ISSN 2221-8432
AZ8RBA YCAN
RESPUBLİKASI T8HSİL NAZİRLİYİBAKI SLA VY AN
UNİVERSİTETİHUMANİTAR ELMLuRİN
ÖYR8NİLM8SİNİN
AKTUAL
PROBLEMLuRİ
Ali
maktablararasıelmi maqalalar macmuasi
AKTYAJibHbIE IIPOl>JIEMbl
II3Yl!EHIIJI rYMAHHTAPHbIX HAYK
MeJ1cey1oecKuu c6op11uK 11ay
1mbtx cmameuTHE ACTUAL PROBLEMS
OF STUDY OF HUMANITIES
Interuniversity collection of scientific articles
N23/2013
Macmua 1997-ci ildan naşr olunur. Redaksiyanın ünvanı:
İlda 4 nömre çıxır.
Bakı şgh., Rgsul Rza küç., 125 Tel.: 596 21 44; 4970625 Faks: 5962144
e-mail: mutarjim@mail.ru www.mutercim.az
Humanitar elmlerin öyrenilmesinin aktual problemleri
Riibliik elmi neşr
Dilçilik
filo!. e. d., prof. A.M.M0mm0dli filo!. e. d., prof. A.8.H0s0nov filo!. e. el., prof. T.H.Şükürb0yli
fılcıl. e. d., prof. T.H.M;cmım0dova
filo!. e. d., prof. F.Y.Veys0lli filo!. e. d., prof. D.N.Yunusov filo!. e. n., dos. N.Ş.Mamm0dov filo!. e. n., dos. E.8.Şükürlü
Pedaqogika
ped. e. el., prof. A.N.Abbasov ped. e. el., prof. O.M.fü>cabov ped. e. d. K.A.M0mm0dov ped. e. d. İ.I-I.C0brayılov ped. e. d. F.N.İbrahimov ped. e. n., dos. 0.8.Semadov ped. e. n., dos. Y.K.Alxasov ped. e. n., dos. A.G.M0mm0dov
Redaksiya heyeti:
8d0biyyatşünaslıq
filo!. e. d., prof. A.A.Hacıyev filo!. e. d., prof. M.Q.Qocayev filo!. e. d., prof. Z.A.Ağayev filo!. e. d., prof. Ş.H.X0lilli
filo!. e. d., prof. R.M.Qeybullayeva filo!. e. d., prof. N.T.M0mm0dov filo!. e. n., dos. İ.M.Carçıyeva fılol. e. n., dos. R.K.R0sulov
İctimai elml0r
fülsef<eı. e.d., prof. M.A.8liyev f<alsc)fü. e.d., prof. C.R.M0mm0dov tarix e.d., prof. F.F.İbrahimli tarix e.d., prof. M.İ.omrahov psixol. e.d., prof. İ.M.Novruzlu tarix e.n., dos A.8.Racabli
Buraxılışa m;>sul. filo!. e.d., prof. T .ll.Caforov
Humanitar cimlerin öynmilmesinin aktual problemleri. Ali mekteblerarası elmi meqalaler mecmuesi. N23/2013. - Bakı: Mütmcim, 2013.- 442 s.
© Meqale mücıllifleri, 2013
© "Humanitar elmlmin öyrenilmesinin
Humanitar elmlarin
öynmilmasinin aktual
problenılari312013
İ. QULİYEV dosent guliyevilkin@mail.ru Bakı
Slavyan U niversiteti
(Bakı ş;:ıh., S. Rüst;:ım küç., 25)
MÜASİR AZ8RBA YCAN DİLİND\:-) LEKSİK Ş8KİLÇİL8RİN T8SNİFİ
Açar sözliJr: müasir Az2rbayca11 dili, /eksik ş2kilçi, tasnif, isim, s(f2t
Kmo•teGble oıoaa: c0Gpe,wer1ub1Ü a3ep6aüô:;ıcarıcKııii H3bll<, .rıeKCU'leCKue cycjHjJUKCbl,
ıuıaccucjJuııupo-6amb, cyuıec1116ume11brtbte, 11pıuıa2ame;ıbHb1e
Key words: the modern Azeri language, lexical sııjfix, c!assified, noun, adjective
Az0rbaycan dilind0
ş0kilçil0r, onların t0snifatı, funksiyası, işl0nm0mövqeyi,
m0nş0yi, yazılışıv0
aralarındakımünasib0tl0r
haqqındaali v0 orta ümumt0hsil m0kt0b d0rslikl0rind0,
dil0 dair
yazılmışmüxt0lif m0qal0 v0 monoqrafiyalarda yet0rinc0 m0lumat
verilmiş,sözün
kökü v0
ş0kilçi anlayışı aşağıdakı ş0l<ild0 farql0ndirilmişdir:"Sözün müst0qil m0naya malik
olan,
ayrılıqda işl0n0bil0n v0
d0yişm0y0nhiss0sin0
kök,müst0qil
lüğ0vim0naya malik
olmayan,
ayrılıqda işl0nm0y0n,söz kökün0
artırılark0nyeni
m0nalısöz düz0ld0n v0 ya sözl0r
arasında0laq0 yaradan hiss0sin0
ŞlJkilçideyilir" (bax. 2, s.6-7; 3, s.30).
Az0rbaycan dilind0
ş0kilçil0r haqqındailk
monoqrafiyanın mü0l!i-fıprof. S.C0farov
onlarıntör0m0
yolları,vnifa v0 m0na xüsusiyy0tl0rin0 gör0 farqbnm0si, forma v0 mnmun
oxşarlıqları haqqında genişbilgi verir,
ş0l<ilçil0riv0zifasin0 gör0 iki yer0 (sözdüz0ldici,
sözd0yişdirici) ayırır(bax. 1 ). Prof. M.Hüseynzad0 d0 dil imizd0
işl011011 ş0kilçil0rinkök.10rd0
01110!0 g0tirdikl0ri mnmun v0
ş0ldl d0yişikliyin0gör0 iki qism0
ayrıldığınıgöst0rir (2, s.11).
Prof.
