a h i m a n T e k i l ' i n Anısına Armağan, İstanbul 2 0 0 3 , s. 3 8 8 ; T e k i l , s. 2 3 4 ; Çelik, s. 9 9 . Akdağ Güney, s. 2 2 8 .
3 5 Akdağ Güney, s. 2 2 8 .
Moroğlu, İbra, s. 8, s. 12; M a k a l e l e r I I , İstanbul 2 0 0 6 , s. 6 4 - 6 5 ; aynı yönde görüş ve ayrıntılı b i l g i için b k z . Kırca, İsmail, İbra Kararının G e r i Alınması ve Bankacılık K a - n u n u ' n u n 133. M a d d e s i Uyarınca Açılacak S o r u m l u l u k Davalarında İbranın İptali ve Zamanaşımı, B a t i d e r 2 0 0 6 , C. X X I I I , S. 3, s. 33 v d . ; Akdağ Güney, s. 2 2 8 ; Helvacı, s.
137. Z i r a a k s i n i n kabulü h a l i n d e , m e n f i borç ikrarı niteliğinde o l a n i b r a , b u n u b e y a n ve i k r a r e d e n kişiyi h u k u k e n bağlamayan veya hüküm doğurması b u kişinin keyfine kalmış b i r işlem niteliğine bürünür k i , ibrayı h u k u k e n etkisiz ve gereksiz b i r işlem h a line getiren böyle b i r k a b u l e , e n azından Türk-İsviçre hukukları bakımından i m k a n bulunmamaktadır (bkz. Kırca, s. 65).
3 7 İbranın kapsamı hakkında b k z . aşağıya başlık " 4 . İbranın Kapsamı".
3 8 Çamoğlu, İbra, s. 3 2 9 ; aynı yazar, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 3 ; Akdağ Güney, Şahsi İflas s. 5 4 .
3<> B u k a v r a m ; örtülü i b r a (Moroğlu, İbra, s. 6; Çelik, s. 51), i b r a varsayımı (Helvacı, s.
139; Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 214) ve i b r a s o n u c u (İmregün, A O , s. 246) g i b i k a v r a m l a r l a d a ifade e d i l m e k t e d i r .
4 0 Aytaç, s. 136; Akdağ Güney, s. 2 2 9 - 2 3 0 .
Hukuki Sonuçları
i b r a kararı düzenlenmemiştir. A n c a k oy hakkından m a h r u m i y e t i düzenleyen T T K ' n u n m . 3 7 4 / 2 hükmü, açık i b r a kararının varlığını göstermektedir".
a . A ç ı k İ b r a K a r a r ı
Açık i b r a kararı, genel ve özel i b r a kararı şeklinde b i r a l t ayrıma t a b i t u t u l a b i l i r . Z i r a açık i b r a kararı, hiçbir sınırlamaya t a b i t u t u l m a d a n genel olarak verilebileceği gibi, şahıs, k o n u veya z a m a n bakımından sınırlanmak suretiyle özel olarak d a v e r i l e b i l i r4 2.
a a . G e n e l İ b r a
Hiç b i r sınırlama yapılmadan a l m a n i b r a kararları genel i b r a niteliğinde
dir. K u r a l olarak u y g u l a m a d a h e r yıl yapılan olağan genel k u r u l toplantılarında a l m a n "yönetim k u r u l u n u n i b r a edilmiş olduğu4 3" şeklindeki i b r a kararları b u nitelikte o l u p , b u k a r a r ile bütün yönetim k u r u l u üyelerinin söz k o n u s u faali
yet dönemindeki işlemleri nedeniyle i b r a edildikleri s o n u c u n a varılacaktır. Z i r a genel i b r a , i b r a edilenler yönünden yönetim k u r u l u üyeleri ve denetçileri, k o n u yönünden ilgili faaliyet döneminde yapılan tüm işlemleri ve z a m a n bakımından d a hesap döneminin tamamını kapsamaktadır4 4. İbra kararı ayrıca b i r açıklık getirmiyorsa genel i b r a olarak anlaşılmalıdır4 5.
