LİDER-ÜYE ETKİLEŞİM
KURAMI VE BAZI ÇIKTILARI
Selçuk DEMİR
Ankara 2021
LİDER-ÜYE ETKİLEŞİM KURAMI VE BAZI ÇIKTILARI Selçuk DEMİR
ORCID:0000-0003-2904-6443
©Tüm Hakları Saklıdır.
Bu kitabın Türkiye’deki basım, yayın ve satış hakları Anı Yayıncılık Eğitim ve Danışmanlık San. Tic. Ltd. Şti.’ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri herhangi bir bilgi depolama ve erişim sistemiyle, mekanik, el- ektronik, fotokopi, manyetik veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, aktarılamaz, dağıtılamaz.
Yayıncı Sertifika No : 49260 Matbaa Sertifika No : 47479
ISBN : 978-605-170-492-0 e-ISBN : 978-605-170-493-7 Kapak Tasarımı : Kezban KILIÇOĞLU Mizanpaj : Göksel ÇAKIR Dil Kontrol : Göksel ÇAKIR Baskı : Sözkesen Matbaacılık
Adres : İvedik OSB 1518. Sokak Mat-Sit İş Mrk.
No: 2/40 Yenimahalle-ANKARA Tel : 0 312 395 21 10
KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI DEMİR, Selçuk
LİDER-ÜYE ETKİLEŞİM KURAMI VE BAZI ÇIKTILARI Anı Yayıncılık, Ankara/Türkiye
2021, 1. Baskı, vi+106 Sf., 13,5x21 cm ISBN: 978-605-170-492-0
e-ISBN: 978-605-170-493-7 Eğitim Yönetimi, Eğitim
Liderlik, Lider, Üye, Etkileşim, Kuram, Yönetim, Yönetici, Güç, Okul Yöneticisi, Örgüt, Örgütsel Bağlılık, Örgütsel Güven
Anı Yayıncılık Kızılırmak Sokak 10/A Bakanlıklar/Ankara Tel: 0 312 425 81 50 pbx
e-posta: aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr http://www.aniyayincilik.com.tr
A harfinin evrimi
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER ... iii
ÖN SÖZ ... v
YAZAR HAKKINDA ... vi
1. BÖLÜM ... 1
LİDERLİK ... 1
Liderlik ve Yönetim ... 2
Liderliğin Tanımı, Temel Özellikleri ve Kapsamı ... 6
Lider-Yönetici Farkı ... 13
Liderin Güç (Etki) Kaynakları ... 20
Liderlik ve Eğitim Örgütleri ... 23
Bir Lider Olarak Okul Yöneticisi ... 24
2. BÖLÜM ... 33
LİDER-ÜYE ETKİLEŞİMİ (LMX) ... 33
Lider-Üye Etkileşimi Kavramı ve Kapsamı ... 35
Lider-Üye Etkileşim Kuramının Boyutları ... 39
Lider-Üye Etkileşimi Kavramının Önemi ve Çıktıları ... 42
Lider-Üye Etkileşim Kuramının Güçlü Yönleri ... 47
Lider-Üye Etkileşim Kuramının Sınırlılıkları ... 49
3. BÖLÜM ... 51
ÖRGÜTSEL BAĞLILIK İLE LİDER-ÜYE ETKİLEŞİMİ ... 51
Örgütsel Bağlılık Kavramı ve Kapsamı ... 55
iv / Lider-Üye Etkileşim Kuramı ve Bazı Çıktıları
Örgütsel Bağlılığın Temel Boyutları ... 59
Örgütsel Bağlılığı Etkileyen Faktörler ... 62
Örgütsel Bağlılığı Arttıran Unsurlar ... 64
Örgütsel Bağlılık Sınıflandırmaları ... 70
Etzioni’nin Örgütsel Bağlılık Yaklaşımı ... 71
O’reilly ve Chatman’ın Örgütsel Bağlılık Yaklaşımı ... 73
Kanter’in Örgütsel Bağlılık Yaklaşımı ... 75
Wiener’in Örgütsel Bağlılık Yaklaşımı ... 76
Allen ve Meyer’in Örgütsel Bağlılık Yaklaşımı ... 77
Duygusal Bağlılık ... 78
Devam Bağlılığı ... 79
Normatif Bağlılık ... 81
Örgütsel Bağlılığın Çıktıları ve İlişkide Olduğu Kavramlar ... 84
Örgütsel Bağlılık ve Lider-Üye Etkileşimi ... 91
4. BÖLÜM ... 93
ÖRGÜTSEL GÜVEN VE LİDER-ÜYE ETKİLEŞİMİ ... 93
Güven ... 93
Örgütsel Güven ... 94
Örgütsel Güvenin Önemi ve Çıktıları... 95
Güven ve Lider-Üye Etkileşimi ... 96
KAYNAKÇA ... 97
ÖN SÖZ
Liderlik; üzerinde yoğun olarak çalışılan bir olgu, varlık ve birikimiyle de bir süreçtir. Her liderlik yaklaşımı, li- derlik olgusunun ve liderin farklı bir yönüne ışık tutmaktadır.
