Editör
Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat**
Katkılarından Dolayı
Müh. Murat TOMAR’a Teşekkür Ederiz
**Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat
Dicle Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Hastanesi
Sur / DİYARBAKIR
TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR DİCLE İLÇESİ VE TURİZM
*T.C. Dicle Üniversitesi
T.C. Dicle Üniversitesi Rektörlügü Sur / DİYARBAKIR
Yayınların Bilimsel ve Hukuki sorumluluğu yazarlara aittir.
Yayıncının izni olmaksızın kısmen ya da tamamen yayınlanamaz.
Editör
Baskı
UZMAN MATBAACILIK VE CİLTLEME Davutpaşa Cad. Güven Sanayi sitesi B / Blok No: 315 Topkapı - İSTANBUL Tel: (O212) 565 23 00
Gsm: 0555 616 17 21
Grafik & Tasarım Eda Esra ÇELİK Seda ÇELİK Kapak Tasarım Edip ÇELİK
ISBN: 978-975-7635-51-2 KASIM 2013
1. BASKI
Prof. Dr. Yusuf Kenan HASPOLAT TÜM YÖNLERİYLE DİYARBAKIR
DİCLE İLÇESİ VE TURİZM
İÇİNDEKİLER
DİCLE İLÇESİ TARİHİ Aygül Doru (Sayfa 4-12)
DİCLE İLÇESİ COĞRAFYASI Aygül Doru (Sayfa 13-23)
DİYARBAKIR İLİ DİCLE İLÇESİ VE ÇEVRE JEOLOJİK ÖZELLİK- LERİ. Yrd. Doç. Dr. Orhan Kavak (Sayfa 24-50)
FOTOĞRAFLARDA DİCLE İLÇESİNDE DOĞAL HAYAT Halil Aksoy (Sayfa 51-96)
DİCLE İLÇESİ KUTSAL MEKANLARI Prof. Dr. Kenan Haspolat (Sayfa 97-112)
HZ. NUH-HZ. MUSA VE DİCLE İLÇESİ Prof. Dr. Kenan Haspolat (Sayfa 113-117)
HZ. MUSA VE DİCLE İLÇESİ VE EĞİL Prof. Dr. Kenan Haspolat (Sayfa 118-122)
KRALKIZI BARAJI VE DİCLE NEHRİ Yüksek müh. İrem Haspolat (Sayfa 123-159)
DİYARBAKIR VE EĞİL-DİCLE İLÇELERİNDE KELEK TAŞIMA- CILIĞI Aygül Doru (Sayfa 160-167)
DİCLE İLÇESİ KÖYLERİ Düzenleyen. Murat Tomar (Sayfa 168-188) SOSYOKÜLTÜREL HAYAT - EL SANATLARI - YEMEK KÜLTÜRÜ - HALK OYUNLARI Dicle Kaymakamlığı İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü Personellleri (Sayfa 189-221)
DİCLE İLÇESİNDE TARIM VE HAYVANCILIK Sait KILIÇ , İsmail GÜL (Sayfa 222-245)
DİYARBAKIRIN DİCLE İLÇESİ PİRİCMAN KÖYÜ'NDE HZ.
ÖMER'İN NESLİ Prof. Dr. Muhammed ÇELİK (Sayfa 223-249)
CUMHURİYET DÖNEMİ YILLIKLARINDA DİCLE Mehmet Ali Akabay (Sayfa 250-254)
ŞEYH SAİD EFENDİ VE PİRAN HADİSESİ Av. Muhammed Akar (Sayfa 255-255)
Diyarbakır İli Dicle İlçesi ve Çevresinin Jeolojik Özellikleri
Orhan KAVAK*
ÖZET
Bölge Güneydoğu Anadolu Bindirme Kuşağı'nın güneyindeki Kenar Kıvrımları Kuşağı'nda yer alır. Miyosen, tektonik olayların oldukça etkin olduğu bir dönem olup Midyat grubuna ait birimler regresif olarak çökelimlerini tamamlamış, ardından Miyosen başında bölgenin kuzeyi alçalmaya, deniz seviyesi yükselmeye başlamıştır. Bunun sonucunda transgresif olarak Silvan grubuna ait Fırat Formasyonu çökelmeye başlamıştır. Orta Miyosen başlarında sıkışma tektoniğinin etkinlik kazanmasıyla birlikte Lice Formasyonu çökelmiş ve Alt Miyosen çanağı kapanmıştır.
Buna bağlı olarak
Diyarbakır İli Dicle ilçesi ve çevresinde genel olarak Jeolojik anlamda 3 farklı formasyon ayırt edilebilmektedir. En altta Silvan Grubuna ait Alt Miyosen yaşlı Fırat formasyonu üstte, Fırat formasyonunu uyumlu olarak örten yine Silvan Grubuna ait Lice formasyonu ve en üstte ise Lice formasyonunu uyumsuz olarak örten Üst Miyosen Alt Oligosen yaşlı Şelmo formasyonu bulunmaktadır.
Fırat Formasyonu dış görünüşü kirli beyaz, açık gri ve krem renklidir. Taze yüzeyleri beyaz-krem, bej renk almaktadır. Sert ve kırılgan bir yapıya sahip olup, tabaka kalınlığı inceden çok kalına kadar değişkendir. Birim konglomeratik bir seviye ile başlar üste doğru killi-tebeşirli (yumuşak) kireçtaşı, plaketli kireçtaşı en üstte sert, sıkı dokulu masif görünüşlü kireçtaşlarıyla son bulur. Fırat Formasyonu mikrit, sparit ve fosil içermektedir. Lice Formasyonu'nun taban kesimi mostra vermez. Mostra veren 819 m kalınlıktaki kısmın tabanında ince kumtaşı ara bantları içeren koyu gri renkli, sertçe, ince tabakalı marnlar yer alır. Marnların üzerinde sarımsı boz renkli sutaşı, gri renkli, polijenik elemanlı, sert, karbonat çimentolu kumtaşı, koyu gri renkli, serçe marn ardalanması ile devam eden istif, aynı özellikteki marn-kumtaşı ardalanması ile son bulur. Şelmo Formasyonu, grimsi yeşil, pembe, yer yer kahvemsi mor renkli kumtaşı, şeyi, kumlu silttaşı, yer yer jips ara tabakalı, karbonat çimentolu, yumuşakça, kötü boylanmak, kaba dokulu, poröz, altta ince tabakalı, dağınık kireçtaşı çakıllı, üstte kalın ve çapraz tabakalanmalı, sertçe kumtaşı halindedir.
*Yrd. Doç. Dr. Orhan KAVAK (Jeoloji Yüksek Mühendisi)
Dicle Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Maden Mühendisliği Bölümü Genel Jeoloji Anabilim Dalı 21280-Diyarbakır; kavakorhan@gmail.com; orkavak@dicle.edu.tr
1. GİRİŞ
Diyarbakır'ın bir ilçesi olan Dicle Eğil sancağı adlandırılmıştır. 1515'li yıllarda yerli beylerce idare edilen ve yönetimi babadan oğul'a geçen bir sancak olarak tarihte yerini almıştır. Tanzimat fermanıyla birlikte “Dirlik sisteminin” kaldırılmasıyla 1868 yılında Eyalet sistemi kurulmuştur. 1871 de yayınlanan Salnameye göre Dicle, Ergani Madene bağlı (Elazığ Maden İlçesi) Eğil bucağı olarak gözükmektedir. 1924 yılındaki düzenlemeyle Müge Teşkilatı Esasiye sinin 89. maddesi sancakları kaldırmış ve idari taksimatı Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köy şeklinde tespit etmiştir.
Dicle (Piran) bir süre Eğil adıyla Maden'e bağlı bir bucak iken 1938 yılında Eğil Bucağı ve Piran birleştirilerek, Eğil İlçesi oluşturulmuş ve Bir müddet sonra Eğil İlçe teşkilatı Dicle (Piran) bucağına taşınmış ve buraya Eğil ismi verilmiştir. 1951 yılından sonra Diyarbakır İline bağlı Eğil İlçesinin adı Dicle ve bu İlçeye bağlı Dicle Bucağının adı da Eğil olarak değiştirilmek suretiyle karışık durum düzeltilmiştir. Eğil daha sonra Diyarbakır İl merkezine bağlanmış ve şu an ayrı bir ilçe olarak idari yerini almıştır.
Dicle ilçesi Diyarbakır Merkezine 92 Km Uzaklıktadır, Fakat bu yol Ergani üzerinden sağlanan yoldur 2013 yılında yapılan Eğil Dicle Karayolu sayesinde bu mesafe 68 Km ye düşmüştür, 1274 Km 'lik bir alana yayılmış olan İlçenin 2
topraklarının büyük bir bölümü Dağlık ve Ormanlıktır, Ovalar ise dağlar arasına yerleşmiş küçük parçalar halindedir. İlçenin deniz seviyesinden yüksekliği 970 metre dir. Arazinin % 30'u meşe ağaçları ile kaplıdır. Ormanlık alana sahip olması sebebiyle Diyarbakır'ın diğer ilçelerine göre daha fazla yağmur almaktadır, ilçe de tarımcılıktan çok hayvancılık yapılmaktadır hayvancılıkta da küçükbaş hayvancılığı ön plandadır, ilçenin kuzeyinde; Elazığ'ın Alacakaya ve Arıcak ilçeleri Güneyinde; Eğil ilçesi Doğusunda; Ergani ve Elazığ'ın Maden ilçesi Batısında; Hani ve Kocaköy ilçeleri vardır, ilçe Elazığ ili ile sınır olan bir ilçedir, Dicle'nin çevresinde olan il ve ilçelere uzaklığı
Diyarbakır = 68 Km, Elazığ = 109 Km, Bingöl = 116 Km, Tunceli = 149 Km, Eğil = 18 Km, Ergani = 30 Km, Hani = 32 Km, Kocaköy = 52 Km, Alacakaya = 33 Km, Arıcak = 43 Km
Maden olarak ilçede Kurşunlu Köyünde Kurşun ve Çinko Madeni, Altıntaş ve Kuru dere Köylerinde Mermer Madeni çıkarılmakta olup, ayrıca Yokuşlu Köyünde Çinko Madeni keşfedilmiş olup çıkarılması plânlanmakta dır.