b b . Ö z e l İ b r a
İbra, k u r a l olarak genel nitelikte alınmasına karşılık, genel k u r u l c a i b r a nın kapsamının serbestçe t a y i n edilmesi de mümkündür. Z i r a genel k u r u l yö
n e t i m k u r u l u üyeleri ve denetçileri m u t l a k olarak i b r a etmek, faaliyet dönemi
n i n tümü ve b u dönemdeki işlemlerin tamamı için i b r a kararı v e r m e k z o r u n d a değildir4 6. Böylece genel k u r u l i b r a kararı alırken, i r a d e s i n i genel olarak açıkla
m a k suretiyle değil de, ibranın kapsamını d a r a l t m a k veya genişletmek suretiyle y a d a k a n u n gereği (TTK m . 310) sadece b i r takım h u s u s l a r l a ilgili olarak b i r i b r a kararı alır ise, özel i b r a kararından söz edilir. Dolayısıyla özel i b r a kararı, ibranın şahıs, k o n u ve z a m a n itibariyle sınırlandırıldığı (bazen de genişletildiği) i b r a kararlarını ifade e d e r4 7.
Genel k u r u l u n alacağı i b r a kararında k o n u veya z a m a n yönünden k a p samını dilediği g i b i belirleyeceği görüşü tartışmasız olarak k a b u l e d i l m e k t e d i r4 8. K u r a l olarak ibranın m a d d i kapsamı, y a n i k o n u s u genel k u r u l u n bilgisine u l a -
4 1 Helvacı, s. 138; Çelik, s. 51-52.
4 2 Akdağ Güney, s. 234.
4 3 İbra, yönetim k u r u l u üyeleri hakkında verileceğinden, b u r a d a k i "yönetim k u r u l u "
i f a d e s i n i n "yönetim k u r u l u üyeleri" şeklinde anlaşılması gerekir (Çamoğlu, H u k u k i So
r u m l u l u k , s. 214 ve d n . 17).
4 4 Aytaç, s. 136; Akdağ Güney, s. 234; Çelik, s. 5 2 .
"s Aytaç, s. 136; Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 4 ve s. 216 ; Akdağ Güney, s. 234;
Çelik, s. 5 2 .
4 5 Aytaç, s. 137.
4 7 Çelik, s. 53.
4 8 Çelik, s. 53.
şan işlem ve k o n u l a r l a sınırlı o l m a k l a b i r l i k t e , genel k u r u l b u n u genişletip d a r a l t m a k yetkisine sahiptir. Dolayısıyla bazı işlemleri i b r a edip, bazılarını ibranın dışında tutabileceği gibi, önemli bazı k a r a r l a r veya işlemler ayrı oyla
m a y a da t a b i t u t u l a b i l e c e k t i r . Genel k u r u l u n i b r a kararında böyle b i r sınırlama yapılmadığı t a k d i r d e , i b r a genel n i t e l i k taşır*».
Z a m a n itibariyle i b r a ise, s o n hesap yılını y a n i s o n bilanço dönemini kapsar. A n c a k genel k u r u l , bilançonun kapsamını geçmiş yılları içine alacak şekilde genişletmek suretiyle özel i b r a kararı alabileceği5 0 gibi, hesap dönemi
n i n sona ermesi ile genel k u r u l toplantısının yapıldığı a n a k a d a r k i işlemlerin bilanço kapsamına alınması s u r e t i y l e5 1 de i b r a kararının kapsamını z a m a n itibariyle genişletebilecek veya ibrayı hesap (bilanço) döneminin belli b i r kısmı ile sınırlayarak5 2 ibrayı d a r a l t a b i l e c e k t i r5 3.
Öte y a n d a n , i b r a edilenler yönünden, y a n i şahıs yönünden ibranın k a p samının serbestçe belirlenip belirlenemeyeceği h u s u s u n d a çeşitli tartışmalar bulunmaktadır. B i r görüşe göre i b r a kararı, yönetim k u r u l u üyelerinin şahsına değil, yönetim k u r u l u n u n kendisine verilmektedir. Dolayısıyla üyelerin b i r kıs
mının i b r a kararı dışında tutulması, y a n i ibranın şahıs yönünden sınırlandı
rılması mümkün değildir5 4. B u n a karşılık d o k t r i n d e çoğunluğun savunduğu görüşe göre; i b r a kararı, yönetim k u r u l u n a değil, k u r u l u n üyelerine verilmek
tedir. Dolayısıyla i b r a kararı, sadece b i r kısım yönetim k u r u l u üyeleri hakkında d a verilebilecektir5 5.