Çağcıl liderlik yaklaşımlarından Lider-Üye Etkileşim Kuramı, diğer liderlik kuramlarından farklı olarak liderin, her bir as- tına standart bir yaklaşım sergilemediğini ileri sürmektedir.
Bu kuram; lider ile üye arasında çift yönlü bir ilişkinin varlı- ğına dikkat çekmesi açısından da önemli görülmektedir. Lider ile üye arasındaki etkileşim kalitesinin yüksek olması, örgüt- ler ve yönetim açısından olumlu çıktılar sunmaktadır.
Lider-üye etkileşimine yönelik çözümlemelerin yanı sıra örgütlerde anahtar yapılar olarak nitelendirilen örgütsel bağlılık ve örgütsel güven konularının çözümlenmesi önem- lidir. Örgütsel bağlılık ve örgütsel güvenin oluşması ve şekil- lenmesi, Lider-Üye Etkileşim Kuramı perspektifinde incelen- mektedir. Liderlik, örgütsel bağlılık ve örgütsel güvenin; bi- reysel ve örgütsel yaşam üzerindeki etkilerine dikkat çek- mektedir.
Bu kitabın yayına hazırlanmasında katkıda bulunan Anı Yayıncılık Yönetim Kurulu Başkanı Özer DAŞCAN, kapak tasarımı için Kezban KILIÇOĞLU, mizanpaj için Göksel ÇAKIR başta olmak üzere, emeği geçen tüm yayınevi ve matbaa çalı- şanlarına teşekkür ederim. Sevgi ve desteklerini her zaman hissettiğim aileme, eşime ve çocuklarıma teşekkür ederim.
Dr. Selçuk DEMİR Şırnak-2021
YAZAR HAKKINDA
Dr. Öğr. Üyesi Selçuk DEMİR
Hatay, Antakya’da doğdu. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eği- tim Fakültesi İlköğretim Matematik Öğretmenliğinden me- zun oldu ve aynı yıl öğretmenliğe başladı. Gaziantep Üniver- sitesi Eğitim Yönetimi Teftişi Planlaması ve Ekonomisi ala- nında 2018 yılında doktora eğitimini tamamladı. Yazar, Şır- nak Üniversitesi Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulunda ça- lışmaktadır. Yönetim ve Organizasyon, Eğitim Felsefesi, Eği- tim Psikolojisi, Türk Eğitim Tarihi, Eğitimde Araştırma Yön- temleri, Karakter ve Değer Eğitimi, Eğitime Giriş, Eğitim Sos- yolojisi, Öğretim Teknolojileri, Öğretim İlke ve Yöntemleri, Eğitimde Drama, Sınıf Yönetimi, Eğitimde Ahlâk ve Etik, Kar- şılaştırmalı Eğitim, Eğitimde Program Geliştirme ve Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme dersleri okumuştur. Yazarın ha- kemli dergilerde yayınlanmış uluslararası ve ulusal makale- leri, uluslararası kitap bölümleri, uluslararası ve ulusal bildi- rileri bulunmaktadır. Demir, evli ve üç çocuk babasıdır.