Şekil–1a Diyarbakır İli Mevki Haritası
Şekil–1b Diyarbakır İli Mevki Haritası
Şekil–2 Diyarbakır İli İlçe Sınırları Haritası
Şekil-3 Dicle İlçesi Sınır Haritası (google map)
Dicle'de karasal iklim hakimdir. Yazları, sıcak ve kurak; kışları, soğuk ve az yağışlıdır. Düşen yağışlar soğuk kış aylarında az miktarda kar, daha ılıman bahar aylarında sağanak yağmur şeklindedir. Yaz aylarında yağış yoktur. Çöl iklimini andıran günler yaşanır. Gündüz sıcaklığı gölgede 40-45ºC ye ulaşır. Kış aylarında -5 ile +25ºC arasında değişir. Gündüz ile gece arasındaki sıcaklık farkları çok belirgindir.
Çalışılan alan içinde doğal bitki örtüsü, olarak bodur ancak sık meşelikler gelişmiştir.
Yüksek kesimlerde pek seyrek olarak makilik ve çalılık alanlar gözlenebilmektedir.
Tarım ve hayvancılık bölgenin başlıca geçim kaynağını oluşturur. Akar çay ve derelere yakın alanlarda sulu tarım yapılabilmektedir. Özellikle pamuk, tütün ve sebze üretimi yaygındır. Susuz kesimlerde ise hububat ekilmektedir.
Diyarbakır'ın 68 km. Kuzeyinde oldukça arızalı derelerin eteklerinde kurulmuş olan Dicle Maden nehri ile Dicle nehri arasında kurulmuş olan Dicle'nin doğusunda Dicle, Batısında Ergani, Elazığ Alacakaya, Kuzeyinde Elazığ Arıcak ilçesi, Güneyinde ise Kocaköy ve Eğil ilçeleriyle çevrilidir. Bölge Miosen'e ait kireçtaşları ve marnlar ile genç alüvyonlardan ibaret bir seri üzerinde bulunur. Kireçtaşları ilçenin doğu ve batısındaki yüksek yerleri, kısmen de meskûn yerlerin zemini oluşturur. Sıkı dokulu gri ve pembe renkli tabakalı bir yapı gösterirler. Kireçtaşlarıyla ardışıklı durumda gri yeşilimsi renkte şisti yapı gösteren marnla daha ziyade kuzeyde yer alırlar. Bunların üstünde ilçede Çay düzlüklerinde ince taneli kum-çakıl silt ve kilden oluşan alüvyon sahalar yer alır.
İlçe çevresinde kireçtaşlarından çıkan debisi bol, kaynaklar vardır. Yer altı suyu genellikle 5-10 km. derinliktedir.
Dicle 1. Derecede tehlikeli deprem bölgesindedir. İlçe, Muş–Van bölgesinde meydana gelen depremlerden etkilenmiş, zarar görmüştür. İlçedeki hasar dağılımında alüvyon sahalara nazaran kireçtaşı ve marnlı sahalar üzerinde daha az hasar olmuştur (Şekil-4).
Halkın ifadesine göre 1937–38 yılında meydana gelen depremde alüvyon sahalardaki binalarda çatlamalar olmuştur. Kulp–Lice–Hani deprem hattı üzerindedir.
Alüvyon sahalar, deprem yönünden diğer zeminlere nazaran daha tehlikelidir (Şekil-4).
*Bu Çalışma okuyucuların faydalanması için muhtelif internet siteleri ve kaynaklardan Derleme olarak hazırlanıp olup “Diyarbakır İli Hani İlçesi'nin Jeolojik Özellikleri : (Kavak, 2013) ” makalesine birimler aynı olması nedeniyle paralellikler arz etmektedir.
2. JEOLOJİK KONUM 2.1. Jeolojik Evrim
Diyarbakır Arap plakası ile Avrasya kıtasının çarpıştığı yere yakın bir konumdadır. Bu çarpışma Diyarbakır'ın kuzeyinden geçen D-B yönlü bir kenet kuşağının gelişmesine neden olmuştur. Kenet kuşağı boyunca metamorfik kayaçlar ile ofiyolitik kayaç birlikleri yoğun olarak yüzeylemektedir (Güven v.d., 1991).
Çalışmanın amacını göz önünde bulundurarak bu karmaşık jeolojinin ayrıntılarına burada değinilmeyecek, sadece çalışmanın alanı ve çevresindeki kayaçların dağılımı göz önünde bulundurulacaktır. Bu nedenle Türkiyenin 1/200.000 ölçekli jeoloji haritası baz alınarak basitleştirilmiş bir jeoloji haritasından faydalanılmıştır (Şekil 5).
Bu haritaya göre yörede Kuvaterner alüvyonlar dışında farklı kaya türleri yer almaktadır. Aşağıda kaya türü özelliklerine fazla değinmeden her birim için özelikle yapı malzemesi olarak kullanımı açısından kısa bir değerlendirme yapılacaktır.
Alandaki en yaşlı birim bir bindirme ile kuzeyden güneye Miyosen birimler üzerine doğru hareket eden allokton kütleden oluşmuştur. Üst Kretase'den Miyosene farklı evreleri bilinmekte olup, hat boyunca birçok bindirmenin olduğu bir kuşak oluşmuştur. Jeolojik haritada bir çizgi halinde gösterilen bu kuşak Çermik-Ergani- Dicle-Lice-Kulp hattı boyunca gözlenebilmektedir (Genç, 1985). Bu allokton kütlenin en önemli iki üyesi ofiyolitler ve metamorfik kayaçlar. Ofiyolitler Kampaniyen-Alt Mestrihtiyen yaşta olup genellikle serpantinleşmiş ultrabazik kayaçlardan oluşmaktadır. Metamorfik kayaçlar egemen olarak mermerlerden oluşmaktadır. Kretase yaşlı kayaçlar genel olarak ince tabakalı pelajik kireçtaşları ile temsil edilir. Eosende bölge geniş bir karbonat platformuna dönüşmüş ve bu arada çok
Şekil- 4 Diyarbakır ili deprem risk Haritası (Deprem.gov.tr)
kalın kireçtaşı düzeyleri çökelmiştir. Miyosende bölgenin doğu kesiminde sığ şelf karbonatları ve resifal kireçtaşları çökelirken, batı kesiminde derin şelfte yer yer kireçtaşı düzeyleri içeren kil-marn, tebeşirli killi kireçtaşı ardalanmasından oluşan bir istif çökelmiştir. Bu kireçtaşı düzeyleri çok iyi blok verdiklerinden, yapı taşı olarak en olumlu kireçtaşı seviyelerini oluşturmaktadırlar Diyarbakır, Hazro, Hani, Ergani, Çermik, Çüngüş ve Adıyaman yöresinde bu seviyelerde açılmış pek çok taş ocağı bulunmaktadır.
Karacadağ volkanizması Üst Miyosende başlayarak (Haksal, 1981) tarihsel zamanlara değin etkin olmuştur. Genellikle bazik lavlarla temsil edilen tipik kalkan şeklinde bir volkandır. Karacadağ volkanizmasında üç ana püskürme dönemi saptanmıştır (Şaroğlu ve Emre, 1987). Diyarbakır'ın kuzeybatısında yer alan bazaltlar, masif, düzgün kırık sistemleriyle kesilmiş, yüzeyde yarı köşeli ve çeşitli boyutlarda sağlam bloklar halindedir (Ercan v.d., 1991). Kırık yüzeylerinde, koyu gri tonlarında ve afanitik doku gösterirler (Lustrino v.d., 2010; Toprak ve Kavak, 2012).
Bölge Güneydoğu Anadolu Bindirme Kuşağı'nın güneyindeki Kenar Kıvrımları Kuşağı'nda yer alır. Miyosen, tektonik olayların oldukça etkin olduğu bir dönem olup Midyat grubuna ait birimler regresif olarak çökelimlerini tamamlamış, ardından Miyosen başında bölgenin kuzeyi alçalmaya, deniz seviyesi yükselmeye başlamıştır. Bunun sonucunda transgresif olarak Silvan grubuna ait Fırat Formasyonu çökelmeye başlamıştır. Orta Miyosen başlarında sıkışma tektoniğinin etkinlik kazanmasıyla birlikte Lice Formasyonu çökelmiş ve Alt Miyosen çanağı kapanmıştır.
Güneydoğu Anadolu'nun hemen tamamında yayılım sunan Miyosen çökelme çanak/çanaklarının evrimi, Neotetis'in güney kolunun kapanmaya başlamasıyla yakından ilişkilidir (Şengör, 1980). Eosen'de okyanus tabanının dalıp batarak tüketilmesi sonucunda farklı tektonik birlikler birbirlerine yakınlaştırılmıştır.
Okyanusal levhanın tüketilmesine rağmen Güneydoğu Anadolu genelinde denizel ortam varlığını sürdürmüştür. Bunu giderek sığlaşmasına rağmen denizel çökelimin sürekliliğinden anlaşılmaktadır (Yılmaz, 1983).