B u n l a r a ilaveten, kuruluştan k a y n a k l a n a n sorumluluğun i b r a edilmesi ile ilgili TTK m . 3 1 0 hükmü, sadece kuruluş işlemlerinin ibrasını öngörmesi dolayısıyla k o n u bakımından5 6; k u r u c u l a r ile i l k yönetim k u r u l u üyeleri ve denetçilerinin ibrasını öngörmesi açısından d a kişi bakımından ibranın kapsa
m ı n ı5 7 belirlediğinden, k a n u n u m u z u n b u hükmüne i s t i n a d e n a l m a n i b r a kararı da, özel b i r i b r a kararı niteliğindedir5 8.
b. Zımni İbra
Genel k u r u l gündeminde ibraya ilişkin b i r m a d d e b u l u n m a m a k l a bir
l i k t e , genel k u r u l c a a l m a n bazı kararların, k a n u n gereğince i b r a anlamına gel
m e s i h a l i n d e zımni i b r a d a n söz edilir. Z i r a TTK ' n u n 3 8 0 . m a d d e s i "Bilançonun
4" Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 214; Aytaç, s. 136.
s» A r s l a n h , AŞ-II, s. 198; Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 216; T e k i l , s. 2 2 8 .
sı Z i r a b u işler, k u r a l o l a r a k b i r s o n r a k i hesap dönemine a i t sayılacağından, doğal o l a r a k t a k i p e d e n hesap döneminin k o n u s u n u oluşturacaktır (Arslanh, AŞ-II, s. 198).
52 A t a n , s. 6 2 .
5 3 Aytaç, s. 138; Çelik, s. 54.
5 4 Mimaroğlu, s. 21.
55 A r s l a n h , AŞ-II, s. 200 ; Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 4 ; Aytaç, s. 137; Çelik, s.
55.
56 K o n u bakımından ibranın kapsamı için b k z . aşağıda 4. a n a başlıkta, "c. İbranın M a d d i Kapsamı" a l t başlığı.
s7 Kişi bakımından ibranın kapsamı için b k z . aşağıda 4. a n a başlık, "a. İbranın Şahsi Kapsamı" a l t başlığı.
5 8 Aytaç, s. 138; Çelik, s. 55.
Hukuki Sonuçları
t a s d i k i n e dair olan u m u m i heyet kararı aksine sarahat olmadığı t a k d i r d e , idare meclisi azalarıyla müdürler ve murakıpların ibrasını t a z a m m u n eder." hük
münü g e t i r m e k suretiyle, i b r a k a r i n e s i y a n i i b r a varsayımını öngörmüştür5 9. Dolayısıyla genel k u r u l , ortaklık bilançosunu o n a y l a r k e n yönetim k u r u l u üye
l e r i n i (denetçi ve müdürleri) i b r a etme iradesini taşımasa ve bilançonun onay
lanmasının i b r a s o n u c u n u doğuracağını bilmese de, bilançonun onaylanması ile i b r a kararı alınmış olacaktır6 0. A n c a k söz k o n u s u m a d d e hükmü gereğince, genel k u r u l d a b u n u n a k s i n i n kararlaştırılması mümkündür. Z i r a aralarındaki bağlantıya rağmen, bilançonun onaylanması ile i b r a b i r b i r i n d e n ayrı ve bağım
sız konulardır6 1. Dolayısıyla genel k u r u l , ortaklığın bilançosunu onaylamasına rağmen yönetim k u r u l u üyelerine i b r a vermeyebilir. Böylece ortaklığın yönetim k u r u l u üyelerine karşı s o r u m l u l u k davası açma hakkı d e v a m eder6 2. Öte y a n d a n genel k u r u l bilançonun onaylanmasından bağımsız o l a r a k d a yönetim k u r u l u üyelerinin ibrasını kararlaştırabilir k i ' b u d u r u m d a artık zımni değil açık i b r a d a n söz e d i l e c e k t i r6 3
K a n u n u m u z u n söz k o n u s u m a d d e s i n d e sadece bilançonun t a s d i k i n d e n bahsedilmektedir. A n c a k bilanço geniş y o r u m l a n m a k ve b u t e r i m i n içine b i l a n çonun ayrılmaz b i r parçası sayılan k a r - z a r a r hesabı ile yönetim k u r u l u n u n yıllık faaliyet r a p o r u d a dâhil e d i l m e l i d i r6 4. Aşağıda ibranın kapsamında d a göreceğimiz üzere, bilançonun t a s d i k i ile m e y d a n a gelen i b r a , y a n i zımni ibra, bilançodan, k a r - z a r a r hesabından, yıllık faaliyet r a p o r u n d a n ve h a t t a yönetim k u r u l u n u n sözlü açıklamalardan anlaşılan hususları k a p s a r6 5.