Q.Kazımov"Müasir Az0rbaycan dili (morfologiya)"
adlıali rn0kt0b d0rsliyind0
ş0l<.ilçil0rin morfoloji
funksiyasınagör0 sözdüz0ldici (!eksik),
sözd0yişdirici(qrammatik) v0
forma-düz0ldici olmaqla üç qrupa
ayrıldıqlarınıqeyd etdikd0n sonra !eksik v0 qrammatik
ş0ldlçiterminl0rinin qüsurlu
olduğunugöst0rir v0
bunların0v0zin0 qrammatik-leksik
ş0l<ilçiv0
qrammatik-morfoloji
ş0kilçiterminl0rini t0ldif edir (3, s.30).
M0nb0l0rin böyük 0ks0riyy0tindg sözdüz0ldici (!eksik)
ş0kilçil0r0sas nitq hiss0!0ri
b0hsind0 tgqdim
olunmuşvg
onlarınyeni söz 0mJ!0 g0tirm0sind0ld rolu 0sas nitq hiss0lJrim
görg
mü0yy;:ml0şdirilrnişdir.Prof. S.C0farovun
monoqrafiyasında!eksik
ş0kilçil0r0sas0n
rn0nşgyin0gör0 v0 bir nitq hissgsind0n eyni v0 ya
başqanitq hissgsi düz0ld0 biJrng
imkan-larınagörJ t0snif
edilrnişdir( l, s.30-52). Eyni zamanda, N .MJmrn0dov v0
Q.TalıbovunqJlJ-mind0n
çıxankitablarda da !eksik
ş0l<ilçil0rintam VJ Jhat0li
t0snifatınadair
ayrıcabir
başlıqgörg bilmirik (bax. 4; 6).
Mövzuya dair
materiallarınn0rd0n keçirdikdgn sonra Az0rbaycan dilind0 !eksik
ş0kilçilJri aşağıdakı şgkildJt0snif edg bil0rik:
1. Funksiyasına gör;:ı
(funksional bölgü): a) adlardan ad, fel vg zgrf düz0ld0nl0r; b)
fell0rd0n ad, fel v0 zgrf düz0ld0nl0r.
2.
Yazılışınagöra: a) bir cür
yazılanlar;b) iki cür
yazılanlar;c)
dördcür
yazılanlar;3.
M;:ınş;:ıyin;:ı gör;:ı:a) milli
1110nş0liolanlar; b) 0rgb yg ya fars
m0nş0liolanlar: c) rus v0
ya A vropa
rn0nş0liolanlar;
4.
Qoşulma yerin;:ı gör;:ı:a) sözün önüng
qoşulanlar;b) sözün sonuna
qoşulanlar;5. Yeni söz yaratma
imkanlarına gör;:ı:a) mJhsuldar
şJkilçi!Jr;b) qeyri-mghsuldar
şgldlçil0r;6.
Aralarındakı münasib;:ıtl;:ır;:ı gör;:ı:a) sinonim
ş0ldlçil0r;b) antonim
ş0ldlçilJr;c)
omonim
ş0kilçil0r.Humanitar elm!&rin öyranilmasinin aktual problemleri 3 / 2013
Funksional bölgü daha
genişv0 0lrnt0li olub, dig0r10rini d0 özünd0
c0ml0şdirdiyiüçün
!eksik
ş0kilçil0rinbu
başlıq altındaöyr0nilm0sini daha
m0qs0d0uyğunhesab edirik. Bu
bölgüy8 0sas0n, !eksik
ş0l<ilçil0riki ana qrupa
ayrılır.1) Adlardan ad, fel VJ ZJrf düzJldJnlJr; 2) FelfardJn ad, fel VJ zJrf düzJldJnlJr.
Birinci qrup ş0kilçil0r
daha böyük 0hat0 dair0sin0 malikdir v0
aşağıdakı yarımqruplarabölünür:
a) isim düzJldJn şJkilçilJr: -lıq, -Iik, -luq, -lük: yaxşı+lıq,
göz0l+Jik, quldur+luq,
yüngül+lük, göz+lük, müh0ndis+lik,
qardaş+lıq, baş+lıq, beş+lik,kim+lik;
-laq:duz+laq,
çay+laq, buz+laq, yay+laq,
qış+laq,ot+laq;
-ça, -ÇJ;kitab+ça, meydan+ça, qazan+ça,
d0f'tdr+ç0;
-çı, -çi, -çu, -çü:qulluq+çu, musiqi+çi,
üsyan+çı,milyon+çu,
xırda+çı,0k+in+çi;
-çılıq, -çilik, -çuluq, -çülük: peşman+çılıq, mehriban+çılıq,dilxor+çuluq, yetim+çilik,
kasıb+çılıq; -cıq, -cik, -cuq, -etik;ev+cik, g0lin+cik,
koma+cıq, parça+cıq; -cığaz, ciyaz, -cuğaz, -cüyn; quş+cuğaz, qız+cığaz,dil+ciy0z, m0n+ciy0z;
-lar, -lar: Ağa+lar,Xan+lar,
B0y+l0r, Üç+l0r, Dörd+l0r;
-lı, -li, -lu, -lü: ş0h0r+li,bnd+li,
Dağ+lı,m0kt0b+li;
-daş: m0sl0k+daş, sir+daş, 0m0k+daş, yol+daş, m0sl0k+daş, silalı+daş, cığır+daş, v0t8n+daş; -ıltı, -ilti, -ultu, -ültii:n0r+ilti, xor+ultu, cing+ilti, gur+ultu;
-iyyat, -iyyJt, (-yyat, -yyat): bşf+iyyat,0m0l+iyyat, 0d0b+iyyat, c0fang+iyyat, m0d0ni+yy0t, s0mimi+yy0t, q0ti+yy0t, m0n0vi+yyat;
-dar:t0r0f+-dar, hava+dar, mal+dar, anbar+dar;
-keş: d;~mı+keş, azar+keş, daban+keş, dud+keş, x0t+keş; -at, -at: t0şkil+at,t8dqiq+at, m0lum+at, t8chiz+at,
t0bliğ+at, nıülıacir+0t; -ıstan, -istan, -üstan, -ustan (-stan):Gürcü+stan,
Macar+ıstan; -iyya:icra+iyy0,
İslam+iyy0,n0z0r+iyy0;
i, -vi:G0nc0+vi,
Şirvan+i,T0briz+i;
-zadJ:K0rim+zad0,
Ağa+zad0; -şünas: 0d0biyyat+şünas; ş0rq+şünas, tarix+şünas; -iznı:real+izm, kapital+izm, Marks+izm, sosial+izm;
-er:milyon+er,
milyard+er;
-oloq:psix+oloq;
-gil:xalam+gil, bibim+gil;
-baz:k.dndir+baz,
iş+baz; -ban: bağ+ban; -xana:çay+xana, d0ft0r+xana, kitab+xana;