Kuzey güney yönlü sıkıştırma hareketine bağlı olarak gelişen sıkışma ve kısalma, önce bölgeyi topluca yükseltmeye başlamış yükselme, denizel ortamın giderek sığlaşmasına yol açmıştır. Denizel ortamın çekilmesiyle karaya çıkan otokton birimler, bu dönemde aşındırılmaya başlamış olu bu esnada da kuzey kesimlerde ise denizel ortam, sığlaşmakla birlikte varlığını sürdürmüştür. Denizel olan bu kesimlerin karasal hale gelmesi Orta Miyosen'e denk gelmektedir. Rejiyonal ölçekte sığlaşan denizel ortamda Fırat Formasyonunun çökelmesine sebep olmuştur. Daha sonra Allokton kütlelerin otokton üzerine ilerlemeleri, otokton karbonat birimleri üzerine kırıntılardan oluşan fliş benzeri bir birim olan Lice Formasyonu'nun çökelmesine neden olmuştur.
Allokton kütlelerin güney sınırı ile otokton arasındaki ortamda gelişen bu türbiditik birim, sıkışma sistemi nedeniyle giderek sığlaşan bir ortamın varlığını göstermektedir. Allokton kütlelerde bu sıkışma sistemine bağlı olarak, kendi içlerinde şariyajlanıp kuzeyden güneye doğru yükselmeye başlamışlardır. Bu gelişmenin sonu-
cunda, Lice türbiditik istifine, daha yaşlı ve altta olup da itilerek üste doğru yükselen nap dilimlerinden, malzeme gelimine neden olmuştur.
Lice Formasyonu bu dönemde olasılıkla, ilerleyen allokton ile otokton şevi arasında gelişen bir çizgisel fliş havzası çökelleriyle, buna kuzeyden kanallarla katılan kaba klastiklerin dil ve yelpazelerinden oluştuğu var sayılmaktadır. Aynı sürede otokton en güney denizel sınırında ise regresif istifler ve resifler gelişmiştir. Lice Formasyonu denizin kapanma döneminde ve sıkışma rejimi içinde gelişmiş bir birimdir. Bu özelliği nedeniyle de oluşumu jenetik olarak bir molas çökelimi gibi değerlendirilebilmektedir. Sıkışma tektoniğinin Orta Miyosen döneminde etkinlik kazanması Alt Miyosen döneminde oluşan çökelim çanaklarının genelde kapanmasına neden olmuş, böylece, Güneydoğu Anadolu'nun günümüzdeki tektonik konumunu belirleyen sürüklenimler gelişmeye başlamıştır. Bölgede sıkışma kuvvetlerinin etkisinin artmasıyla Üst Miyosen döneminde K-G yönlü açılma çatlakları gelişmiş ve bunun sonucunda Karacadağ volkanitleri bölgedeki daha yaşlı birimleri örtmüştür (Şaroğlu ve Emre 1987).
2.2. Stratigrafi
Dicle ve çevresinde genel anlamda 3 farklı formasyon ayırt edilebilmektedir.
En altta Silvan Grubuna ait Alt Miyosen yaşlı Fırat formasyonu üstte, Fırat formasyonunu uyumlu olarak örten yine Silvan Grubuna ait Lice formasyonu ve en üstte ise Lice formasyonunu uyumsuz olarak örten Üst Miyosen Alt Oligosen yaşlı Şelmo formasyonu bulunmaktadır (Şekil-6; 7).
Şekil-5 Diyarbakır İli Jeoloji Haritası (mta.gov.tr)
Şekil-6 Dicle ve Çevresinin Jeoloji Haritası (MTA).
2.2. Stratigrafi
Dicle ve çevresinde genel anlamda 3 farklı formasyon ayırt edilebilmektedir.
En altta Silvan Grubuna ait Alt Miyosen yaşlı Fırat formasyonu üstte, Fırat formasyonunu uyumlu olarak örten yine Silvan Grubuna ait Lice formasyonu ve en üstte ise Lice formasyonunu uyumsuz olarak örten Üst Miyosen Alt Oligosen yaşlı Şelmo formasyonu bulunmaktadır (Şekil-6; 7).
Şekil-7 Dicle ve Çevresinin Jeolojik Sütun Kesiti (Yıldırım, 2006)
Stratigrafiye genel anlamda bakıldığında sırasıyla Silvan Grubu ve Şelmo Formasyonu yer almaktadır. Bu çalışmada Hani ve Civarında yer alan Silvan Grubuna ait Fırat Formasyonu ve Lice Formasyonunun haricinde, Şelmo Formasyonu detaylı bir şekil de anlatılmıştır.
Silvan Grubu: Diyarbakır ili Silvan ilçesi kuzey ve kuzeydoğusu, Silvan Grubu alttan üste doğru Kapıkâya, Fırat, ve Lice Formasyonları olmak üzere üç birime ayrılır. Kapıkâya Formasyonu konglomera, evaporit ara tabakalı şeyl, silttaşı ve kumtaşından; Fırat Formasyonu karbonat çakıllı kireçtaşı ve resifal kireçtaşından ve Lice Formasyonu da fliş karakterli kumtaşı, marn, silttaşı, kireçtaşı ardalanmasından oluşmaktadır. "Silvan" adı ilk kez Tolun (1960) tarafından, Diyarbakır sahasında bugünkü Fırat Formasyonu'na karşılık gelecek şekilde formasyon aşamasında kullanılmıştır. Duran ve diğ. (1988) ise, Güneydoğu Anadolu bölgesi genelinde yapmış oldukları çalışmada Kapıkâya, Fırat ve Lice Formasyonlarını grup aşamasında birleştirerek "Silvan Grubu" adını vermişler ve gruba bugünkü konumunu kazandırmışlardır. Silvan Grubu'nun karbonat kesimi, Güneydoğu Anadolu'da tipik adlama öncesinde "Midyat kalkeri", "Midyat limestone",
"Midyat formasyonu", "Midyat formation" gibi tanımlamalarda en üst seviyelere karşılık gelecek şekilde ve daha sonraları "Silvan formasyonu", "Silvan formation", "Silvan kalkeri", "Silvan limestone" olarak tanımlanmıştır.
Silvan Grubu birimleri, Güneydoğu Anadolu'da mostra verdiği yerlerde, bir aşınma ve çökelmezlik fazından sonra uyumsuz olarak Midyat Grubu birimleri üzerine gelir. Grup, Diyarbakır ili Korudağ-Çermik-Çüngüş dolaylarında, Hani ilçesinin kuzeyindeki asimetrik yapıların kuzey kanatlarında, Hazro antiklinalinin güney kanadında, Diyarbakır ili kuzeyinde, Silvan-Siirt ve Mardin-Cizre dolaylarında Hoya Formasyonu; Siirt ili Pervari ilçesi Narlı nahiyesi batısındaki Selat köyü dolayında Gercüş ve Germav Formasyonları; Hakkari dolayında da Havillati Formasyonu üzerinde diskordanslıdır (Perinçek, 1979f, 1989 ve 1990; Açıkbaş ve diğ., 1981; Yılmaz, 1982; Görür ve Akkök, 1984; Duran ve diğ., 1988 ve 1989).
Diyarbakır ili Hazro ilçesi civarında ve Siirt ili kuzeyindeki Tom köyü civarında söz konusu diskordansı görmek mümkündür. Bütün alanlarda, Şelmo Formasyonu tarafından da uyumsuz olarak örtülür. Kavalköy dağı dolayında ise, Hakkari Karmaşığı tektonik olarak Silvan Grubu'nun üzerinde yer almaktadır (Görür ve Akkök, 1984) (Şekil-8).
Grubun Güneydoğu Anadolu bölgesindeki kalınlıkları batıdan doğuya şu şekildedir: Kahramanmaraş ili kuzeyinde 250 m; Diyarbakır ili Korudağ-Çermik- Çüngüş dolaylarında 500 m; Ergani ilçesi dolayında 494-1250 m; Dicle ilçesisinin yakın kuzeydoğusunda mostra veren kısmı 331 m, Lice ilçesinin kuzeyin mostra veren kısmı 819 m; Hazro ilçesi dolayında 113-481 m; Kulp ilçesinin güneydoğusunda mostra veren kısmı 373 m; Batman ili Sason ilçesi civarında mostra veren kısmı 1118 m; Siirt ilinin batısında mostra veren kısmı 472 m, Kurtalan ilçesinin kuzeybatısında 143-628 m; Şırnak ili Cizre ilçesinin kuzeyinde mostra veren kısmı 108 m, Hakkari ili dolaylarında mostra veren kısmı 135-159 m dir. Silvan Grubu birimleri, yer altında, Diyarbakır ilinin kuzey ve kuzeydoğusunda açılan kuyularda 0–630 metreler arasında değişen kalınlıklarda kesilmiştir (Yılmaz ve Duran,1997)
Şekil–8 Silvan Grubu'nun genelleştirilmiş stratigrafi kesiti (Yılmaz ve Duran,1997).
Silvan Grubu birimleri; Adıyaman ilinin kuzeydoğusu ile Batman-Siirt hattının kuzeyinde, şaryaj öneyinde ve Hakkari-Şımak illeri arasındaki alanlarda mostra vermektedir. Grubu oluşturan Kapıkaya Formasyonu çakıltaşı, kumtaşı, silttaşı, şeyi, yer yer evaporit ve gölsel kireçtaşı; Fırat Formasyonu resif/bank tipi kireçtaşı; Lice Formasyonu ise, fosilli, kumlu kireçtaşı ve killi kireçtaşı ara katkıları içeren kumtaşı, silttaşı, şeyi, mam gibi fıliş tipi litolojilerden oluşmaktadır. Yaşı Miyosen ve ortamı ise Taşkın ovası-kıyı çizgisi-bank/resifal-yamaç-havza olarak belirlenmiştir (Yılmaz ve Duran,1997).
2.2.1. Fırat Formasyonu
Tipik olarak Diyarbakır ili Hazro-Silvan ilçeleri dolayında yüzeylenmektedir.