Öte y a n d a n , zımni ibranın gerçekleşmesi, eksiksiz ve doğru b i r bilanço
n u n varlığı yanında, genel k u r u l u n i b r a etmemeye yönelik b i r k a r a r almamış olmasına d a bağlıdır6 6. TTK m . 380/cümle 2 " B u n u n l a beraber bilançoda bazı
5 9 Aytaç, s. 138-139; Çelik, s. 5 5 - 5 6 .
e» Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 5 ; Aytaç, s. 139; T e k i l , s. 2 2 9 ; Çelik, s. 5 6 ; Akdağ Güney, s. 2 3 4 ; aynı yazar, Şahsi İflas, s. 5 6 .
61 Aytaç, s. 139. N i t e k i m Yargıtay d a , genel k u r u l tarafından bilançonun onaylanması ile i b r a kararlarının ayrılabileceğini b e l i r t m e k t e d i r [bkz. Yargıtay 1 1 . H D . , 2 4 . 6 . 1 9 7 6 t a r i h ve E. 1 9 7 6 / 2 8 9 0 , K. 1 9 7 6 / 3 3 3 3 sayılı k a r a r (YKD, C. IV, S. 7, Y. 1 9 7 8 , s. 1150 ve B a t i d e r , C. V I I I , S. 4 , Y. 1 9 7 6 , s. 140)].
62 Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 5 .
63 Akdağ Güney, s. 2 3 4 . Ayrıca genel k u r u l u n , i b r a kararı v e r m e s i n e rağmen, i b r a y a önemli derecede e t k i s i o l m a y a n bazı e k s i k l i k l e r nedeniyle veya bazı düzeltmelerin y a pılması talebiyle hesapların onaylamasını ertelemesi de mümkündür (Aytaç, s. 139).
64 Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 5 ; Aytaç, s. 140.
es Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 5 ; Aytaç, s. 140. T T K m . 3 8 0 hükmüne göre i b r a varsayımı, yönetim k u r u l u üyeleri ve müdürlerle b i r l i k t e denetçiler için öngörülmüştür.
B u n a göre bilançonun kabulü denetçilerin ibrası s o n u c u n u d a doğuracaktır. Denetçile
r i n ibrasının t e m e l i n i de d e n e t i m r a p o r u n u n oluşturması nedeniyle denetçilerin zımni ibrasının, d e n e t i m r a p o r u n u n onaylanması ile doğması gerekecektir. Dolayısıyla b i lanço kavramı geniş yorumlanmalı, denetçi r a p o r u n u n d a onaylanması şeklinde a n l a şılmalıdır. A k s i n i n kabulü, ibranın h u k u k i niteliği ile bağdaşmayacağı gibi, u y g u l a m a d a d a denetçi raporları b u görüşe u y g u n o l a r a k bilanço ile b i r l i k t e oylanmaktadır (Aytaç, s. 140).
66 Ayrıca, T T K m . 3 5 4 hükmüne göre d e n e t i m r a p o r u alınmadan genel k u r u l bilanço hakkında k a r a r veremeyeceğinden; d e n e t i m r a p o r u n u n alınması, bilançonun ve dolayı-
h u s u s l a r b e l i r t i l m e m e k t e v e y a h u t bilanço şirketin gerçek d u r u m u n u n görül
m e s i n e m a n i yanlış b i r takım hususları i h t i v a e t m e k t e ise, idare m e c l i s i azalariyle müdürler ve murakıplar, bilançonun t a s d i k i y l e i b r a edilmiş olmaz
lar", hükmündedir. K a n u n k o y u c u , b u hüküm ile bilançoda bazı hususların b e l i r t i l m e m e s i veya bilançonun ortaklığın gerçek d u r u m u n u n görülmesine engel o l a c a k yanlış b i r takım hususları i h t i v a e t m e s i h a l l e r i n d e , yönetim k u r u l u üyeleri ile müdür ve denetçilerin, bilançonun t a s d i k i ile i b r a edilmiş sayı
lamayacaklarını öngörmüştür.6 7.