İletişim: Şırnak Üniversitesi/ Beden Eğitimi ve Spor Yükseko- kulu/ Antrenörlük Eğitimi Bölümü
e-mail: selcukdemirs3@gmail.com
1. BÖLÜM
LİDERLİK
Norveç İlimler Akademisinin yaptığı araştırmada mi- lattan önce 3600 yılından 2014 yılına kadarki süreçte sadece 292 yılın dünyada barışla geçtiği belirtilmektedir. Sayısal ve- rilerden hareketle bir yılda 13 savaşın gerçekleştiği anlaşıl- maktadır. Savaşlardaki önemli sorunun liderlik, strateji ve taktik olduğu görülmüştür (Saruhan ve Yıldız, 2014). Bu sa- vaşlarda birçok insanın hayatının son bulduğu düşünüldü- ğünde; liderliğin, üzerinde durulması gereken bir konu ol- duğu açıktır. Yukarıdaki açıklamalar dikkate alındığında; li- derlik kavramının temelleri, askerî alanyazından gelmekte- dir. Liderliğin incelenme tarihinin milattan önce 400’lü yıl- larda Platon’un “Republic” adlı eserine dayandığı bilinmek- tedir (Lunenburg ve Ornstein, 2013: 100). Liderlik (leaders- hip), lider (leader) ve liderlik etmek (to lead) kelimeleri eti- molojik olarak incelendiğinde; bu kelimelerin Anglosakson köklerinin, ‘yol’ veya ‘yön’ anlamında kullanılan ‘lead’ ve
‘yol göstermek’ anlamına gelen ‘to lead’ olduğu görülmekte- dir (Erkutlu, 2014: 1; Tabak ve Sığrı, 2014: 377). Anglosak- sonların denizcilikle uğraşmalarından dolayı bu kelime gemi rotası anlamında kullanılmıştır (Tabak ve Sığrı, 2014: 377).
Liderlik; tarihi çok eskilere dayanan, önemini kaybetmeyen ve araştırmacıların ilgisini yoğun olarak çeken bir konudur (Altay, 2012: 25; Aydın, 2014: 251; Bakan ve Doğan, 2013: 3;
Soylu, Tabak ve Polat, 2007: 180). Liderlikle ilgili yapılan araştırmalar, incelemeler ve benzeri çalışmaların kapsamı;
2 / Lider-Üye Etkileşim Kuramı ve Bazı Çıktıları
konuya verilen önemin somut göstergeleri olarak düşünül- mektedir.
Liderlik ve Yönetim
Liderlik, üzerinde pek çok araştırma yapılan olgusal bir süreçtir (Ali, 2012: 75; Aydın, 2014: 251; Barutçugil, 2014:
23; Northouse, 2014: 1; Soylu, Tabak ve Polat, 2007: 180;
Yukl, 2010: 20). Liderlik, sosyal bilimlerdeki farklı disiplinle- rin (psikoloji, sosyoloji, tarih, siyaset bilimi, yönetim bilimi) kapsamına giren bir süreçtir (Erkutlu, 2014: 1). Her geçen za- man içerisinde liderliğin farklı bir yönünü ortaya koyan yeni bir liderlik yaklaşımı ve teorisi geliştirilmektedir (Barutçugil, 2014: 14; Kreitner ve Kinichi, 2009; Northouse, 2014). Lider- lik yaklaşımları incelendiğinde; her dönemde insanları etki- leyerek ortak bir vizyona kanalize eden kişilerin varlığını gör- mek mümkündür. Liderler; çalışmaları planlamakta, organi- zasyonu sağlamakta, insanları eş güdümlemekte ve yapılan- ları denetlemektedirler (Aydın, 2014: 251), diğer bir ifadeyle yönetimin dört önemli fonsiyonunu da yerine getirmektedir- ler. Liderler sadece bunlarla kalmamakta, izleyenlerini kitle- ler halinde peşinden sürüklemektedir. Bu kişiler, diğerleriyle çalışırken iletişimlerinin kaliteli olmasına dikkat etmektedir- ler. Kullandıkları dil ile izleyenlerinin güven ve bağlılıklarını kazanmakta, olumlu davranışlarını övgü yoluyla pekiştir- mekte ve onları ortak bir hedefe ulaşma konusunda isteklen- dirmektedirler (Can, 2014; Murray, 2015, 2016).