Silvan Grubu'nun alttan ikinci formasyonudur. "Fırat" adı, ilk kez Peksü (1969) tarafından hazırlanan bölgesel korelasyon çizelgesinde, Miyosen yaşlı karbonatlar için "Fırat limestone formation" olarak isim bazında kullanılmış, herhangi bir litolojik tanımlama yapılmamış ve stratotipinden bahsedilmemiştir. Daha sonraları, îlker (1972) Adıyaman ili Palanlı köyünün kuzey-kuzeydoğusunda bulunan Serigaze tepelerinde, Alt Miyosen yaşlı kireçtaşları için "Fırat formasyonu" adını kullanmıştır.
Tuna (1973) Şanlıurfa ili Birecik ilçesi yakınında, Fırat nehri boyunca görülen kireçtaşı istifi için "Midyat formasyonu Fırat üyesi" adını kullanmış, ancak, Duran ve diğ. (1988) burada bulunan karbonatların Alt Miyosen yaşında olmadığını tesbit ederek, Gaziantep Formasyonu'nun regresif dönemine karşılık gelen ve morfolojik olarak Miyosen yaşlı Fırat Formasyonu'nu andıran bir istif olduğunu ve Üst Eosen- Oligosen yaşlı olduklarını belirtmişlerdir. Formasyon günümüzdeki stratigrafık konumunu Duran ve diğ. (1988)'in tarifleri ile kazanmıştır.
Fırat Formasyonu krem, bej renkli, bol orta-çok kaba kırmızı alg, bryozoa ve mercanlı, ekinid ve mollusk kavkılı, bentik foramlı, yer yer dolomit kristalli, neomorfık, kötü poroziteli, taban seviyelerinde karbonat çakıllı istiftaşı/bağlamtaşı, yer yer vaketası karakterindeki sığ denizel/resifal bank tipi yığınak kireçtaşlarından oluşmaktadır (Yılmaz ve Duran,1997).
Fırat Formasyonu, yer altında, Şanlıurfa ili Siverek ilçesi kuzeyinde açılan kuyularda (Davut-1, Ağaçhan-1, Devük-1, Migo-1 kuyuları gibi) 200-600 m, Diyarbakır ilinin kuzeyinde yer alan sahalardaki kuyularda 25-130 m, Diyarbakır ili Silvan ilçesi kuzey ve kuzeydoğusundaki kuyularda ise, 90-200 m arasında değişen kalınlıklarda kesilmiştir (Yılmaz ve Duran,1997).
Fırat Formasyonu; Adıyaman ilinin kuzeyinde, Halof yapısında, Artan önünde, Adıyaman-Hozik strüktürleri arasında, Nemrut dağından Çüngüş ve Çermik ilçelerine kadar olan alanda, Diyarbakır ili Çüngüş-Korudağ civarında, Hoya köyü dolayında, Dicle ilçesi civarında, Dicle nehrinin sağ sahili boyunca, Ergani ilçesi civarındaki Abdülaziz dağında, Hani ilçesi civarında, Kulp ilçesinin güneydo- ğusundaki Zori çayı vadisinde, Hazro ilçesi dolayında, Babuş köyü civarında, Batman ili Sason ilçesi Miraciyan ve Pirebiyan mahalleri arasında, Bakük antiklinalinin güney kanadında, Siirt ili civarındaki Kavikadağ yükselimi kuzey kanadında, Salus mahalle-
si ve Torato dere yatağında, Şirvan ilçesinin kuzey-kuzeydoğusundaki Her zaman ve Kırmızıtaş tepe dolayında, Reşan yapısı güneyinde, Kevrihamo (Kapıkaya) ve Zokayıt köyleri dolayında, Basur çayı vadisinde, Gölap ve Belaşa antiklinallerinin doğu uzanımında, Tanzi ve Herent köyleri dolayında, Aydınlar ilçesinin kuzeydoğusundaki Salus köyü civarında, Pervari ilçesi ve Körkandil dağı dolaylarında, Şırnak ili Cizre ilçesi, Siirt ili Pervari ilçesi ve Hakkari ili Şemdinli ilçesi arasında kalan alanda, Cizre ilçesinin kuzeyinde, Kızılsu nahiyesinin güneyinde, Kasrık boğazında, Hakkari ili civarında, Kavalköy köyü dolayında mostra vermektedir (Yılmaz ve Duran,1997).
Fırat Formasyonu, Güneydoğu Anadolu'da mostra verdiği yerlerde, krem, bej, beyaz, pembemsi gri renkli, kırılgan, ince-çok kalın yer yer som tabakalı, kırmızı alg, bryozoa, mercan, iri bentik ile ekinid plaka ve mollusk kavkılı resif/bank tipi kireçtaşlarından oluşur. Dicle-Lice-Hazro trendindeki mostralarda, alacalı renkli, kötü boylanmış, genellikle Midyat Grubu kireçtaşı çakıllarını ve bloklarını içeren bir taban konglomerası ile başlamaktadır. Kulp ilçesinin güneydoğusundaki Zori çayı vadisinde ise, formasyonun tabanında 13 m kalnlıkta beyaz, açık kahve renkli, çok ince kristalli dolomitler yer almaktadır (Şekil-9;10).
Formasyonun yaşı Akitaniyen-Burdigaliyen (Alt Miyosen) Ortamı ise Şelf kenarı-bank/resif olarak belirlenmiştir (Yılmaz ve Duran,1997).
Şekil–9 Fırat Formasyonu'nun neostratotipi (Uzunargıt ÖSK; Yılmaz ve Duran, 1997'dan alınmıştır).
.
Birim bol fosilli, bej-beyaz renkli kireçtaşlarından oluşmaktadır. Birecik (Urfa) yöresinde, Fırat Nehri boyunca tipik olarak gözlendiğinden "Fırat formasyonu" adı verilmiştir. Bu adlamayı ilk olarak Perinçek (1979) kullanmıştır (Bağırsakçı ve diğ.
1995). Fırat formasyonu Birecik (Şanlıurfa) İlçesinden geçen Fırat Nehri boyunca dik yarlar oluşturur ve tip kesit sunar.
Fırat formasyonu dış görünüşü kirli beyaz, açık gri ve krem renklidir. Taze yüzeyi beyaz-krem, bej renklidir. Sert, kırılgan, tabaka kalınlığı inceden-çok kalına kadar değişkendir. En üstteki kireçtaşları masif görünüşlüdür. Birim konglomeratik bir seviye ile başlar üste doğru killi-tebeşirli (yumuşak) kireçtaşı, plaketli kireçtaşı en üste gelen sert kireçtaşları masif görünüşlüdür. Bu seviyeler çalışma alanında dış rengi gri-kirli gri olup, üzerinde yağmur sularının asit etkisi yapması sebebiyle karen, rillenkarren ve oluk şekilli çözünme şekilleri gelişmiştir (Yılmaz ve Duran,1997).
Bölgede Lice formasyonu, Fırat formasyonu üzerine dereceli geçişli ve uyumlu olarak gelmektedir. Lice formasyonunun bulunmadığı alanlarda Şelmo formasyonu birimi uyumsuz olarak örtmektedir. Birimin kalınlığı, yapılan su sondajlarının, kırıntılı numuneleri incelenmesi ile 130 m olarak tahmin edilmiştir. Birimin tipik mostralarının gözlendiği Hazro-Silvan dolayı ile Lice-Dicle-Ergani hattında kalınlığı 0–200 m arasında değişmektedir (Yılmaz ve Duran,1997).
Birimden derlenen numuneler incelenerek aşağıdaki fauna tesbit edilmiştir.
Şekil-10 Fırat Formasyonu'nun hipostratotipi (Kayıntaratepe ÖSK; Yılmaz ve Duran,1997).
Miyogypsina sp., Amphistegina sp., Miogypsinoides sp., Elphidium sp., Rotaliidae Textulariidae, Miliolidae, Rotalia sp., Sphaerogypsina sp., Peneroplidae, Heterostegina sp., Neoalvepolina sp., Alveolinidae Globigerina sp., Cymbaloporidae Operculina sp., Borelis cf. curdica REICHEL, Austrotrillina sp., Archaias sp., Peneroplis sp., Borelis sp., Miolepidocyclina burdigalensis (Gümbel) Globigerinidae, Homotramatidae, Cycloclypeus sp., Acervulinidae, Alg Ekinid dihens, Ostracoda, Bryozoa, Gastropoda Pelecypod. kav.par. Mercan Amphisteginasp, Lepidocyclina sp., Nephrolepidina sp., Ostracoda, Bryozoa, Gastropoda, Alg, Mercan, Ekinid dikeni, Pelecypod kavkı parçası. Bu fauna içeriğine dayanılarak birimin yaşı MTA paleontologlarından İnal ve Küçümen tarafından, Burdigaliyen (Alt Miyosen) olarak belirlenmiştir (Yılmaz ve Duran,1997).
Sığ şelf ürünü olan birim, karbonat platformunun alabildiğince sığ kesiminde çökelmiştir. Fırat formasyonu, kuzeyden güney-güneydoğuya transgresif ilerleyen denizin şelf kenarı ve gerisindeki sığlıklarda bank/resif tipi yığınak karbonatlarından oluşur. Fırat formasyonu, Karadağ, Pirin ve Çağlayancecit formasyonlarıyla deneştirilebilir litoloji ve jeolojik konum sunmaktadır (Bağırsakçı ve diğ, 1995).
2.2.2. Lice Formasyonu
Formasyon Diyarbakır ili Lice ilçesi dolayında tipik olarak yüzeylenmiştir.