-ist:material+ist, jurnal+ist, ideal+ist;
-kJn:yel+bn;
-tuq:qol+tuq;
-pik:yel+pik;
-ey:gün+ey;
-gJr:z0r+g0r, mis+g0r, sövda+g0r;
-dan:q0nd+dan, gül+dan;
-saz:r0ng+saz, saat+saz;
-an:dövr+an;
-gah:ordu+gah, qibl0+gah,
q0rar+gah, s0cd0+gah,
nişan+gah; -gir:bf+-gir;
-zar:gül+zar, lal0+zar;
-ant:kurs+ant;
poli-;poli+klinika, poli+texnikum;
nıa-:m0+daxil, m8+xaric;
-ov, -yev:Mahmud+ov, Xudu+yev;
-çaq, -çJk:qol+çaq, dil+ç0k;
-c:ana+c;
-sal:qum+sal;
-dış: sağ+dış, sol+dış;b) sifot düzJldJn ŞJkilçilar: -lı, -li, -lu, -lü: ağıl+lı, maraq+lı,
duz+lu, ümid+li,
öl+ünı+lü; -sız, -siz, -suz, -süz: dad+sız,tgzyiq+siz, duz+suz, öl+üm+süz;
-dakı, -daki: bağ+dakı,ev+d0l<i;
-kı, -ki, -im, -kü: axşam+kı,s0h0r+ki, dün0n+ki,
hazır+ki; -cıl, -cil, -cul, -cül: iş+cil,öl+üm+cül,
zarafat+cıl,yuxu+cul;
-hq, -lik, -luq, -Iük:h0ftd+lik, on+luq,
ay+lıq, dol+ma+lıq, qaz+lıq,litr+lik, biz+lik, m0n+lik, ömür+lük;
-çaq:tuman+çaq;
-lanı: sağ+lam; -iş: gen+iş, n0m+iş; -sul:yox+sul;
-nıan:qoca+man;
bi-:bi+v8ia, bi+savad, bi+kef, bi+namus, bi+hal, bi+q0rar;
na-:na+m0rd, na+münasib, na+n0cib, na+x0l0f, na+layiq;
ba-:ba+s0fa, ba+m8z0;
la-:la+m0lrnn;
-ı, -i,-u,
-ü: buğda+yı,sürm0+yi,
gümüş+ü,armud+u, q0hv0+yi,
badam+ı; -i (-vi):tarix+i, düny0+vi,
h8rb+i, zahir+i, daxil+i, xaric+i, hüquq+i;
-kar:t0l0b+kar, dava+kar, t0miz+kar;
-baz:k0l0k+baz,
söz+baz, hoqqa+baz;
-pJrast:V8Zifa+p0r0st,
şöhr0t+p0r0st,mill8t+p0r8st;
-parvJr:insan+p0rv0r;
x0yal+p0rv;::ır, v0t8n+p;::ırv0r; -xah:xeyir+xah, b0d+xah;
-dar:0laq0+dar, ev+dar,
0m;::ık+dar; -gir:pul+gir, fand+gir;
-gJr:hiyl0+g8r;
-xor:müftd+xor,
rüşv0t+xor; -keş: z0hm8t+keş, qayğı+keş;co-; co+m0rd: anti-:
anti+faşist,anti+imperialist, anti+kapitalizm; a-: a+normal,
a+seınantik, a+simınetrik; -iv:obyekt+iv, subyekt+iv; -1: norma+I, forma+!;
-atik:sistem+atik,
probleın+atik; -re:re+aktiv;
-oloji;psix+oloji;
c) say düzaldan şakilçilJr: -ıncı -uncu, -inci, üncü (-ncı, -nci):
bir+inci, üç+üncü,
altı+ncı,doqquz+uncu;
-larla, -farfa:on+larla, yüz+l0rl0, min+l0rl0;
-larca, -IJrcJ:on+larca,
min+l0rc0;
-lu:çox+lu;
Humanitar elmlarin öyranilmasinin aktual problemlari 312013
m
---~--~
fikir+l;:ış+m;:ık, ayaq+laş+maq, söz+l;:ış+m;:ık, yaxşı+laş+maq, bir+l;:ış+m8k, köm;:ık+l;:ış+m;:ık; -lan, -l;Jn: şikay;:ıt+l8n+m;:ık, dil+!dn+m;:ık, ev+l;:ın+m8k, giley+l;:ın+m;:ık; -al, -;JI (-1): sağ+al+maq,
uca+lmaq,
inc;:ı+l+m;:ık,qara+l+maq,
qısa+l+maq, dik+;:ıl+m;:ık,az+al+maq,
yön+;:ıl+m;:ık, köhn8+1+m;:ık, düz+;:ıl+m;:ık, boş+al+maq; -ar, -;Jr:ot+ar+maq,
köz+;:ır+m;:ık,boz+ar+maq,
göy+;:ır+m;:ık;-a,
-;J: yaş+a+maq, ;:ıl+;:ı+m8k,qan+a+maq,
boş+a+maq, tıx+a+maq; -ı, -i, -u, -ü: turş+u+maq, t;:ıng+i+m;:ık, b;:ırk+i+m;:ık, yavaş+ı+maq; -sa, -s;J:su+sa+maq,
q;:ırib+s8+m;:ık; -sı, -sın, -sin:dik+sin+m8k,
tamah+sı+maq, tam+sın+maq; -ims;J: m;:ın+inıs;:ı+m;:ık; -ılda, -ild;J, -ulda, -iild;J: par+ılda+maq, şaqq+ılda+maq, cing+ild;:ı+m;:ık, pıç+ılda+maq,xor+ulda+maq,
cükk+üld;:ı+m;:ık; -ik: gec+ik+m;:ık, pis+ik+m;:ık, şirn+ik+m;:ık; -ırğa: yad+ırğamaq; -an, -;Jn: güc+;:ın+m;:ık, hıqq+an+maq,hopp+an+maq,
şit+;:ın+rn;:ık; -na, -n;J: kiş+n;:ım;:ık; -aş: yan+aş+maq;d) zarf düzaldan şakilçil;Jr: -an: daxil+;:ın, q;:ısd+;:ın,
ruh+;:m,
q;:ı]b+;:ın; -la, -fa: rnehribanlıq+la, h;:ıy;:ıcan+la, h;:ıs;:ıd+l;:ı; -dan, -d;Jn: ür;:ık+d;:ın, h;:ır+d;:ın,ani+d8n, uca+dan,
asta+dan,
tez+d;:ın,çox+dan;
-casına, -c;Jsina: q;:ıhr;:ıman+casına; -akı, -aki: yan+akı, ç;:ıp+;:ıki; -ı: yan+aş+ı; -yana, -ana:zarafat+yana,
şair+an;:ı, m;:ırd+an;:ı; -likfa, -Iikda: tez+likl;:ı, indi+likd;:ı; -lik: h;:ıl;:ı+lik,daimi+lik,
h;:ımiş;:ı+lik,indi-Hik;
-ca, -c;J: yeni+c;:ı, türk+c;:ı, t;:ık+c;:ı; -lıqda: aralıqda, orta+lıqda, yaxın+lıqda; -da, -d;J:ay+da,
gün+d;:ı, il+d;:ı, bir+lik+d;:ı, t;:ık+lik+d;:ı; -a: acığ+a; -ga:bir+g8;
-ma, -in<>, -una, -ün<>:uzun+una,
en+in;:ı, düz+ün;:ı v;:ıs.
