Türkiye Spor Toto Süper Liginde Rekabetçi Denge
Tuğbay İNAN
Cumhuriyet Üniversitesi, Beden Eğitimi ve Spor Yüksekokulu, Sivas (e-mail: tinan@cumhuriyet.edu.tr)
ÖZET
Spor ligleri, varlıklarının devam edebilmesi için belirli bir rekabet dengesini içlerinde barındırmak durumundadırlar. Çünkü diğer şartların eşit olması halinde, maç sonucunun önceden kestirilememesi taraftarlar üzerinde büyük bir ilgi yaratacak ve seyircilerin ligdeki müsabakaları izleme isteğini tetikleyecektir. Rekabet dengesinin üst düzeyde seyir ettiği liglerde, seyircilerden elde edilen gelirler de en üst düzeye çıkarılabilir. Bu çalışmada Türkiye Spor Toto Süper Ligi’nin 1987–1988 sezonundan itibaren 23 yıllık uzun süreli C5 Rekabetçi Denge indeksi ve Herfindahl- Hirschman indeksi kullanılarak rekabetçi denge düzeyinin izlediği yol tespit edilmiş, karşılaşılan problemler ve alınması gereken önlemler tartışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Rekabetçi Denge, Türkiye Spor Toto Süper Ligi, Futbol, C5 indeks, Herfindahl Hirchman İndeks
Competitive Balance in Turkish Super League
ABSTRACT
Sport leagues have to involve a significant competition balance in order to continue their existence. Especially through the high-competitive leagues where the match results are uncertain, incomes taken from the supporters can be put on a higher position. In this study by using along term competitive balance analysis, some facing problems and precautions were discussed through the seasons (1987-2010) in Turkish Spor Toto Super League. Within the practice of this study, the way that competitive balance level followed was determined in the history of super league (23 years). Through this purpose C5 Competitive Balance Index and a Herfindahl-Hirschman Index were used. Finally, it is seen that in Super League, competitive balance factor took place time to time but in total, a view apart from competitive balance obviously seen.
Key words: Competitive Balance, Turkish Super League, Football, C5 Index, Herfindahl Hirchman Index.
GİRİŞ
Sürekli gelişen ve değişen dünya, toplumsal yaşamın değişmesine ve gelişmesine de yardımcı olmaya devam etmektedir. Sanayileşme ve teknolojideki gelişmeler toplumsal hayatta serbest zamanın aktif ve etkili bir biçimde kullanılmasına olanak sağlarken, gündelik hayatta aktif katılım adına spora ve spor olaylarına katılımı da pozitif yönde etkilemektedir. Özellikle iletişim teknolojisindeki gelişmeler spora ve spor olaylarına olan ilginin artmasına neden olmuş bu ilgiyi fark eden spor dışındaki birçok işletme de spor sektörü içerisine girerek spor sektörün oluşmasına, büyümesine ve yaygınlaşmasına neden olmuştur.
Spor bütün dünyada boyutları gittikçe büyüyen bir ekonomik faaliyet haline gelmektedir. Birleşmiş Milletler sporun küresel ekonomi içindeki payının % 3’e ulaştığını ifade etmektedir. Avrupa Komisyonu’na göre ise spor, AB ülkelerinin milli gelirlerinin %1'ini oluşturmaktadır (13). Bu veriler dünyanın hemen her ülkesinde spor karşılaşmalarının da, ciddi gelirler getiren organizasyonlara dönüşmeye başladığını göstermektedir.
Günümüzde giderek daha büyük ve daha gelişmiş organizasyonlarla karşımıza çıkan adından ve içeriğinden en fazla söz ettiren bir spor dalı olan futbol; aynı zamanda kitleleri peşinden sürükleyen, oynaması kolay ve içerisinde yoğun rekabet barındıran bir spor dalı olarak karşımıza çıkmaktadır. Ülkemizde futbol branşında faaliyet gösteren ve Türkiye Futbol Federasyonu (TFF) tarafından tescili yapılmış 6828 kulübü bulunmaktadır (14). Bu kulüpler profesyonel ve amatör olmak üzere 13 ligde mücadele vermektedirler.