Silvan Grubu'nun en üst formasyonudur. Tuna (1973) ve Perinçek (1978b)'e göre ilk kez Schmidt (1958) tarafından tarif edilmiştir. Ancak, ölçülü stratigrafi kesit ve litolojik tanımına literatürde rastlanmamıştır. Koaster (1963) ile Stratum (1963) tarafından hazırlanan bölgesel korelasyon çizelgelerinde, Diyarbakır ilinin kuzeyindeki alanlarda Orta-Üst Miyosen/Pliosen yaşlı klastikler için "Lice formation"
adının kullanıldığı görülmüştür. Günümüzdeki stratigrafık konumunu ise, Duran ve diğ. (1988) ile kazanmıştır. Lice Formasyonu'nun taban kesimi mostra vermez.
Mostra veren 819 m kalınlıktaki kısmın tabanında ince kumtaşı ara bantları içeren koyu gri renkli, sertçe, ince tabakalı marnlar yer alır. Marnların üzerinde sarımsı boz renkli sutaşı, gri renkli, polijenik elemanlı, sert, karbonat çimentolu kumtaşı, koyu gri renkli, serçe marn ardalanması ile devam eden istif, aynı özellikteki marn-kumtaşı ardalanması ile son bulur (Yılmaz ve Duran,1997).
Lice Formasyonu'nun üst kesimleri aşınma nedeniyle eksiktir. Kayıntara- tepe'de kesitin alttan itibaren 40 metresi sarımsı gri renkli, ince tabakalı, çok bol planktik foramlı, orta-iri ekinid plakalı, orta-iri kırmızı algli, az bentik fosilli, üste doğru bolca iri bentik foramlı, polijenik karbonat çakıllı, sıkışma özellikli, killi, siltli, çok ince kumlu ve istiftaşı nitelikli kireçtaşı; 28 metresi yeşilimsi gri renkli marn; 3 metresi sarımsı gri renkli, bol planktik foramlı, ekinid plakalı, kırmızı algli, istiftaşı nitelikli kireçtaşı; 36 metresi yeşilimsi gri renkli marn-şeyl ardalanması; 134 metresi planktik foramlı kireçtaşı-şeyl-marn-kumtaşı ardalanması; 23 metresi bol planktik foramlı, ince-orta ekinid kırıntılı, az küçük bentik fosilli, siltli ve çok ince kumlu, istiftaşı nitelikli kireçtaşı; 9 metresi karbonat çakıllı, bol kırmızı algli, iri bentik foramlı, ekinid plakalı, debris flow türü fasiyes özellikli, sparitik kireçtaşı; 35 metresi
bol planktik foramlı, az kırmızı alg ve ekinid parçalı, fosilleri zayıfça korunmalı, ince tabakalı, çok ince kumlu ve killi mikritik kireçtaşı; son 23 metresi şeyl-marn-kumtaşı ardalanmasından oluşmuştur. Birimin alt seviyeleri mostra vermediğinden alt dokanak ilişkisi bilinmemektedir. Üzerinde Maden Karmaşığı tektonik olarak bulunur. Lice Formasyonu'nun üst kesimleri aşınma nedeniyle eksiktir. Fırat Formasyonu üzerinde uyumlu olarak yer alır.
Lice Formasyonu, mostra verdiği alanlarda, tabanda Fırat Formasyonu ile düşey, yer yer de yanal geçişlidir. Üst dokanağı ise, Miyosen'de bölgeye yerleşen allokton birimlerle (Çüngüş Formasyonu, Maden Karmaşığı, Guleman Grubu) tektoniktir. Kahramanmaraş ili kuzeyinde, Çağlayancerit batısında, Karadut mevkiinde, Yılanlıdere, Akdere ve Kaleköy güneybatısında, Kırkgözdere civarında Çağlayancerit Formasyonu üzerinde konkordan, üzerine gelen Beşenli Grubu ile normal geçişlidir. Adıyaman ili Çelikhan-Sincik-Koçali dolaylarında Fırat Formasyonu üzerinde paralel diskordanslıdır. Midyat Grubu'nun bulunmadığı alanlarda ise, doğrudan Koçali Karmaşığı (Konak Formasyonu) üzerinde açısal diskordanslı olarak bulunur.
Kalınlığı 819 m olan Lice Formasyonu'nun diğer kalınlıkları batıdan doğuya şu şekildedir: Kahramanmaraş ili kuzey ve kuzeydoğusundaki alanlarda 215-339 m Adıyaman ili Gölbaşı ilçesi dolayında 300-400 m; Çelikhan-Koçali dolaylarında 50- 250 m; Kahta ilçesi Sincik köyü civarında 422-460 m; Diyarbakır ili Çüngüş ve Çermik ilçeleri dolaylarında, Ergani-Çermik karayolu kuzeyinde 300 m; Ergani ve Gerger kuzeyindeki geniş alanlarda 460 m; Ergani ilçesi dolayında 1250 m; Elazığ ili Maden-Guleman dolaylarında 1000 m; Diyarbakır ili Hazro yapısının kuzeyinde 100- 200 m dir (Yılmaz ve Duran,1997).
Lice Formasyonu, Güneydoğu Anadolu'nun kuzey alanlarında, Tersiyer sürüklenim örtüleri ön cephesinde ince bir şerit halinde gözlenmektedir. Batıda, Adıyaman ili Çelikhan ilçesi doğusundan başlayarak Batman ili Sason ilçesine kadar olan bölgelerde mostraları görülür. Doğu-batı yönünde uzanan Lice Formasyonu, diğer alanlarda Baykan napı birimleri altında her iki yönde devam etmektedir (Yılmaz ve Duran,1997).
Lice Formasyonu, tabanındaki Fırat Formasyonu ile geçişli olduğu yerlerde (Gerger-Çüngüş-Ergani-Lice ilçelerinin kuzeyindeki geniş alanlarda), tabanda krem, bej, sarımsı gri renkli, ince-orta tabakalı, yer yer plaketli, bol algli ve bentik foramlı kireçtaşı ve kumlu kireçtaşları ile başlar. Bunların üzerinde gri, yeşilimsi gri, bej, boz renkli, silttaşı, marn, şeyi ardalanması ile bunlar arasında ince bantlar oluşturan açık gri renkli, ince tabakalı, kumlu, fosilli kireçtaşları bulunur. Tümüyle kırıntılı litolojilerin egemen olduğu alanlarda (Çelikhan, Sincik, Koçali, Gerger, Cacas ve Sason dolaylarında),kumtaşı (sarımsı boz, boz, gri, koyu gri, yeşil, sarı renkli, ince- orta taneli, polijenik elemanlı, orta-kötü boylanmalı, ince-orta tabakalı, paralel laminalı, çapraz tabakalanmalı, derecelenmeli, sert-kırılgan, konkresyonlu), silttaşı (gri, yeşil renkli), marn (yeşilimsi boz, gri, yeşil renkli, ince tabakalı, yumuşak-sertçe,
yer yer kumlu) ve şeyi (yeşilimsi boz, yeşilimsi gri, gri, yeşil renkli, karbonatlı, laminalı, dağılgan) litolojilerinin ardalandığı fıliş tipli çökellerle temsil edilir. Gerger ilçesi kuzeydoğusu ile Kulp ilçesi güney ve güneybatısındaki alanlarda, Lice Formasyonu'nun üst seviyeleri koyu gri, kırmızı renkli, kalın-çok kalın tabakalı, orta- iri kum boyutu ile ince-çok iri çakıl boyutu polijenik elemanlı, kötü boylanmalı, kil çimentolu çakıltaşlarından, yer yer kumtaşı ve şeyllerden meydana gelir.
Lice Formasyonu, farklı litolojik özellikleri sebebiyle, gayri resmi olarak 3 üyeye ayrılır. Bunlar; "Şeyhhamza", "Tilköyü" ve "Firki" üyeleridir. "Şeyhhamza üyesi" Lice havzası sedimanter istifinin tabanını oluşturur. İstif grimsi bej, krem, yer yer kahve renkli, ince-orta tabakalı, mil boyu kuvars taneli, bol algli, bentik ve planktik foramlı, lamellibranş kavkı parçalı, piritli, ince kalsit çatlaklı, killi mikritik kireçtaşı ve grimsi yeşil, mavi renkli, kumlu marn ardalanması ile temsil olunur ve ayrıca, istif gri, yeşil renkli, küçük kavkı parçalı, kireçli şeyi ara tabakaları içerir. Killi mikritik kireçtaşı ve marnlar havzanın dış kenarı boyunca çökelmişlerdir. "Tilköyü üyesi "ni oluşturan sedimanter kayalar havza ekseninde çökelmişlerdir. İstif esas olarak istif türbidit kökenli derin denizel kumtaşları ve killi çökellerden oluşmuştur. Bunlar ortofiliş olarak isimlendirilirler. Üye şeyi, silttaşı, kumtaşı, marn ve kireçtaşlarının ritmik ardalanması ile temsil olunur. İnce-kaba kumtaşı ara tabakaları yer yer olağandır.
Şeyller; yeşilimsi gri renkli olup, çoğunlukla mikali ve karbonludurlar. Bol miktarda mikro ve makro fosil ile kuvars kumu içerirler. İstif içinde yer alan kumtaşı seviyeleri kornişler meydana getirirler. Gri renkli, orta-kalın tabakalı, polijenik elemanlı (kuvars, kireçtaşı, çört, metamorfık kaya, mika), az düz-az köşeli, orta-iyi boylanmalı, kil matriks ve karbonat çimentolu bu kumtaşları cüzi oranda zirkon ve opak mineraller içerirler. İstif içinde grovak tipinde kötü boylanmış kumtaşı, ince silttaşı ve çakıltaşı ara tabakaları da görülür. Filiş kumtaşı içinde türbiditik akıntıların ürünlerinin karakteristik örneklerini görmek olanağı vardır. "Firki üyesi "ni oluşturan kaba klastikler Lice çukurluğunun kapanış evresinde çökelmişlerdir. Koyu gri, yer yer kızıl renkli, kalın tabakalı, iri taneli (kaba çakıl-blok), polijenik elemanlı (kuvars, kireçtaşı, diyabaz, metamorfık kaya, çört), kötü boylanmalı, az köşeli, zayıf kil çimentolu çakıltaşı ve gri renkli, iri taneli, polijenik elemanlı, az köşeli, zayıf boylanmalı, mika pullu, kısmen dereceli tabakalanmalı, kaba kumtaşı ardalanmasından meydana gelmiştir (Yılmaz ve Duran,1997) (Şekil-11;12).