4. İBRANIN K A P S A M I
İbranın kapsamı, ibranın şahsi kapsamı, süre i t i b a r i y l e kapsamı ve m a d d i kapsamı o l a r a k ayrılmaktadır.
a. İbranın Şahsi Kapsamı
A n o n i m ortaklıklarda i b r a y a k a r a r v e r m e y e t k i s i münhasıran genel k u r u l a a i t t i r ve b u y e t k i a n a sözleşme y o l u y l a ortaklığın başka b i r organına veya k u r u l u n a bırakılamaz. T T K ' n u n 3 1 0 , 3 6 9 / N r . 2 ve 3 8 0 . m a d d e l e r i n d e n , i b r a y a genel k u r u l u n k a r a r vereceği açıkça anlaşılmaktadır. İbra kararı, k u r a l o l a r a k olağan genel k u r u l toplantılarında alınmakla b i r l i k t e , olağanüstü genel k u r u l toplantılarında6 8 d a alınmasına k a n u n i b i r engel bulunmamaktadır6 9.
sıyla d a zımni ibranın k a r a r a bağlanabilmesi için b i r başka şart o l a r a k görülmektedir (bkz. Çelik, s. 124).
6 7 Bazı y a z a r l a r c a b u hüküm, " k a n u n k o y u c u b u g i b i hallerde i b r a varsayımının t a m a k s i n e genel k u r u l u n i b r a d a n i m t i n a ettiğini farz e t m e k t e d i r " şeklinde ifade e d i l m e k t e d i r (karş. Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 5 ; Çelik, s. 124).
es T T K m . 364'e göre, olağan ve olağanüstü o l m a k üzere i k i tür genel k u r u l toplantısı b u l u n m a k t a o l u p , olağan genel k u r u l , h e r hesap dönemi s o n u n d a n i t i b a r e n üç ay içinde ve e n az yılda b i r defa yapılır ve b u toplantıda m . 3 6 9 ' a göre genel k u r u l u n gün
d e m i n e alınması gereken h u s u s l a r görüşülür (bkz. B a h t i y a r , s. 100).
e? Aytaç, s. 8 1 - 8 2 . T T K m . 3 6 9 : " U m u m i h e y e t i toplantıya davete d a i r o l a n i l a n veya davet mektuplarında gündemin gösterilmesi lazımdır. Esas m u k a v e l e y e göre u m u m i h e y e t i n m u a y y e n z a m a n l a r d a yapacağı a d i toplantı gündemine şunlar k o n u r :
1. İdare m e c l i s i ve murakıplar tarafından v e r i l e n raporların okunması;
2. Şirketin bilanço ve k a r zarar hesabını ve kazancının dağıtılması hakkındaki teklifle
r i n t a s d i k i veya değiştirilecek şekilde k a b u l y a h u t r e d d i ;
3. İdare m e c l i s i azalariyle murakıpların ücret ve aidatları m u k a v e l e d e m u a y y e n değilse t a y i n i ;
4. Müddetleri s o n a ermiş o l a n idare m e c l i s i azalariyle murakıpların t e k r a r seçilmeleri veya değiştirilmeleri;
5. Lüzumlu görülen sair h u s u s l a r . Gündemde gösterilmiyen h u s u s l a r müzakere o l u n m a z . " şeklindedir. B u hüküm ile olağan genel k u r u l toplantılarında n e l e r i n görüşüle
ceği düzenlenmiş ve m a d d e n i n s o n hükmü ile de "gündeme bağlılık i l k e s i n e " y e r v e r i l miştir. B u ilke gereğince, genel k u r u l toplantısının gündemi önceden b e l l i o l u p , gün
d e m i l a n ve davet mektuplarında m u t l a k a gösterilmelidir. Ayrıca gündemde gösterilme
y e n k o n u l a r d a k u r a l o l a r a k görüşme yapılamayacağı g i b i k a r a r d a alınamayacaktır.
Öte y a n d a n olağanüstü genel k u r u l toplantıları ise, b e l i r l i b i r dönemi olmaksızın, i h t i yaç duyulduğu z a m a n l a r d a yapılırlar ve olağan genel k u r u l u n a k s i n e , gündemi k a -
Hukuki Sonuçları
K i m l e r i n i b r a edileceği veya edilmiş sayılacağı, genel k u r u l u n i b r a k a r a rında i s m e n ve görevleri gösterilerek belirtilebileceği g i b i , böyle, sadece i b r a kararı verilmekle y e t i n i l m e s i de mümkündür. Özellikle b u d u r u m genel i b r a kararı ve zımni i b r a d a söz k o n u s u d u r . İşte b u çerçevede, zımni i b r a ile ilgili TTK m . 380'de y e r a l a n düzenlemeden, bilançonun onaylanmasına ilişkin genel k u r u l kararı ile yönetim k u r u l u üyeleri, müdürler ve denetçilerin i b r a edilmiş olacakları anlaşılmaktadır7 0.