İkinci qrup ş;:ıkilçil8r aşağıdakı yarımqruplara
bölünür:
a) isim düz;Jld<>n Ş;Jldlçifar: -ıq, -ik, -uq, -ük (-q): tapşır+ıq, hıçqır+ıq,
bil+ik, ört+ük,
bur+uq,
d;:ıl+ik,hör+ük,
çap+ıq, danış+ıq; -ış, -iş, -uş, -üş: bax+ış, dur+uş, yer+iş, vur+uş, gül+üş, titr;:ı+yiş, yüks;:ıl+iş, qaç+ış; -ma, -m<>: döş8+m;:ı, bağ+la+ma,top+la+ma,
don+dur+ma, qaz+ma,
düy+m;:ı; -aq, -;Jk (-k):yat+aq,
;:ıJ;:ı+k, döş;:ı+k, öskür+;:ık, sın+aq,sanc+aq, dara+q,
dil+;:ı+k,qoru+q,
;:ısn;:ı+k; -caq, -c;Jlc yell;:ın+c;:ık, tüpür+c;:ık, diyir+c;:ık, bürü+n+c;:ık, ;:ım+c;:ık; -ım, -im, -um, -üm:gey+im, öl+üm,
doğ+um, aş+ır+ım,uçur+um
(numerativfar:bir ud+um su, bir
at+ımçay, bir iç+im su);
-maq, -mak:çax+maq,
cır+maq, ye+m;:ık,qaz+maq;
-ga: süpür+g;:ı, dön+g;:ı; -ar, -Jr: çıx+ar,aç+ar,
Sev+;:ır, Yet+;:ır,çap+ar,
d8y+;:ır, bs+;:ır; -tı, -ti, -tu, -tü: ağar+tı, göy;:ır+ti, bağır+tı, qaral+tı, cüc;:ır+ti,böyür+tü,
çığır+tı,hönkür+tü;
-qı, -qu, -ğı, -ğu (-ki, -idi, -gi, -gü): sor+ğu, çal+ğı,sev+gi,
duy+ğu,pus+qu,
bur+ğu, qur+ğu, sar+ğı,seç+ki,
as+qı; -qın, -ğın, -qun, -ğun, (gin, kin, gün, -kün): yan+ğın, qır+ğın, bas+qın; -ın, -in: ;:ık+in,biç+in,
g;:ıl+in; -id (-t):keç+id, quru+t;
-ı, -i,-u,
-ü:sür+ü, qorx+u, ölç+ü,
ç;:ık+i, sanc+ı,ört+ü,
yaz+ı, turş+u, şirn+i,dol+u
(yağış m;:ınasında); -ıcı, -ici, -ucu, -ücii: sat+ıcı, al+ıcı,oxu+cu;
-ınc (-ine):sev+inc,
qax+ınc; -acaq, -<>c<>k:otur+acaq, dayan+acaq,
g8l+;:ıc8k,tut+acaq, qan+acaq, al+acaq, çap+acaq;
-ıntı, inti, -untu, -üntü: yağ+ıntı,yey+inti,
çırp+ıntı,g8z+inti,
qaz+ıntı,gör+üntü;
-mış, -miş, -muş, -müş: biş+nıiş, ye+miş, keç+miş; -anaq, -Jn;Jk: döy+;:ın;:ık, boğ+anaq, biç+;:ın;:ık,toz+anaq,
sız+anaq; -ğac, -g<>c: say+ğac,süz+g8c;
-c<>: düşün+c;:ı, ;:ıyl8n+c;:ı; -ğıc: dal+ğıc; -<>m: dön+;:ım; -ır, -ir: g;:ıl+ir, yat+ır; -ıc: ayr+ıc; -c;qazan+c,
tıxa+c,inan+c;
-da:sev+da;
-mac: yanıl+t+nıac;yax+mac;
-qan: yapış+qan; -an (-n):qalx+an, tala+n;
-zik: ;:ım+zik; -mur: yağ+mur; -a, -;J:yar+a,
çevr+;:ı; -qar:yon+qar;
-maca, -mac<>: at+nıaca,bil+m8C8, tap+maca;
b)
sifat düzald<>n ş<>kilçilar: -ağan, -ay<>n: qaç+ağan, küs+;:ıy;:ın; -qan (-kan): çalış+qan, döy+üş+bn, sürüş+k;:ın; -aq, -<>k (-q, -k):qorx+aq,
ürk+;:ık, çök+;:ık,parla+q,
titr;:ı+k; -qın, -kin, -qun, -kün (-ğın, -gin, -ğun, -gün): az+ğın, yor+ğun,bs+kin, tut+qun,
sol+ğun, g;:ır+gin, ;:ız+gin; -ıcı, -ici, -ucu, -ücii: yırt+ıcı, heyr;:ıt+l;:ın+dir+ici,üz+ücü,
qır+ıcı, boğ+ucu; -caq, -c<>k:utan+caq,
;:ırin+c;:ık; -ıq, -ik, -uq, -iik (-q, -k): aç+ıq,uç+uq, sök+ük,
;:ız+ik,böyü+k, sök+ük, don+uq;
-ınc, -ine, -unc, -üne:gül+ünc, qorx+unc;
-c: qısqan+c, iyr;:ın+c; -ma, -m<>: hör+nı;:ı, al+ın+nıa, eş+nı;:ı (bığ), bur+nıa(saç), uydur+ma (söz);
maz, -m;Jz:ax+maz (su),
sön+nı;:ız(arzu), qorx+maz