Formasyonun yaşı Akitaniyen-Burdigaliyen (Alt Miyosen). Ortamı ise Açık şelf-yamaç-yamaç ötesi-havza-deniz altı yelpazesi (inner fan) olarak belirlenmiştir (Yılmaz ve Duran,1997).
Birim, çalışma alanında, alttan itibaren kumlu kireçtaşı ile başlar. İnce tabakalı olan bu kısım dereceli olarak kiltaşı-kumtaşı ardalanmasına geçer. Bu ardalanmayı çakıllı-kumlu kireçtaşı bandı izler. İlk kez Schmidt (1965), tarafından tanımlanmıştır (Perinçek, 1979).
.
Şekil-11 Lice Formasyonu'nun neostratotipi (Bayırlı ÖSK; Yılmaz ve Duran,1997'dan alınmıştır).
Şekil-12 Lice Formasyonu'nun hipostratotipi (Kayıntara tepe ÖSK; Yılmaz ve Duran,1997).
Yaygın ve tipik mostralarını Lice-Hani-Dicle-Ergani hattının yakın kuzeyleri ile Kahramanmaraş'ın kuzey alanlarında izlemek mümkündür (Duran, 1988).
Lice ilçesi (Diyarbakır) yakınlarında tip kesit göstermektedir (Bağırsakçı ve diğ, 1995).
Bölgede Fırat formasyonu ile dereceli geçişlidir ve çoğunlukla krem-bej ve sarımsı renkli, ince-orta tabakalı, bol kırmızı alg ve bentik foraminifer içeren ince tabakalı kireçtaşı ve kumlu kireçtaşlarından meydana gelir. Bunların üzerine gri, yeşilimsi gri ve bej renkli, çok ince-ince tabakalı kumtaşı, silttaşı, şeyl ve marn ardalanması gözlenir. Kumtaşlarının taneleri kireçtaşı–kalsit parçalarından meydana gelmektedir. Bu birimlerin arasında ince bantlar oluşturan fosilli-kumlu kireçtaşları bulunur. Tümüyle kırıntılı birimlerin yayılım gösterdiği alanlarda gri-koyu gri renkli, paralel laminalı, çapraz katmanlı, derecelenmeli, kumtaşları ile benzer nitelikli silttaşı, marn ve şeyller yaygın olup, istifin içerisinde ardalanmalı olarak devam ederler (Yılmaz ve Duran,1997).
Kırıntılı olan bu seviyeler içerisinde yer yer fosilli killi kireçtaşı bantlarına rastlanmıştır. Fliş fasiyesinde olan kiltaşı-kumtaşı ardalanması türbiditik akıntı özelliklerini gösterir. Formasyon içinde konglomera mercekleri mevcuttur. Bu merceklerin tabanlarında metre boyutuna varan kanal-kaval yapıları gözlenir.
Konglomera merceğinin taban kısmında taneler iri boyutta olup (10-15 cm.) üste doğru taneler incelerek kum boyutuna varır. Taneleri yer yer kum matriks yer yer ise kum-kil karışımı bir matriks sunar. Bu kısımlarda konglomera merceği kiltaşı- kumtaşı ardalanması üzerine keskin bir dokanakla gelir ve kiltaşı tabakalarında mikro kıvrımlar oluşmuştur (Yılmaz ve Duran,1997).
Birim Fırat formasyonu üzerine uyumlu olarak gelir. Üzerinde ise, Şelmo formasyonu uyumsuz olarak bulunur. Birimin kalınlığı çalışma alanında yaklaşık 30 m ölçülmüştür. Yanal olarak türbiditik fasiyes değişimleri gözlenmektedir.
Çalışma alanından derlenen örneklerde yaş verecek nitelikte fauna tesbit edilememiştir. Ancak, çalışma alanının dışında Lice (Diyarbakır) yakınlarında çalışan Duran (1988) aşağıda tesbit edilen; Globigerinoides trilobus (REUSS), Globigerinoides immaturus LEROY, Globigerinoides primordius Blow ve BANNER, Globigerina ciperoensis BOLLİ, Globigerina praebulloides BLOW gibi planktonik fosillere dayanarak birimin yaşını Alt Miyosen (Burdigaliyen-Akitaniyan) olarak belirtmişlerdir (Yılmaz ve Duran,1997).
Lice formasyonu, açık şelf ortamından, yamaç/yamaç ötesi ve bindirme kuşağının önünde havzaya değin uzanan, değişik ortamsal koşullarda çökelmiştir.
Kuzeye doğru giderek derinleşen karakterdeki birim silisiklastik niteliğindeki türbiditik kumtaşısilttaşı-şeyl ardalanmalı fasiyeslerden oluşur. İstifin üst seviyelerinde gözlenmiş olan çakıltaşlarının ilerleyen (progradational) denizaltı yelpaze sisteminin üst yelpaze (iner fan) fasiyeslerini temsil ettiği saptanmıştır (Yılmaz ve Duran,1997).
Lice formasyonu başlangıçta fazla derin olmayan daha sonra giderek derinleşen bir havzada çökelmiştir. Lice formasyonunun çökeldiği havzanın kuzey kısımları güney kısımlarından daha derindir. Bu ise havzanın kuzeyden güneye doğru ilerlediğini gösterir (Bağırsakçı ve diğ, 1995). Lice formasyonu Güneydoğu Anadolu bindirme kuşağının güney kesiminde ve yaygın olarak gözlenebilen bir birimdir.
Kahramanmaraş dolayında Kuzgun formasyonunun alt düzeyleri ile Fırat formasyonunun en üst düzeyleri ile korele edilebilir (Yılmaz ve Duran,1997).
2.2.3. Şelmo Formasyonu
Formasyon Batman ili Sason ilçesinin güneybatısındaki Şelmo köyü dolayında tipik olarak yüzeylenmiştir. "Şelmo formasyonu" ismi, ilk kez Bolgi (1961) tarafından Siirt ve Batman illeri dolayında kullanılmıştır.
Toplam 455.53 m olarak ölçülen Şelmo Formasyonu, grimsi yeşil, pembe, yer yer kahvemsi mor renkli kumtaşı, şeyi, kumlu silttaşı, yer yer jips ara tabakalı, karbonat çimentolu, yumuşakça, kötü boylanmak, kaba dokulu, poröz, altta ince tabakalı, dağınık kireçtaşı çakıllı, üstte kalın ve çapraz tabakalanmalı, sertçe kumtaşı halindedir. Tarno köyünün yakın batısında başlanan ve daha sonra kaydırılarak Bihavs köyünün yakın doğusunda bitirilen Tamo-Bihavs arası Miyosen normal seksiyonunda, 967 m kalınlıkta ölçülen Şelmo Formasyonu alttan üste doğru şu litoloji tiplerinden oluşmuştur. 2 m kalınlıkta çakıltaşı (alacalı renkli, orta-iri taneli, genelde kireçtaşı çakıllı, karbonat çimentolu); 151 m kalınlıkta şeyi (gri, morumsu kahve, alacalı, yeşilimsi, kırmızımsı renkli, laminalı-ince tabakalanmalı, iyi tabakalaşmış, sert, sıkı dokulu, yer yer gevrek, az-bol mikali, ince jips, silttaşı ve kumtaşı ara bantlı); 240 m kalınlıkta kumtaşı (açık kahve, grimsi kahve, yeşilimsi gri, alacalı renkli, ince yuvarlak taneli, yer yer iyi tabakalanmalı, gevşek, yer yer sık dokulu, az killi, az mikali) ve şeyi (morumsu gri, kahve renkli, sert, yer yer yumuşak, seyrek mikali) ardalanması; 110 m kalınlıkta kumtaşı (morumsu, sarımsı, yeşilimsi gri, yeşilimsi sarı renkli, çok ince-ince, yer yer orta yuvarlak taneli, gevşek-sık dokulu, yer yer sert, mikali, kahve renkli, yumuşak şeyi ara bantlı) ve silttaşı (açık kahve, yeşilimsi gri renkli, sert-yumuşak, az mikali, yer yer şeyl dönüşümlü) ardalanması; 184 m kalınlıkta kumtaşı (gri, mavimsi, yeşilimsi, sarımsı gri. sarı renkli, çok ince-ince yuvarlak taneli, sık dokulu, sert, yer yer gevşek, kalın tabakalanmalı, az mikali, yer yer konglomeratik) ve şeyi (açık kahve, sarımsı gri renkli, killi) ardalanması altında yer alan Kapıkaya Formasyonu ile olan dokanak ilişkisi normal gösterilmiştir. Lahti Formasyonu tarafından da uyumsuz olarak örtülmektedir. Şelmo Formasyonu'nun üst dokanağı gözlenmez. Alt dokanak Fırat Formasyonu ile uyumlu olarak gösterilmiştir (Yılmaz ve Duran,1997).