B u hükme göre; i b r a edilenlerin başında yönetim k u r u l u üyeleri gel
mektedir. B u r a d a m u r a h h a s üyeler ile diğerleri arasında b i r f a r k b u l u n m a maktadır. Z i r a TTK m . 3 1 9 gereğince, ortaklığın idare ve t e m s i l i m u r a h h a s üyeye veya müdür (müdürlere) bırakılmış bile olsa, diğer üyelerin genel gözetim görevi d e v a m edeceği için ibraları hakkında d a k a r a r alınması gerekir7ı.
İbra edilenler arasında i k i n c i olarak denetçiler sayılmakta o l u p , s o r u m lulukları T T K ' n u n 3 5 9 . m a d d e s i n i n 3 0 9 ve 3 4 1 . maddelere yaptığı atıf ile dü
zenlenmiş olması nedeniyle, denetçilerin i b r a edilmeleri s o n u c u , K a n u n u n 3 8 0 . m a d d e s i o l m a d a n d a anlaşılabilirdi7 2.
İbra edilenlerin üçüncü g r u b u n u ise, müdürler oluşturur. Z i r a b u n l a r , ister TTK m . 3 4 2 , isterse de m . 3 1 9 ' a göre atansınlar, yönetim k u r u l u üyeleri g i b i ortaklığa, pay sahiplerine ve ortaklık alacaklılarına karşı s o r u m l u d u r l a r . A n c a k a n o n i m ortaklığın yönetiminde görevli olan, fakat genel k u r u l a doğrudan hesap vermekle yükümlü o l m a y a n ve yönetim k u r u l u n a veya genel müdürlüğe bağlı b u l u n a n , müdür yardımcıları, t i c a r i mümessiller, t i c a r i vekiller ve şube müdürleri i b r a edilenler kapsamına girmezler7 3.
A n o n i m ortaklıkta genel k u r u l , yönetim k u r u l u veya d e n e t i m k u r u l u üyelerinin ve müdürlerin tamamını kapsayacak t e k b i r k a r a r l a i b r a kararı ve
rebileceği g i b i , h e r b i r üye veya müdür hakkında t e k tek k a r a r v e r m e k suretiyle bazı üyelerin ibrasından kaçımlabilir. Böyle b i r d u r u m d a genel k u r u l c a , i b r a edilmeyen üye veya müdür hakkında s o r u m l u l u k davası açma hakkı saklı t u tulmuş olacaktır. Açık veya zımni o l m a k l a b i r l i k t e h e r h a n g i b i r çekince içerme
y e n ve b i r bütün olarak verilen i b r a kararının ise, bütün yönetim k u r u l u üyele
r i n i kapsadığı k a b u l e d i l m e k t e d i r7 4.
b. İbranın Süre İtibariyle Kapsamı
İbra, k u r a l olarak belili b i r dönemdeki, genellikle s o n hesap yılındaki (bilanço dönemindeki) faaliyet ve işlemleri kapsar. Dolayısıyla i b r a , hesap yılın
d a n sonra, fakat genel k u r u l toplantısından önceki dönemde yapılan işlemleri kapsamadığı g i b i , d a h a önceki hesap dönemlerine a i t işlemler de ibranın k a p
m a n d a gösterilmemiştir. Dolayısıyla olağanüstü genel k u r u l a d u y u l a n ihtiyaç, b u t o p lantının gündemini de t a y i n edecektir. Ayrıca T T K m . 3 6 9 / s o n hükmünde b e l i r l e n e n
"gündeme bağlılık i l k e s i " , b u toplantılarda d a geçerliliğini koruyacaktır (karş. B a h t i y a r , s. 100-101).
7 0 Aytaç, s. 8 2 ; Akdağ Güney, s. 2 2 8 - 2 2 9 .
7 1 Aytaç, s. 8 2 .
7 2 Aytaç, s. 8 3 .
7 3 Aytaç, s. 8 3 ; Akdağ Güney, s. 2 2 9 .