Futbol; Avrupa’da 1980’lerin başından, ülkemizde ise 1990’lı yılların sonlarından itibaren, kulüplerin yeni stadyumlar inşa ederek gelirlerini artırma isteği, reklam, sponsorluk gelirleri, logolu ürün gelirleri ve özellikle özel televizyon kanalları arasında yaşanan yoğun rekabet nedeni ile önemli artışlar yaşanan yüksek yayın hakları gelirlerinin de katkısıyla baş döndürücü bir hızla büyük bir endüstri olarak yeniden yapılanmıştır (5).
Bu gelişmeler tüm dünyada futbol sektöründe yapısal bir dönüşüm sürecini başlatmakta kalmamış aynı zamanda sadece bir spor dalı olmaktan çıkararak, stratejik ve finansal tekniklerle kar ve fayda SELÇUK UNIVERSITY JOURNAL OF PHYSICAL EDUCATION AND SPORT SCIENCE
maksimizasyonu ilkelerine göre yönetilmesi gereken bir endüstri haline getirmiştir.
Futbol ekonomisi üzerine yapılan araştırmalar neticesinde yayınlanan raporlar küresel ekonomik krizin etkilerine rağmen ekonomik açıdan Avrupa futbol pazarının büyüdüğünü ve 15.7 milyar Euro’ya ulaşıldığını göstermektedir (12).
Futbol alanındaki bu ekonomik büyüklük ve gelişmişlik futbol oyununun teknik taktik anlayışından, sporcu özelliklerine, taraftar tiplerinden, futbolla ilgilenen kişilerin sosyo ekonomik seviyelerine dahi etki etmiş futbol kulüplerinin yönetim anlayışlarında ciddi gelişmelere neden olmuştur.
Profesyonel kulüpler özgün bir doğal tekelci yapıya sahiptirler ve bu yapı genel olarak diğer ekonomik sektörlere uygulanan anti-tröst uygulamalardan muaf tutulmaktadır. Profesyonel futbol kulüplerinin anti-tröst uygulamalardan muaf tutulmasının temelinde yatan en önemli olgu sportif mücadelelerin bir rakip gerektirmesidir. Bir kulübün seyircilerini etkilemek için her zaman başka bir takıma ihtiyacı vardır ve bu durum sporun kendine özgü karakteristik bir özelliğidir (4).
Futbol endüstrisini diğer endüstrilerden ayıran en önemli özelliklerinden birisi; arz edilen ürünün yani maçların, rekabet içinde olan takımlar tarafından ortak ve karşılıklı olarak sunulmasıdır. Bir ligin genel başarısını belirleyen ana faktör, lig dengesi veya rekabetçi dengedir(4).
Futbol ligleri, varlıklarının devam edebilmesi için belirli bir rekabet dengesini içlerinde barındırmak durumundadırlar. Belirli bir rekabet seviyesine ulaşamamış ligler ise yenenin ve yenilenin önceden büyük olasılıkla tahmin edilebileceği, seyretmesi zevkli olmayan maçların ligleri olacaktır. Buna karşın diğer şartların eşit olması halinde, maç sonucunun önceden kestirilememesi taraftarlar üzerinde büyük bir ilgi yaratacak ve seyircilerin ligdeki müsabakaları izleme isteğini tetikleyecektir.
Rottenberg (1956), şampiyon olma ihtimali olan takım sayısının artması halinde, rekabetin ve seyirci sayısının da artacağını ileri sürmüştür (1). Bunun yanı sıra, Jennet (1984), herhangi bir profesyonel ligin bir veya birkaç takım tarafından hâkimiyet altına alınması durumunda ligin azalmış olan rekabet derecesine bağlı olarak seyirci sayısının da azalacağını ifade etmiştir (3).
Gürel (2007) ise; Ligin başarılı olabilmesi ve çok sayıda seyirci çekebilmesi için belli sayıda kulüp ile bu kulüpler arasında belli bir oranda rekabetçi denge olması gerektiğini ifade etmektedir(4).