Şelmo Formasyonu; Adıyaman ovasında, Palanlı, Artan, Halof yapılarının arasında ve güneyinde Midyat Grubu; Diyarbakır ili Korudağ-Çermik-Çüngüş dolaylarında, Hazro antiklinali güney kanadında, Sillvan, Gölap-Belaşa ve Sason- Kozluk-Baykan yörelerinde, Hakkari ili dolaylarında Silvan Grubu'nun Fırat Formasyonu üzerinde açılı diskordandır. Üst dokanağı ise şaryajlı olup, Miyosen sonu sürüklenim kütleleri Şelmo Formasyonu üzerine itilmiştir. Diyarbakır sahasında
Karacadağ Bazaltı; Adıyaman-Fırat nehri ile Dicle nehri-Batman-Siirt arasında Pliyokuvaterner yaşlı kaba çakıltaşları diskordan olarak Şelmo Formasyonu'nun üzerine gelmektedir (Yılmaz ve Duran,1997).
Ortalama olarak 455.53 m kalınlıkta olan Şelmo Formasyonu'nun diğer kalınlıkları batıdan doğuya doğru şu şekildedir: Adıyaman ovasında tahminen 300- 350 m; Adıyaman ili civarındaki Alidağ-Çemberlitaş arasında 900 m; Diyarbakır ili Korudağ-Çermik-Çüngüş dolaylarında ve Hazro antiklinali güneyinde 500 m; Cacas- Sason-Kozluk dolaylarında 400-800 m; Batman ili Softek antiklinali kuzeyinde, Dicle nehri yakınında 100-200 m; Raman-Garzan arasındaki sahada mostra veren kısmı 290 m; Şırnak ili Cizre-Silopi ilçeleri dolayında, Sorbutum-Zadikan köyleri arasında 1100 m; Hakkari-Beytüşşebap-Narlı-Pervari yakınından geçen Miyosen şariyaj hattı boyunca allokton birimlerin altında 0-85 m; Hakkari-Çukurca ve Körkandil dağı dolaylarında 20 m. Yer altında, Bismil-Batman hatmin hemen güneyinde, Dicle vadisinden itibaren sıfır kalınlıkta başlayan Şelmo Formasyonu, kuzeye doğru kalınlaşmakta ve şariyaj altında gözlenebildiği kadarıyla 900 metreye ulaşmaktadır. Çelikli sahasının güneyindeki Atabağ-1 kuyusunda 1403 m ile en fazla kalınlık değerine erişir. Güney sahalarda ise, 73-692 m arasında değişen kalınlıklardadır (Yılmaz ve Duran,1997).
Şelmo Formasyonu, Adıyaman ovasında, Palanlı, Artan, Halof yapılarının arasında ve güneyinde, Büyük Pirin köyünün doğusunda, Değirmen sırtı, Uzun sırt.
Öküz tepe, Barsak tepe ve Cebeli köyünün 1 km doğusundan akan Değirmen çayının yamaçlarında, Akgevirmahallesi ve Girik köyleri güneyinde, Adıyaman-Malatya yolunun Değirmenderesini kestiği köprünün civarında, Çemberlitaş antiklinalinin çevresinde ve Adıyaman antiklinalinin kuzey yamacında, Zey köyünün güneydoğusundaki Zey deresi civarında, Halilan mahallesinin kuzeybatısındaki yamaçta ve Alidağının kuzeydoğusundaki tepelerde, Diyarbakır ili Çermik-Ergani ilçeleri karayolu ve Korudağ'ın güneyinde, Hazro antiklinali güney kanadında, doğu- batı istikametinde uzanan geniş alanlarda, Diyarbakır-Silvan düzlükleri, Gölap- Belaşa antiklinallerinin güneyindeki sahalarda, Hani-Cacas-Sason-Kozluk dolaylarında, Batman ili Kozluk ilçesi güneyinde, Mergi-Nevruvan arasındaki dere boyunca, Pisyar vadisi kuzeyinde, Softek antiklinali kuzeyinde, Dicle nehri yakınında, Siirt ili Baykan-Şirvan-Pervari ilçeleri dolaylarında, batıda Pisyar çayı ve Melefan köyü dolayından başlayarak doğuda Siirt il merkezine kadar olan geniş alanda, Dodan antiklinalinin doğu-batı devamında ve yükselimin kanatlarında, Tavan yükseliminin kanatlarında, Şirvan ilçesi yakın yöresinde ve Şirvan yükseliminin kanatlarında, Kavikadağ yükselimi kuzey kanadında, Kavikadağ ve Sadak yükselimleri arasında yer alan senklinalde, Sadak yükselimi güney kanadındaki Çırpılı, Üzümlü köyleri ile Eruh ilçesi yakın yöresinde, Herakol dağı kuzeyindeki Çobantepe güneyinde, Pervari ilçesi güneydoğusundaki Kaşımağa tepe dolayında ve bu tepenin doğusunda, Eruh ilçesi ile Şırnak ili arasındaki sahada, Tanzi ve Girdara köyleri arasındaki alanda, Divik köyü civarında, Erenkaya köyü doğusunda ve Eruh
vadisi boyunca, Şırnak ili Cudi dağının güneyindeki Cizre-Silopi ilçeleri arasında, Beytüşşebap ilçesi, Siirt ili Pervari ilçesi ve Van ili Narlı nahiyesi yakınından geçen Miyosen şariyaj hattı boyunca, Hakkari ili dolaylarında mostra vermektedir (Yılmaz ve Duran,1997).
Şelmo Formasyonu; çakıltaşı (kirli sarı, pembe, şarabi, sarımsı gri, alacalı, kırmızı, kahve renkli, iri taneli, belirsiz kalın tabakalı, polijenik elemanlı, köşeli çakıllı, zayıf-orta karbonat çimentolu, kötü boylanmak, orta sert-sert-yumuşak, jips mercek ve ara katkılı), kumtaşı (açık gri, beyaz, kirli sarı, sarımsı gri, yeşilimsi gri, kahve, şarabi renkli, ince-orta-iri taneli, ince-orta-kalın, yer yer belirsiz tabakalanmalı, zayıf-orta çimentolu, yumuşak-orta sert, yer yer çapraz tabakalı ve laminah, kötü boylanmak, polijenik elemanlı), silttaşı (kirli sarı, şarabi renkli), şeyi (açık gri, beyaz renkli) ve marn (sarımsı gri, açık gri, kahve renkli) ardalanmasından oluşmaktadır. Siirt ili Baykan-Şirvan-Pervari ilçeleri dolaylarında, Şelmo Formasyonu'nu "evaporit Şelmo üyesi" ve "üst Şelmo üyesi" olmak üzere gayri resmi olarak iki üye ayırarak incelemişlerdir. Formasyonun tabanını oluşturan "evaporit Şelmo üyesi "піп tabanını jips ve tuz tabakalı kumtaşı ve çamurtaşı ardalanması oluşturur. Grovak tipli kumtaşlarının renkleri koyu kahve ile boz arasında değişir.
Tabana yakın seviyelerde mercekler halinde evaporit ve kalın tuz tabakaları gözlenmiştir. Basur çayı vadisinde ise, "evaporit Şelmo üyesi" beyaz renkli jips tabakalı, alacalı boz renkli, polijenik elemanlı, ince taneli, taneler arası zayıf-düşük gözenekli, dağılgan, az köşeli, orta boylanmalı, çakıllı, mika pullu, kireç çimentolu kumtaşı, kırmızı, yeşilimsi boz renkli, kompakt, sertçe, yarılgan, dilingen, ince kumlu ve sikli, beyaz renkli mika pullu, az kireçli şeyi ve alacalı renkli silttaşı ardalanmasmdan oluşur, "üst Şelmo üyesi" kırmızı, alacalı, boz renkli, kalın tabakalı, polijenik elemanlı, kötü boylanmalı, zayıf çimentolu çakıltaşı; yeşilimsi boz, bozca kırmızı renkli, ince-iri taneli, polijenik elemanlı, kalın tabakalı, az köşeli, kötü boylanmalı, gevşek dokulu, mika pullu, karbonat çimentolu kumtaşı; pembe, bozumsu renkli, yumuşak, siltli, kireçli, mika pullu silttaşı ve çamurtaşı ardalanmasmdan oluşur (Yılmaz ve Duran,1997) (Şekil-13;14).
Formasyonun Yaşı Üst Miyosen-Alt Pliyosen. Ortamı ise Plaj kumları-geçiş- gel-git düzlüğü-plaja-karasal (akarsu) olarak belirlenmiştir (Yılmaz ve Duran,1997).
Şekil-13 Şelmo Formasyonu'nun holostratotipi (Basur çayı vadisi Miyosen tip seksiyonu; Yılmaz ve Duran,1997'dan alınmıştır).
Şekil-14 Şelmo Formasyonu'nun hipostratotipi (Tamo-Bihavs arası Miyosen normal seksiyonu; Yılmaz ve Duran,1997'dan alınmıştır).
Egemen litolojisi çakıltaşı olan ve karasal kırıntılılardan oluşan birime, Riggi ve Cortesini (1964), tarafından "Adıyaman formasyonu" denmişse de bugün "Şelmo formasyonu" adıyla yaygın bir kullanımda incelenmektedir (Bağırsakçı ve diğ,1995).
Birim çalışma alanının KB'sında mostra vermektedir. Lice formasyonunun üzerine uyumsuz olarak gelmiştir. Çalışma alanında tamamen kumtaşlarıyla temsil olunmaktadır. Tip mevkii Sason (Siirt) yakınındaki Şelmo Köyü civarındadır (Bağırsakçı ve diğ, 1995).
Birim çalışma alanında ise konglomera seviyesinin üzerinde kaba kumtaşları ile temsil edilir. Kumtaşları içerisinde merceksel konglomeratik seviyeler gözlenir.
Bu kumtaşları çapraz tabakalanma sunar. Bunların üzerine ince taneli plaj kumunu andıran kumtaşı seviyeleri gelir. Birim bu haliyle karasal kırıntılardan ibarettir. Genel rengi grinin tonları şeklindedir. Birim çalışma alanında altındaki Lice formasyonu üzerine uyumsuz olarak gelir. Çalışma alanında birimin kalınlığı 20 m. kadardır.