(uşaq),qan+maz (adam);
-ar, -<>r:ax+ar (su),
Humanitar elmlarin öyranilmasinin aktual probleml&ri 3 / 2013
yan+ar
(dağ),gül+gr (üz); -;:J: bs+g (yol);
-ı, -i,-u, -ü: dol+u (qab),
say+ıl+ı(günJgr),
bük+ül+ü (qgzet), tik+il+i (bina); -cam:
yığ+cam;-ari: köç+gri, öt+gri, ged+gri; -ri: gy+ri;
c) fel düz;:Jldan
ş<lkilçil;:Jr: -ıl, -il,-ul, -ül:
yaz+ıl+nıaq, gör+ül+nıgk,diri+l+mgk,
üz+ül+mgk;
-ın,-in, -un, -ün: bil+in+mgk, döy+ün+mgk,
çırp+ın+maq; -ış, -iş, -uş, -üş: vur+uş+du, yaz+ış+maq, döy+üş+mgk; -aş (-ş): tut+aş+maq, anla+ş+maq; -dır,-dir, -dur, -dür:
dol+dur+maq,
yaz+dır+maq, gk-ı-dir+m8k,sön+dür+mgk;
-ıt,-it, -ut, -üt (-t): hürk+üt+m8k,
ax+ıt+maq,qorx+ut+maq,
yarı+t+maq; -ır,-ir, -ur, -tir:
qaç+ır+maq,bit+ir+mgk, it+ir+mgk,
köç+ür+mgk; -ar:
çıx+ar+maq,qop+ar+maq; -d;:Jr: dön+dgr+mgk; -xul: bur+xul+maq; -cut:
bur+cut+maq; -uxsun: dol+uxsun+maq;
-ı: qaz+ı+maq;-t:
oxşa+t+maq,bgnzg+t+mgk,
quru+t+maq, oxu+t+maq;
-ız,-uz,
-ğuz:ud+uz+maq, qorx+uz+maq,
dur+ğuz+maq, qalx+ız+maq; -ızdır:gm+izdir+m8k, çim+izdir+mgk,
dam+ızdır;-xan: yay+xan+maq;
-ıx,ik,
-ux, -ük:
sın+ıx+maq,döy+ük+mgk, bez+ik+mgk; -xa, -xala: çal+xa+maq, çal+xala+maq,
ov+xala+maq; -na;
qıs+na+maq;-üms;>: gül+ümsg+mgk; -sun: um+sun+maq;
ç) Z;:Jrf düz<lld;:Jn
Ş<lkilçil;:Jr:-ile
tgJgs+ik; -dikc;:J: get+dikcg; -araq, -;:Jr;:Jk: qaç+araq, çap+araq, bil+grgk ("qgsdgn"
mgnasında)vg s.
Funksional bölgüyg diqqgt yetirgn zaman !eksik
Ş8kilçil8rinygzifasi,
yazılışı, qoşulmayeri, yeni söz yaratma
imkanları, aralarındakımünasibgt (sinonimlik, antonimlik vg
omoniınlik) açıq şgl<ildgüzg
çıxır. Şgkilçilgrin ıngnşgyimgsglgsi bu bölgüdgn tam olaraq
anlaşılmasada, -xana, -zad;>, -dan, -dar, -p;:Jrnst, -parv;:Jr,
-şünas, -keş, -i(vi), gar, kar,
-baz, -xor, -gir,
-~ah,-;:Jn, -xah, -zar, -saz, bi-, na-, ba-, co-, la-,
-ıstan 4 şgkilçilgrininfars,
-iyy;:J, m;:J-, -iyyat
şgkilçilgriningrgb, ov, yev, ist, izm, ant, er, atik, poli, re, a, 1,
-oloq, -atik, -iv, -oloji
şgkilçilgrininisg rus
mgnşgli olduğunutgxmin etmgk mümkündür.
Göründüyü kimi,
alınma Ş8kilçil8rgsas etibarilg bir cür
yazılırlarvg yeddisi - bi-, na-, ba-,
co-, la-, a-, poli-
şgJ<ilçilgrİistisna olmaqla, söz sonuna
qoşulurlar.3dabiyyat
J. Cdfarov S. Azdrbaycan dilindd sözdüzdldici Yd sözddyişdirici şdkilçildr. Bakı: Maarif, 1968. 2. Hüseynzadd M. Müasir Azdrbaycan dili, morfologiya. Bakı: Şdrq-Qdrb, 2007.
3. Kazımov Q. Müasir Azdrbaycan dili, morfologiya. Bakı: Nurlan, 2010.
4. Mdmmddov N. Dilin lüğdt tdrkibinin zdnginldşmdsinin m8nb8 Y8 üsullarına dair. Bakı:
Azdrbaycan Universiteti ndşriyyatı, 1958.
5. Müasir Azdrbaycan dili. il cild. Morfologiya. Bakı: Elm, 198 l
6. Talıbov Q. Müasir Azdrbaycan dilindd söz yaradıcılığı prosesi, ddrs Vdsaiti. Bakı: APİ-nin
n8şri, 1988.