Futbol maçların sonuçlarının önceden kestirilemeyişinden dolayı rekabet derecesi ile futbola olan talep ölçümleri genellikle ekonometri yöntemleri kullanılarak yapılmaktadır. Rekabetçi denge, herhangi bir ligde yer alan takımların kazanılan maçlarını ya da
şampiyonluğun dağılım oranlarını vermektedir. Gelir dağılımındaki eşitsizliği ya da yoğunlaşma oranını ölçen yöntemler, rekabetçi denge analizlerinde de kullanılabilmektedir.
MATERYAL ve METOT
Rekabetçi denge üzerine yapılan teorik araştırmaların temelini Rottenberg’in 1956 yılında yapmış olduğu çalışma oluşturmaktadır (8).
Rekabetçi denge üzerine yapılan ampirik çalışmalar iki farklı yol izler. Birincisi; rekabetçi denge analizinin kendisidir. Bu analizler ile rekabet dengesinin zaman içerisindeki değişimi incelenir.
İkinci yol ise; rekabetçi dengenin taraftarlar üzerindeki etkilerini inceler. Her iki analiz de ligin yapısı, rekabet düzeyi ve taraftar faydası arasındaki ilişkilerin anlaşılması için gereklidir (4).
Literatürde rekabetçi dengeyi analiz etmek için çok sayıda yöntem kullanıldığı gözlemlenmiş olup farklı spor dallarında ve liglerde en sık kullanılan yöntemler olarak “C5 Index” ve “Herfindahl- Hirschman Index” tespit edilmiştir. Michie ve Oughton1992, Depken 1999, La Croix ve Kawamura 1999, Eckard 2001, Schmidt ve Berri 2003, Sarkar 2008. yapmış oldukları çalışmalar uluslararası örnekler Güneş İ. 2004, Gürel S.P. 2007 ise Türkiye’den örnekler olarak verilebilir (7,2,6,1,10,9).
Araştırmamızda da “Kulüp Yoğunlaşma Oranları”nı hesaplamak için C5 Rekabetçi Denge indeksi ve Herfindahl- Hirschman indeksi kullanılmıştır. Bunun için TFF arşivlerinden alınan veriler her yıl için ayrı ayrı hesaplanmıştır.
C5 Index:
Standart bir endüstride C5 endeksi, endüstriye hakim olan 5 büyük firmanın yoğunlaşma oranını gösterir. Bunu futbol sektörüne uyguladığımız takdirde, en üstte yer alan 5 Kulübün yoğunlaşma oranları ile diğer kulüplerin oranları arasındaki dengesizliği ortaya koymaya yarar. Bir lig içerisinde hesaplanan sezon için en üstteki 5 kulüp tarafından kazanılan puanların toplamının yine o sezon için kulüplerce kazanılan puanların toplamına bölünmesi ile elde edilir (şekil 1).
Şekil 1.
En Üstteki 5 Kulüp Tarafından Kazanılan Puanların Toplamı C5 oranı =
Bütün Kulüplerce Kazanılan Puanların Toplamı
C5 oranındaki artış, rekabet dengesinin azaldığını ve ilk beş kulübün lige hakim olduğunu gösterir (4).
Futbol liglerinde lige katılan kulüp sayısı ilgili statüler gereği önceden tespit edilir, sayıları sabittir ve puan sistemi nedeniyle ilk beş kulübün bütün puanları toplaması mümkün değildir. Fakat bazı dönemlerde ligin yapısında değişiklikler olabilir ve takım sayıları arttırılabilir ya da azaltılabilir.
Lig büyüklüğündeki değişmelerin etkisini de ölçüme dahil edebilmek için C5 oranını, tam rekabette olan ideal durum ile karsılastırmak gerekmektedir bu durumda lig içerisinde rekabetin ölçülmesi ise şekil’ 2 deki gibi olacaktır.
Şekil 2.
N; lige o yıl katılan futbol kulübü sayısını simgelemektedir.
Herfindahl- Hirschman Index:
Herfindahl-Hirschman indeksi bir endüstrideki tüm firmalar arasındaki eşitsizliği ölçer. Futbola uygulandığında ise; ligi oluşturan tüm kulüpler arasındaki eşitsizliği gösterecektir (4).