İnceleme alanında birimden yaş verebilecek fauna tesbit edilememiştir. Çalışma alanı dışında Lice ilçesi (Diyarbakır) Perinçek (1979) tarafından Üst Miyosen'in tatlı su ortamına ait; Candona, Ilyocypris tribullata, Ostracoda gibi fosiller tesbit edilmiştir.
Bölgede birimin altındaki Alt Miyosen yaşlı Lice formasyonu üzerine gelmesi ve çalışma alanı dışında, Çınar, Ergani (Diyarbakır) yörelerinde üzerine Pliyosen yaşlı çökel volkaniklerin gelmesi değerlendirilerek, ayrıca eski çalışmacılara da dayanılarak birime Üst Miyosen-Alt Pliyosen yaşı düşünülmüştür. Birim genelde karasal olarak bilinir. Çoğu en üst kesimde flüvyal çökelimlerin izlerini taşır.
Kumtaşları geçiş ortamı, çakıltaşları da akarsu çökeli olarak düşünülebilir.
Şelmo formasyonu tümüyle ele alındığında yelpaze çökelleri olarak yorumlanabilir.
Birim, Irak'taki Üst Fers formasyonları ve ayrıca V. Petrol bölgesindeki, Adıyaman formasyonu ile korele edilebilir (Bağırsakçı ve diğ, 1995).
KAYNAKLAR
Bağırsakçı, S., Ekber, A., Polat, C., Kum, M. (1995): “Diyarbakır-Ergani- Çınar alanının jeolojisi”; Maden Tetkik ve Arama, Jeoloji Etütleri Dairesi Raporu, 82 s.
http://www.deprem.gov.tr/sarbis/Shared/Default.aspx
Duran, O. (1988): “Güneydoğu Anadolu'da Midyat ve Silvan gruplarının stratigrafisi, sedimantolojisi ve petrol potansiyeli”; Türkiye Petrol Jeol., Dern., Bült., 1-2, 99-126.
Ercan, T., Şaroğlu, F., Turhan, N., Matsuda, J. I., U, T., Fujitani, T., v.d., (1991): “Karacadağ volkanitlerinin jeolojisi ve petrolojisi”, Türkiye Jeoloji Bülteni, 6, s. 118-133.
Erdoğan, B. (1977): “Geology, Geochemistry and Genesis of the Sulfite Deposits of the
Ergani-Maden Region”, SE. Turkey, Ph.D. Thesis, Univ. New Brunswick, Canada, 288 p.
Erdoğan B. (1982): “Bitlis Masifi'nin Avnik (Bingöl) Yöresinde Jeolojisi ve Yapısal
Özellikleri”, E.Ü. Yerbilimleri Fakültesi, Doçentlik Tezi, 106 s.
Erdoğan, B., Yavuz, B., A. (2002): “Güneydoğu Anadolu'nun Miyosen Paleocoğrafyası İle Mermer Yataklarının İlişkisi” DEÜ Mühendislik Fakültesi Fen Ve Mühendislik Dergisi Cilt: 4 Sayı: 2 sh. 53-64.
Genç, S. (1985): “Bitlis Masifi Lice-Kulp (Diyarbakır) ve Çökekyazı-Gökay (Hizan, Bitlis) Yöreleri Gnays ve Amfibolitlerinin Köken Sorununun İrdelenmesi”, Jeoloji Mühendisliği, sayı 23, s.31-38.
Güven, A., Dinçer, A., Tuna, E.M., Çoruh, T. (1991): “Stratigraphic evolution of the Campanian-Paleosen autochthonous succession of the Southeast Anatolia”, Ozan Sungurlu Symposium Proceedings, 'Tectonics and Hydrocarbon Potential of Anatolia and Surrounding Regions!, TPAO-Türkiye Petrol Jeologları Derneği, s. 238-261.
https://maps.google.com/
Görür, N. ve Akkök, R., (1984): Facies analysis of the Midyat group (Lower Eocene to Lower Miocene) of the southeast Turkey: TPAO Arama Grubu, Rapor no.
2187, 57 s.
Görür, N. (1998): “Türkiye'nin Triyas-Miyosen Paleocoğrafya Atlası”, İTÜ- MTA Ank, 55 s.
Haksal, A. (1981): Petrographie und Geochemie des Schildvulkans Karacadağ, “Unpublished doctoral dissertation”, University of Hamburg, Germany.
Hall, R. (1976): “Ophiolite Emplacement and Evolution of the Tarsus Suture Zone”, Southeast Turkey. Geology. Soc. America. Bulltein, v. 87, p. 1078-1088.
Kavak, O. (2013): Diyarbakır İli Hani İlçesi'nin Jeolojik Özellikleri, Tüm Yönleriyle Hani İçesi ve Turizm, Uzman matbaacılık, İstanbul, Hani Kaymakamlığı- Dicle Üniversitesi ile, 58-92, Temmuz 2013
Lustrino, M., Keskin, M., Mattioli, M., Lebedev, V.A., Chugaev, A., Sharkov, E., Kavak, O. (2010): “Primordial Activity of the Largest Cenozoic Shield Volcano of the Circum-Mediterranean Area: Mt. Karacadağ, SE Turkey”, European Journal of Mineralogy, 22 (3), pp. 343-362.
http://www.mta.gov.tr/v2.0/daire-baskanliklari/jed/index.php?id=jeoloji Önenç, D.İ. (2003): “Güneydoğu Anadolu Bölgesi Kayalarının Mermer Olabilme Potansiyelleri”, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Ekonomik Maden Potansiyeli Sempozyumu, 22-23 Mayıs 2003, Diyarbakır, TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Yayınları: 80, s.28-40.
Perinçek, D. (1979): The geology of Hazro-Elazığ-Malatya area; Guide book, TJK yayını, s. 33 Sürekli Eğitim Merkezi, s. 33-50
Perinçek, D. (1980): “Arabistan kıtası kuzeyindeki tektonik evrimin kıta üzerinde çökelen istifteki etkileri”; Türkiye 5. Petrol Kongresi, Ankara, Bildiriler, 77- 93.
Perinçek, D., Özkaya, İ. (1981): “Arabistan Levhası Kuzey Kenarı Tektonik Evrimi”,
Yerbilimleri Bülteni Haccettepe Üniversitesi, c. 8, p. 91–101.
Perincek D., Kozlu H. (1984): “Stratigraphy and Structure Relations of the Units in the
Afşin–Elbistan–Doğanşehir Region (Eastern Taury)”, Geology of the Taurus Belt. International Semposium Proceedings, Ankara Turkey, Maden Teknik ve Arama Enstitüsü
Bülteni, p 181-198.
Perinçek, D. (1990): “Hakkari ili ve dolayının stratigrafisi; Güneydoğu Anadolu-Türkiye”; TPJD 2/1, 21-68.
Righi, M. R. and Cortesini, A. (1964): “Gravity tectonics in foothills structure belt of Southeast Turkey”; American Assoc. Petrol Geologists Bull., 48, 22-24 bülteni, cilt: 2-1.
Schmidt, G. (1965): “Proposed rock unit nomenclature.Petroleum District V, Southeast – Turkey”.Turkish Association of Petroleum Geologists, Ankara.
Şaroğlu, F. ve Emre, Ö. (1987): “Karacadağ volkanitlerinin genel özellikleri ve GD. Anadolu otoktonundaki yeri”; Türkiye 7. Petrol Kongresi, s.384-391
Şengör, A. (1980): “Türkiye'nin Neotektoniğinin Esasları”: TJK Yayını, 40 s Tardu, T., Akçay, Y. (1990): “Güneydoğu Anadolu'da seçilmiş bazı stratigrafi birim ve birliklerin sismik-stratigrafik analizi”; Türkiye 8. Petrol Kongresi, Ankara.
Bildiriler, 36-49
Tuna D. (1973): “V1 Bölge Litostratigragisi Adlamasının Açıklayıcı Raporu”, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı Raporu, No 813, 131 s.
Yavuz, B.A. (2003): “Doğal Yapı Taşları Standartları. Güneydoğu Anadolu Bölgesi Kayalarının Mermer Olabilme Potansiyelleri”, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Ekonomik Maden Potansiyeli Sempozyomu, 22-23 Mayıs 2003, Diyarbakır, TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Yayınları: 80, s. 68-76.
Yavuz, B.A. (2003): “Mermer Ocaklarında Blok Mermer Üretimini Etkileyen Jeolojik Parametreler”, Mermer Meslekiçi Eğitim Semineri, TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Yayınları : 74, s.52-64., 13-19 Ocak 2003.
Yıldırım, M.A. (2006): “Diyarbakır İli Hani İlçesi Mermerlerinin Jeolojisi Ve Teknolojik Özellikleri”, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Bölümü Yüksek Lisans Tezi 2006
Yılmaz, Y. (1983): “Türkiye'de Tetis'in Evrimi: Levha Tektoniği Açısından Bir Yaklaşım:” TJK Yerbilimleri Özel Dizisi. 1.75 s
Yılmaz, E., Duran., O. (1997): “Güneydoğu Anadolu Bölgesi Otokton Ve Allokton Birimler Stratigrafi Adlama Sözlüğü (Lexıcon)” TPAO Araştırma Merkezi Grubu Başkanlığı Eğitim Yayınları No. 31, 460 s. Şubat, 1997 Ankara
Yılmaz, Y. (1993): “New evidence and model on the evolution of the southest Anatolian region”, Geol. Soc. America Bulltein, v. 105, p. 251–271.
Toprak, V. ve Kavak, O. (2012): “Sur İçi (Diyarbakır) Tarihi Binalarındaki Silindirik Kaya Kolonların Jeolojik İncelemesi”, İBB Restorasyon Konservasyon Çalışmaları Dergisi, Sayı 11, 23–36, 2012.