KJiaccııcJHiırnııırn JieKcııııecırnx cyc~~HIKCOB B cospeMeHHOM a3epôaü11,1KaHCKOM SBblKe
Pe3ıoMe
H.Kymıes
B a3ep6atl,ı::ı,)KaHcKol1 tj:ıırnonorırn JJ.OCTaTO'lHO rıpeJJ.CTaBJJeHbı ne1<c11ııecırne 11 rpaMMarnııecınıe cytj:ıqmı<cbı: 11x cj)yHKL\1111, crıoco6bı yrıoTpe6,1eH11n, rıpo11cxmı<JJ.emıe, rıpaBomıcaH11e 11 s3a11MOJJ.el1-cTB11e, HO, 11eCMOTp5! Ha 3TO, J!.O HaCT05ltUero BpeMeH11 HeT DOJ!HOH 11 Cl1CTeMaTHııecKOH KJJacc11tj:ı11Ka
L\Hl1 neı<cwıecK11x cycj:>cp11KcoB. HccneJ!,osaH115l rıoKa3brnaıoT, ııTo neKc11ııecK11e cycpcpHKCbI B a3ep6al1-J!.)!<aHCKOM 5!3hIKe 1(Jlaccmp11u11py1DTC5! c pa3n11ııHbıx cTopoH. CpeJJ.H H11x cyMMHpyıoTcn caMhıe ocHoB-Hbre CTOpOHbı 3Toro 5IBJJeHl15! cpyHKL\110HaJ!bHOe J!,eJJeH11e. JleKc11ııeCKHe cpneKCHl1 rIOJ!HOCTbIO pacKpbIBaIOT CBOI{) crıeı~11cjH'1KY npH q)yHKL\l10HaJ1bHOM J!,eJ1eHHl1.
Humanitar elmlarin öynmilmasinin aktual problemlari 312013
İ.Guliyev The classification of lexical suffixes in modern Azerbaijan language
Sunımary
in the Azerbaijanian philology lexical and grammatical inflection (suffıxes) is presented enough: their functions, methods of the use, origin, spelling and cooperation, but, in spite of it, to present tense there is not complete and systematic classifıcation of suffıxes. Researches show that lexical suffıxes in the Azerbaijani are classifıed froın different parties. Aınong theın are added up the ınost basic parties of this phenoınenon - functional division. Lexical inflection fully expose a specifıc character at functional dividing.
r2yçi:filol. e. d., prof İ. Qaszmov Redaksiyaya daxil olub: 11.07.2013
Humanitar elmlarin öyranilmasinin aktual probleml&ri
3 / 2013
MÜND8RİCAT-
COll,EPiKAHME
DİLCİLİK
-JIHHI'BHCTHKA
V.T. AXUNDOV A
İNGİLİS DİLİNDe İSMİN KeMİYYeT KATEQORİYASININ İFADe VASİTeLeRi ... 3 N.E. CAMALZAD3
ORFOQRAFİY ADİLİN YAZI NORMASI KİMİ ... 8 P.N. 3LİYEVA
ÇOXMeNALI ve OMONİM FRAZEOLOJİ VAHİDLeR ... 12
M.N.3S3DOVA
evezLiKLeRiN TeYiN BUDAQ CÜMLeLi TABELİ MOReKKeB CÜMLeNiN
KOMPONENTLeRiNİN BAÔLANMASINDA ROLU
(Az;ırbaycan v;ı ingilis dill;ırinin materialları ;ısasında) ... 16
x.s. azizov
A"OTELLO" FACieSİNİN AZeRBAYCAN DİLiNe
TeRCÜMeSiNDe şexs eveZLİKLeRi ... 21 K.B. HACIYEV A
ALINMA SÖZLeRiN LEKSİK-SEMANTİK XÜSUSİYY8TL8Rİ.. ... 25
Ş.Q. HÜSEYNOV
DAXİLİ LEKSİKON AKTİVLBRİ ... 28
N.İ. HÜSEYNOVA
SÖZ YARADICILIÔINDA AKTİV PROSESİN ROLU ... 35 S.T. K8RİMOVA
AZ8RBAYCAN DİLİND8 SİNTAKTİK FRAZEOLOJİ KONSTRUKSİYALARIN
YARANMASINDA 8V8ZLİKL8RİN ROLU ... 39
i.
QULİYEVMÜASİR AZ8RBAYCAN DİLİND8 LEKSİK Ş8KİLÇİL8RİN TeSNİFİ ... 43 T.S. QULİYEV
MÜXTGLİFSİSTEMLİ DİLLGRİN Q8ZET MGTNL8RİND8 FRAZEOLOJİ VAHİDLeRİN EKVİVALENTLİYİ
(Az;ırbaycan, ingilis v;ı rus dill;ırinin materialları ;ısasında) ... 48
İ.M.QURBANOVA
TAYFA DİL ELEMENTLGRİNİN MÜf)YY8NL8ŞM8SİND8
sezi KÖK MORFEMLGRİN ROLU ... 52 Ü.R. M3MM8DOVA
MÜASİR İNGİLİS DİLİNDe TeQDİMAT ve ONUN DİL SİSTEMİNDe YERİ ... 59 H.3. r A)J)KIIEBA
J1l1HfBl1CTl1lfECKvifı AHAJ1l13 XYrı,mKECTBEHHOro TEKCTA
IlPH IlEPEBOj],E ... 62 P.<I>. rYCEHHOBA
TY!Il J~HCKYPCA KAK fY!EPVl)~H3ALJ,Y!5l )KAHPOB ... 67 C.O. EMEU,
MET AcDOPbl KOHLJ,ErITA YC17EX ... 70 <I>.KYPEAHOBA
1J.EJ10CTHOCTb KAK PEJ1EBAHTHbIH rIPI13HAK TEKCT A ... 76 JI.III. MAHA<I>OBA
IlEPEBOj], 11 ME)KKYJ1bTYPHbIE OTHOWEHY!5l ... 80 H.r. HAEIIEB
Humanitar elmlarin öyr&nilm&sinin aktual probleml&ri