Herfindahl-Hirschman indeks değerlerinin tam olarak tespit edinilebilmesi için ise öncelikle o lig de yer alan her bir kulübün sezon sezon Pazar payının bulunmasına ihtiyaç vardır. Çalışmamızda Pazar payını Herfindahl-Hirschman endeksinde kullanabilmek için şöyle bir yol takip ettik. Belirli bir ligde belirli bir senede tüm takımların topladıkları puanları o pazarın büyüklüğü kabul edecek olursak, bu takımlardan birinin topladığı puanın ligde toplanan toplam puana bölünmesi ile elde edilen rakam, o takımın pazar payı olmaktadır (şekil 3).
Şekil 3.
Ligde yer alan tüm takımların pazar paylarının karelerini toplayarak o sezon için ligin Herfindahl- Hirschman indeks değerini bize verir (şekil4).
Şekil 4.
BULGULAR
Türkiye Spor Toto Süper ligi’in 1987–2010 sezonları arası her sezon için ligin ilk 5 takımı içerisinde bulunan takımların puanlarının tüm sezon boyunca toplanan puanlara oranları hesaplanmıştır. İlk 5 takımın her sezon için toplam puandan aldığı pay ortalama % 40’dır yani ilk 5 takım piyasanın ortalama
%40 payına sahiptir ( Tablo 1).
Tablo1. İlk 5 takımın sezonlardan aldıkları pay
Sezon % Pay Sezon % Pay
1987-1988 0,33 1999-2000 0,39
1988-1989 0,4 2000-2001 0,4
1989-1990 0,39 2001-2002 0,37
1990-1991 0,42 2002-2003 0,4
1991-1992 0,46 2003-2004 0,38
1992-1993 0,47 2004-2005 0,42
1993-1994 0,45 2005-2006 0,38
1994-1995 0,41 2006-2007 0,39
1995-1996 0,43 2007-2008 0,43
1996-1997 0,42 2008-2009 0,38
1997-1998 0,38 2009-2010 0,39
1998-1999 0,4
Tablo 1 den de anlaşılacağı üzere Türkiye spor toto süper liginde 1987-1988 sezonunda ilk 5 takım en az paya sahipken 1992-1993 sezonunda ise en fazla paya sahiptir tüm sezonların ortalamaları ise 0,40 olmuştur yani tüm sezonlar boyunca ligi en üste bitiren 5 takım ortalama pazarın %40’ına sahiptir.
1987-2010 sezonlarının C5 rekabetçi denge endeksine göre analizi grafik 1’de gösterilmiştir. Grafik 1 incelendiğinde rekabetin en yoğun olarak yaşandığı sezonun 1987-1988 sezonu olduğu, rekabetten en çok uzaklaşılan sezonunda 1995-1996 sezonu olduğu tespit edilmiştir.
C5 Rekabetçi Denge Endeksi hesaplamalarına göre bu 1987-1988 sezonunda diğer sezonlara göre daha rekabetçi bir sezonun yaşandığını 1995-1996 sezonunda ise rekabetten en fazla uzaklaşılan sezon olarak tespit edilmiştir.
Herfindahl- Hirschman’a göre 23 yıllık analiz yapıldığında rekabetin en yoğun olduğu 2006-2007 sezonu olmuş, rekabetten en çok uzak kalınan sezonun ise 1996-1997 sezonu olduğu tespit edilmiştir.
Grafik 1. 1987-2010 Sezonları arası C5 Rekabetçi Denge Endeksi
Grafik 2. 1987-2010 Sezonları arası HICB
TARTIŞMA
Spor Toto Süper ligi için yapılan uzun süreli rekabetçi denge hesaplamalarında sezon sezon rekabet seviyesi artmış olsa da genel itibari dalgalı düzensiz bir durum ile ligimiz rekabetçi dengeden yoksun bir seyir izlemektedir.
Bu veriler ışığında spor kulüpleri çağdaş işletmeciliğin başarı getiren yöntemlerini yürütmek ve kurumsal yönetimin gereklerini uygulamak durumundadırlar.