Örgütsel etkililiğin sağlanması ve bireysel yeterlik düzeyinin arttırılmasında en fazla katkıyı, örgüt yöneticileri- nin sunması beklenmektedir (Kreitner ve Kinichi, 2009). Yö- neticiler; örgütsel etkililiğin sağlanması, bireysel yeterlikle- rin geliştirilmesi, örgütün varlığının devam ettirilmesi ve ör-
Liderlik / 3 gütsel amaçların gerçekleştirilmesinde önemli bir role sahip- tirler (Bursalıoğlu, 2012). Örgütün insan ve madde kaynakla- rının örgütsel amaçlar doğrultusunda etkili bir şekilde işe ko- şulması gerekli görülmektedir. Dolayısıyla her örgüt yöneti- cisinden birer lider olması ve insan kaynaklarını madde kay- nakları ile birlikte eş güdümleyerek rasyonel bir şekilde ör- gütsel amaçlar doğrultusunda kullanması beklenmektedir (Sağır, 2013: 184).
Yaşanılan hızlı değişimler, ekonomik çalkantılar, be- lirsizlikler, kriz durumları ve siyasal olaylar, toplum ve örgüt- lerin örnek ve büyük liderlere daha fazla ihtiyaç duymasına neden olmaktadır (Bursalıoğlu, 2012). Bugünü kurtarmak ve geleceği inşa etmek için yeni ve güçlü lider kuşağının, varlı- ğını ve etkisini göstermesi önemlidir (Barutçugil, 2014: 23).
Sıra dışı ve büyük liderlerin azlığı sorunların yaşanmasına ve çözülmesi güç bir hal almasına neden olabilmektedir.
İnsanların istek ve ihtiyaçlarının karşılanmasının ge- rekliliği ve sağladığı avantajlardan dolayı onları toplu olarak bir arada yaşama yönlendirmiştir (Erkutlu, 2014: 1; Bakan ve Doğan, 2013: 3). İnsanlar amaçlarına ulaşmak için örgütlen- meye gereksinim duymuşlardır (Aydın, 2014; 251). Belli amaç ve gereksinimlerini karşılamaya yönelik bir araya gelen insan topluluklarının oluşturulması ve harekete geçirilmesi de on- ların yönetilme gerekliliğini doğurmuştur. Dolayısıyla lider- lik, yönetimin önemli konuları arasında yer almıştır (Bakan ve Doğan, 2013; Lunenburg ve Ornstein, 2013; Northouse, 2014; Robbins ve Judge, 2012; Robbins, Decenzo ve Coulter, 2013; Saygın ve Saygın, 2016). Tarih boyunca insanlar hem yönetmiş hem de yönetilmiştir (Bursalıoğlu, 2012: 1). Lider- lik, hem grubun yönetilme gereksinimi hem de gruptan biri- nin yönetme isteğinin doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmış- tır (Aydın, 2014: 251; Erkutlu, 2014: 1). Liderin ortaya çıkışı
4 / Lider-Üye Etkileşim Kuramı ve Bazı Çıktıları
ile ilgili yapılan araştırmalar; liderlerin çeşitli özellikleri açı- sından izleyenlerinden farklılık gösterdiği ve bu özelliklerin lider olarak görülmedeki varyansın önemli bir miktarını açık- ladığını göstermiştir (Ballı, 2012: 54). Bu bağlamda liderlik konusuna verilen önem düzeyinin yüksek olmasında, sosyal varlık olan insanın özelliklerinden ve gereksinimlerinden ge- len yönlendirme ve yönlendirilmenin payının büyük olduğu;
lider olacak kişinin ise diğerlerinden çeşitli özellikler açısın- dan farklı oldukları görülmektedir.