312013
H.E. CEH)l,-3A)l,E!lOTEHLIJ1AflbHA5l flEKCl1KA B COBPEMEHHOM Al-ffJ1YlHCKOM 5l3b!KE ... 92 MUHARREM T ANRIVEREN
ÇEVİRİ (TERCÜME) BİR SANAT MI, YOKSA BİLİM MİDİR? ... 97
8D8BİYYAT-
JIHTEPATYPA
M.M. ABBASOV AMÖVSÜM MaRASİM NaôMaLaRİNDa OBRAZLAR: QODU, XIDIR NaBi, KOSA ... 104 N.a. ASLAN OVA
HERMAN MEL VİLL ROMANTİZMİNDa İDEAL va GERÇaKLİK ... 11
o
P.G. 8LİYEV AMÜASİR caMiYYaTDa İNSAN TALEYİ PROBLEMİ (Q.Qrinin romanları ;:ısasında) ... 115 X.A. İBRAHİMOV A
PİTER AKROYDUN "UİLKİ KOLLİNS" BİOQRAFİK ROMANINDA
PSİXOLOJİ va ANALİTİK y ANAŞMA ... 119 T.İ. KAZIMOV
H.FRİDRİX FON DİTSİN QORQUDŞÜNASLIQDA
va AVROPA şaRQŞÜNASLIGJNDA ROLU ... 123 Y.a. QASIMOV
YENİ AZ8RBA YCAN ŞERİND8 MÜŞFİQ OBRAZI
(Altmışıncıların yaradıcılığı ;:ısasında) ... 128 S.A. QASIMOV A
İLAXIR Ç8RŞ8NB8LaR PROBLEMİ va ONUN HaLLi YOLLARI ... 131 S.N. QULİYEV A
İNGİLİS-AMERİKAN UŞAQ aDeBİYYATINA N8Z8R ... 138 F.X. QURBANOV
L8L8 BAYATILARININ SaN8TKARLIQ XÜSUSİYY8TL8Rİ ... 144 E.H. M8MM8DOV
S.8.ŞİRVANİ FÜZULİ 8D8Bİ M8KT8BİNİN NÜMAYGNDGSİ KİMİ ... 150 Ş.B. NUHOVA
RENESSANS DÖVRÜNÜN S8CİYY8Vİ XÜSUSİYY8TL8Rİ va AZGRBA YCAN ... 155 G.a. PaNAHOVA
XVII GSR İNGİLİS 8D8BİYY ATI (B;:ırpa dövrünün ;:ıd;:ıbiyyatı) ... 160 A.A. AJIH3A)l,E
3K3l1CTEHLJ,Y!AJ1bHbIE MOTY!Bbl B PACCKA3AX
MAPI1Hbl IlAflEH Yl HHHbl fOPJ1AHOBOH ... 163 )l,.P. AJIHEBA
CJ;JMBOfll1KA 3EPKAJ1A B llPOl13BEf],EHJ;J5lX PYCCKOH JJJ;JTEPATYPbl
(Ha MaTep11ane TBOpLıecrna cI>.M.f],ocTOeBcKoro, M.M.6ynraKOBa, B.O.!leJiesı1Ha) ... 171 X.H. AJIHEBA
AHfJ1l1MCKA5l IlP03A XX BEKA. ... 176 Y.K. AJIJIA30BA
TBOPlfECTBO fP3MA fPl1HA B 3EPKAJ1E KPl1Tl1KJ;J
(K sonpocy o nponrno6opcrne peamıcT11ııecırnx 11 Mo.ı:ı.epHHCTCKHX TeH,LJ,eHU,1111
B poMaI·Ie «Hanı lJeJioBeK B fasaı-ıe») ... 181
PS. EArHPOB
mKE-IlATPl10Tl13M B CT11XAX PYCCKl1X Il03TOB O 6AKY ... 188 r.P. ME)l,JKH)l,OBA
T.6LİYEVA
Humanitar elmlarin öyranilm&sinin aktual problemleri
PEDAQOGİKA. METODİKA. PSİXOLOGİYA-IICHXOJIOTHJI. IIElfAI'OI'HKA. METOlfHKA
UŞAQLARIN İNTERNET RESURSLARINDAN S6M6R8Lİ
3 / 2013
İSTİFAD8SİN8 VALİDEYN N8ZAR8Tİ ... 198 S.H. 8LİYEV
T8LİMİN S8M8R8LİLİYİNİN YÜKS8LDİLM8SİND8
İCTİMAİ F8NL8RİN 8LAQ8Lİ T8DRİSİNİN ROLU ... 201 A.T. 8LİYEVA, H.M. C8F8ROVA
RUS BÖLM8SİND8 AZ8RBA YCAN DİLİ TGDRİSİNDG iNNOVASİY ALAR ... 204
İ. 8MİR8LİYEVA
T8L8BGL8RD8 TOLERANTLIÔIN FORMALAŞDIRILMASININ S8M8R8LİLİK
GÖSTBRİCİLBRİ ... 208 Y.B. 8SG8ROV A
e.e.eLiZADe YARADICILIÔINDA İSTEDADLI UŞAQLAR PROBLEMİ ... 215 A.F. H8S8NOV A
ALİ PEDAQOJİ TGHSİL MÜGSSİS8L8RİNİN
MADDİ-TEXNİKİ BAZASININ Y ARADILMASI ... 226
F.Ş. HİDAY8TOVA
XAUERD QARDNERİN MULTİİNTELLEKT N8Z8RİYY8Sİ ... 230 A.F. İBRAHİMOV A
QRUP İŞİ FORMASINDA MÜ8LLİMİN FUNKSİY ALARINA DAİR ... 235 S.X. İSG8ND8ROV A
"İNSAN ve CBMİYYBT" FGNNİNİN TGDRİSİ PROSESİNDB
İNSAN HÜQUQLARI ÜZRB APARILAN İŞLBR ... 238 J.F. MEHR8LİYEV A
İNGİLİS DİLİNDB S8RB8ST SÖZ BİRL8ŞM8L8RİNİN
T8DRİSİNİN PSİXOLOJİ TBHLİLİ ... 245 Y.T. M8H8RR8MOVA
TBLİM F8ALİYY8TİND8 FBALLIQ ve İDRAK FBALLIÔI ANLAMI ... 249 Y.B. NAMAZOV
FİZİKANIN T8DRİSİND8 H8RBİ-V8T8NP8RV8RLİK T8RBİY8Sİ ... 252 M.H. N8Z8ROV
MÜASİR M8RH8L8D8 MBKTBBLİ G8NCLeRiN İQTİSADİ T8RBİY8Sİ
ve T8HSİLİNİN TeKMİLLeŞDİRİLM8Sİ ... 256 M.H. N8Z8ROV
FİZİKA FeNNİNİN TeDQİSİ PROSESİNDe ŞAGiRDLeRiN İQTİSADİ TeRBİYBSİ
ve TBHSİLi ... 260 A.O. R8C8BOV A
HESABIN YARANMASI TARİXİ HAQQINDA.