7 4 Akdağ Güney, s. 2 2 9 .
samına girmez. B u n a göre, süre itibariyle ibranın kapsamı, k u r a l olarak hesap döneminin tümüdür. A n c a k genel k u r u l , ibrayı hesap döneminden önceki iş
lemleri kapsayacağı şekilde geçmiş yıllara k a d a r genişletebileceği g i b i , hesap döneminin belli b i r kısmı ile sınırlayabilir veya hesap dönemi ile genel k u r u l toplantısı arasında k a l a n süreyi de i b r a y a dâhil e d e b i l i r7 5. İşte b u hallerde ge
n e l i b r a d a n değil, özel i b r a d a n bahsedilir.
c . İbranın Maddi Kapsamı
İbranın m a d d i kapsamı şahsi kapsamı k a d a r kolay anlaşılamamaktadır.
Genel k u r u l açık i b r a kararını hiçbir sınırlamaya t a b i t u t m a d a n genel o l a r a k d a alabilir. Gerek İsviçre, gerekse de Türk h u k u k d o k t r i n i n d e genel k u r u l c a a l m a n genel ibranın kapsamı şöyle ifade edilmektedir: İbra, sadece genel k u r u l u n bilgisine ulaşan işlem ve konuları kapsamaktadır. Gerek s u n u l a n belge ve he
s a p l a r d a n , gerekse yapılan ek açıklamalardan, genel k u r u l d a anlaşılan ve genel k u r u l tarafından öğrenilen k o n u ve işlemler, ibranın kapsamını belirlerler. Ge
n e l k u r u l u n hiçbir şekilde bilmediği ve öğrenme imkânı d a b u l u n m a y a n k o n u ve işlemler ibranın kapsamına dâhil değildir. Z i r a genel k u r u l d a görüşülmeyen, b i l i n m e y e n b i r k o n u d a i b r a verilmesi düşünülemeyeceği g i b i , verilen ibranın s a k a t olması d a söz k o n u s u o l a b i l i r7 6.
Genel k u r u l , d a h a doğru b i r ifadeyle o r t a k l a r , yönetim k u r u l u n u n faali
y e t l e r i hakkına öncelikle bilanço, k a r - z a r a r hesabı, yıllık faaliyet r a p o r u ve denetçiler r a p o r u n u inceleyerek bilgi edinebilecekleri g i b i , ihtiyaç duymaları h a l i n d e yönetim k u r u l u n d a n sözlü açıklamada bulunmalarını da isteyebilirler.
Gerek sayılan b u belgeler, gerekse genel k u r u l a karşı yapılan sözlü açıklama
l a r d a n o r t a yeteneklere sahip b i r ortağın anlayabileceği h u s u s l a r ibranın k a p samına g i r m e k t e d i r7 7. Dolayısıyla bilançoda (belgelerde) y e r a l m a y a n veya o r t a y e t e n e k t e k i b i r ortağın anlayamayacağı k o n u l a r d a i b r a verilmiş sayılmaz. Ay
rıca genel k u r u l dışında da, o hesap dönemi içinde h e r h a n g i b i r şekilde ulaştı
rılan ve gönderilen bilgiler de, i b r a kapsamına dâhil e d i l m e l i d i r7 8.
Öte y a n d a n gerek gerçek dışı bilgiler verme veya gerçekleri s a k l a m a ge
rekse bunların h a t a ile yapılması veya yapılmaması ibrayı geçersiz veya sakat kılmaya y e t e r l i nedenler o l a r a k sayılabilir. B u r a d a b u fiillerin k a s t e n veya h a t a ile yapılmasının b i r önemi bulunmamaktadır7 9. T T K ' n u n 3 8 0 . m a d d e s i n i n 2.
cümlesinde de b u h u s u s a işaret edilmektedir.
7 5 Aytaç, s. 101-102.
7 6 Arslanlı, AŞ-II, s. 197; Ansay, İbra, s. 4 2 6 - 4 2 6 ; Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 6 ; Sungurbey, s. 166, s. 175; A t a n , s. 6 4 ; Aytaç, s. 8 4 - 8 5 ; Çelik, s. 182 v d . ; Akdağ Gü
ney, Şahsi İflas, s. 5 6 .
7 7 Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 6 .
7 8 Aytaç, s. 8 6 .
™ Çamoğlu, H u k u k i S o r u m l u l u k , s. 2 1 8 ; Arslanlı, AŞ-II, s. 198; Sungurbey, s. 175;
Aytaç, s. 8 5 - 8 6 .