Yönetim teorisinde hakim olan görüş; yöneticilerin, örgütlerinin başarılı ya da başarısız olmasında doğrudan so- rumlu olduğudur (Robbins ve diğ., 2013). İyi yöneticiler de- ğişimi tahmin eder, fırsatlardan yararlanmasını bilir, deği- şime açıktır, örgütlerine yön verir ve liderlik yapar (Northo- use, 2014). Lider konumunda olan bu kişinin aldığı kararlara ve uygulamalara bağlı olarak örgütün performans ve verimli- liği farklılaşır (Robbins ve diğ., 2013: 32). Görüldüğü gibi yö- neticinin örgütü adına sorumlulukları fazladır. Yönetim teo- risinde diğer bir görüş ise bir örgütün başarı ya da başarısız- lığında dış çevrenin önemli bir rolünün olduğunu belirtir (Yukl, 2010). Örgütün yönetilme biçimini etkileyen yönetici- nin kontrolü dışındaki dış çevredir. Lider konumunda olan ki- şiler; belirsiz ve karışık durumları anlamlandırmak için plan- lar yapar, kararlar alır ve bunların uygulanmasını sağlar (Robbins vd., 2013: 32; Robbins ve Judge, 2012: 5). Perfor- mans belirleme yeteneğinin dış çevreden etkilendiği belirti- lebilir. Yöneticilerin ne güçlü ne de aciz kişiler oldukları be- lirtilebilir. Yöneticilerden beklentilerimiz yüksek olabilir.
Fakat yöneticilerin yönetim faaliyetlerinde, dış çevrenin de rolünün olduğunu göz önüne almalıyız.
Genelde formal örgütler, özelde ise eğitim kurumları örgütsel etkililiğin tek bir faktöre bağlanamayacağı kadar karmaşık süreçleri içermektedir (Lunenburg ve Ornstein,
Liderlik / 5 2013). Buna rağmen örgütsel etkililiği sağlamada liderin ni- teliği ve yeterlikleri, önemli belirleyicilerdir (Aydın, 2014:
251). Eğitim örgütleri dışındaki kontrol edilemez faktörlerin aksine liderin doğasının ve niteliğinin geliştirilebilir olduğu düşünülmektedir. Bu olasılığın varlığı; liderlik ile ilgili yapı- lan çalışmaların önemli gerekçesini oluşturmaktadır.
Gedikoğlu (2015: 45) liderlik ve yönetimin iki farklı alan olduğunu ve okullarda bu iki alana da başarıyı arttırmak için gereksinim duyulduğunu belirtmektedir. Ayrıca bu ikisi arasında denge kurulmadığında, örgütün daimi bir başarı gösteremeyeceğini ileri sürmektedir. Dolayısıyla okul yöne- ticilerinin başarılı olmaları için hem yönetim hem de liderlik alanlarında bilgi sahibi olması ve uygulamalarında bu bilgi- leri yansıtmaları beklenilmektedir.
Geçmişi çok eskilere dayanan liderlik alanında yazıl- mış eski kitaplarda, hükümdar ve liderlere verilen öğütler şu şekilde altı grupta toplanabilir (Bursalıoğlu, 2015: 4-5):
Akıllı davranınız: Aklın ve aklı kullanmanın bi- rinci derecede önemli olduğu belirtilmiştir.
İyi davranınız: İyilik akla paralel görülmüş ve yönetimin politika ile iyilik karışımı bir temele oturtulmasının uygun olduğu görülmüştür.
Cesur olunuz: Cesaretin yönetim sürecinin ek- seni olduğu belirtilmiş.
Anlaşınız: Hükümdar ve yöneticilerin bile olumlu davranmak ve karşı gruplarla anlaşmala- rının zorunluluk olduğunda uzlaşılmıştır.
Esnek olunuz: Ulaşılacak amacın haklı göstere- ceği her yolu kullanmayı öğütleyen eskiler, as- lında ilkesizliğe yol veriyordu. Burada yönetici davranışında bu esneklik zorunlu bulunmuştur.