HESABLAMA ve HESABLAMANIN ONLUQ SİSTEMİ ... 266 F.8. RZA YEV A
XARİCİ DİL TBLİMiNe MARAÔIN Y ARADILMASI ZAMANI
MOTİVASİYANIN FORMALAŞDIRILMASININ PSİXOLOJİ eSASLARI ... 279 Y.B. S8M8DOV
FİZİKİ TeRBİYeNiN PRİNSİPLeRİ ve ONLARIN eHeMİYYeTİ ... 283 Q.B. S8F8R8LİYEV A
ORTA İXTİSAS TeHSİLLİ MÜeLLİM KADRLARININ HAZIRLANMASINDA
PEDAQOJİ TeCRÜBB TeDRİS İŞİNİN M0H0M MeRHeLeSi KİMİ ... 289 R.M. ŞAHBAZOV
DİALEKTİK DONY AGÖRÜŞ ve MBNTİQİ TeFBKKÜRON FORMALAŞMASINDA
Humanitar elml&rin öyranilmasinin aktual pr()b/eml&ri
312013
M.B. rY JIIIEBAOPfAHl13ALJJ15l PAEOTbl HA)), OP<I>OfPA<I>l14ECKl1Ml1 OWl113KAMl1 HA YPOKAX PYCCKOfO 5!3b!KA B V-IX KJlACCAX WKOJl
C A3EPl3AH)J,)KAHCKI1M 5!31IKOM 013YlJEHl15l ... 303 3.M. rYCEMHOBA
l1CDOJlb30BAHl1E PYCCKO-A3EPGAH)J,)KAHCKOfO <I>PA3EOJ10fVl4ECKOfO CJ10BAP5l IWO<I>. M.T. TAfl1EBA HA 3AH5!TVl5!X no PYCCKOMY 5!3b!KY
B A3EPl3AH)J,)KAHCKOt1 fOCY)J,APCTBEHHOH HE<I>T5!HOH AKA)J,EMl1l1 ... 308 K.II.KACYMOBA, r.r.AXMEJJ;OBA
l1CDOJ1130BAHl1E <PPA3EOJ10fl1lJECKl1X 050POTOB DPl1 l13YLJEHl1l1
VIMEHl1 4l1CJll1TEJlbHOfO B WKOJlE ... 312 K.T. KEPIIMOBA
YPOKl1PYCCKOfO5l3b!KA KAK HEPO)J,HOfO ... 316 r.B. PArHMOBA
PA3Bl1Tl1E TBOPlJECKOM Jll1lJHOCTl1- Ogl-10 l13 TPEl30BAHl1M COBPEMEHHOfO nPABOBOfO fOCY)J,APCTBA ... 319
A. X. PAMA3AHOB, C.E. EJJlJJIEB, M.C.AJibIEB, P. A. AKIIEPOB
o BKJlA)J,E EBPOnbl B PA3BV!Tl1E MHPOBOfO OJ1HMnH3MA.
EBPOITEHCKHE l1fPbI 2015 ... 324 O.Jı:~ı•.XAJ111JIOBA
U,EHHOCTHA5l OPl1EHTl1POBAHHOCTb TEKCTOB KAK BA)KHblH nPl1HU,l1n
nPH l1X OTGOPE B YLJEJ3Hb!X Ll,EJ15lX ... 331 G.N. İMANQULİYEV A
THE ROLE OF TECHNOLOGY !N FLT ... 338
İCTİMAİ
ELML8R - OEII!ECTBEHHbIE HAYKH
İ. ABBASOV
AZ8RBA YCAN XALQ CÜMHURİYY8TİNİN AMNİSTİY A AKTLARJ ... 344 L.Q. ABASOV A
HEYD8R 8LİYEVİN 8S8RL8RİNİN N8ŞRİND8 "AZ8RN8ŞR"in ROLU ... 348 S.E. BABA YEV
AZ8RBA YCANDA 8TRAF MÜHİTİN MÜHAFİZ8SİNİN
EKOLOJİ ve İQTİSADİ ASPEKTL8Rİ ... 353 N.H. 3HM3DOV
NAXÇIVAN İQTİSADİYYATIN!N UÔURLU İNKİŞAFI
HEYD8R 8LİYEVİN ADI İL8 BAÔL!DIR ... 361 v.a. aLaKBoRZADa
AZ8RBA YCAN RESPUBLİKASJNIN BANK SİSTEMİNİN QURULUŞU ... 366 R.R. HasaNOV
AZ8RBA YCANlN İLK BAŞ NAZİRİ: F8T8Lİ XAN XOYSKİ ... 369 F.F. İBRAHİMLİ
MİLLİ-M8N8Vİ D8Y8RL8R8 MÜNASİB8T (XX ;:ısrin 20-ci ill;ıri) ... 379 B.R. QURBANOV
8R8B-İSLAM M8D8NİYY8Tİ KONTEKSTİND8
HUMANİTAR FİKRİN T8Ş8KKÜLÜ ve İNKİŞAFI ... 386 T.<l>.AJIHEB
ITYTl1 PEWEHH5l nP013JlEMbI ME)KHALl,HOHAJlbHbIX OTHOWEHl1H
Humanitar elmlerin öyrenilmesinin aktual problemleri
31 2013
3.A.BABAEB
rJ10EAJfI13ALJJ151 HY!KOr,[(A HE OCTAHABJ1Y!BAETC51 ... 395
II.B. BOPOHA
ct>OPMI1POBAHI1E I1 PAEOTA OPrAHOB MECTHOro CAMOYrfPABJfEH115I
B YKPA11HE: rEH)J,EPHblH rTO)J,XO)J, ... 400
E.A. ITOMMJIYİİKO
POJfb AMOPT113AQI10HHOH rTOJfI1TI1Kvf
B 11HHOBAQ110HHOM PA3BJ1Tl111 3KOHOM11KJ1 YKPAI1Hbl ... 405
E.B. JIOBKO
BJlY!51HI1E orrAHVf3AL(I10HHOti KYJlb TYPbl HA )J,E51TEJlbHOCTb
I1H)J,I1BY!)J,A B OPrAHY!3ALl,Y!Y! ... 410
B.B. IIOXIIJIIOK
OCOEEHHOCTb ct>OPMV!POBAHVl51 3KOHOMVJl1ECKVIX OTHOWEHI1Pl
B YCJfOBI15fX TPAHCct>OPMAQI1I1 I1HCTI1TYTOB BJlACTI1 ... 416
R.H. ALİYEVA
THE CENTRAL BANK OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN
AS THE MAIN ELEMENT OF BANKING SYSTEM ... 423
A. Y. MAHARRAMOV A
FIDUCIARY DUTIES OF BOARD MEMBERS
iN U.S. CORPORATE GOYERNANCE PRACTICE ... 427