Spor Toto Süper ligi içerisinde rekabeti artırıcı tedbirler alınmadığı takdirde ligin birkaç takım tarafından devamlı domine edilmesi ve şampiyonlukların bu takımlar arasında paylaşılması özellikle insanların futbola karşı ilgisini azaltabilecek, stadyuma giden seyirci sayısını olumsuz yönde
etkileyebilecek ve futbol kulüplerinin ciddi gelir kayıplarına neden olabilecektir.
Türkiye’de futbol sektörünü büyütmek geliştirmek adına Türkiye Futbol Federasyonuna, Futbol kulüplerine ciddi görevler düşmektedir;
UEFA kriterleri uygulaması ile kulüpler yeniden denetlenmeli;
Finansal açıdan kötü davranışların önüne geçebilmek için kulüplerin bağımsız dış denetimleri yapılmalı;
Gelirlerine orantılı olarak kulüp borçlanmalarına üst sınır getirilmeli mali yapısı düzgün olmayan kulüplere yaptırımlar uygulanmalı;
Özellikle yayın hakkı gelir dağıtım modelinde son yıllarda Anadolu kulüpleri lehine olumlu gelişmeler olsada bu modelin tekrar gözden geçirilerek rekabeti artırıcı şekilde yeniden düzenlenmesi;
Oyuncu transferlerinde ücret taVanı modeli üzerinde çalışmaların yapılması gelecekte Türkiye Spor Toto Süper liginde rekabeti artırılabileceği gibi artan rekabet sayesinde kulüplerimizin sportif açıdan da güçlenmesine Avrupa kupalarında daha iyi mücadele edebilmelerine hatta bu olumlu durumun Milli takımlarımıza yansıması ile birlikte Uluslar arası futbol alanda söz sahibi ülkeler arasına girmemizi sağlayabilecektir.
KAYNAKLAR
1. Eckard E W. Free agency, competitive balance, and diminishing returns to pennant contention. Economic Inquiry, 2001; 2: 53.
2. Depken CA. Free agency and the competitiveness of major league baseball, Review of Industrial Organization, 1999; 14: 205.
3. Jennett N. Attendances, uncertainity of outcome and policy in scottish football league. Scottish Journal of Political Economy, 1984; 31: 2.
4. Gürel SP. Futbol Liglerinde Rekabet ve Türkiye 1. Futbol Liginde Rekabetçi Denge Analizi. Yüksek lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli, 2007.
5. İkiz M. Bir Endüstri Olarak Futbol, http://www.futbolekonomi.com/index.php?option=c om_content&view=article&id=363:bir-enduestri- olarak-futbol&catid=121:mete-ikiz&Itemid=61 Erişim tarihi: 22/07/2010.
6. La Croix SJ, Kawamura A. Rule changes and competitive balance in japanese professional baseball, Economic Inquiry, 1999; 37: 254.
7. Michie J, Oughton C. Competitive balance in football:
trends and effects. Football Governace Research Centre, 2004; 2: 4-28.
8. Rottenberg S. The baseball players labor market.
Journal of Political Economy, 1956; 4: 242-258.
9. Sarkar S. Is UEFA right? Measuring competiteveness of domestic football leagues. International Journal of Sport Management and Marketing, 2008; 3: 374-382.
10. Schmidt MB, Berri DJ. On the evolution of competitive balance: the impact of an increasing global search. Economic Inquiry, 2003; 41: 4, 692-704.
11. Sloane PJ. The economics of professional football: the football club as utility maximiser. Scottish Journal of Political Economy, 1971; 18(1): 121-146.
12. Sports Business Group. Annual Review of Football Finance 2010 Highlights Deloitte Touche Tohmatsu Limited London, 1, 2010.
13. Tanrıöver Ö. Avrupa birliği sürecinde Türk futbolu, Deloitte yayın ve raporları spor serisi. Deloitte Touche Tohmatsu Limited, 2007.
14. Türkiye Futbol Federasyonu. Bilgi bankası http://www.tff.org/Default.aspx?pageID=119 ErişimTarihi: 19.08.2010
