KEKİK
TIBBİ ve AROMATİK BİTKİLER TIBBİ ve AROMATİK BİTKİLER
TAKSONOMİSİ
Familya: Lamiaceae
Cins
1: Thymus (58 takson)
Cins
2: Thymbra (4 takson)
Cins
3: Origanum (26 takson)
Cins
5: Satureja (13 takson)
Neden hepsine Kekik deniyor ?
Bu bitkilerin bünyelerinde timol ve karvakrol bulunmaktadır. Bu etkili maddeler taşıyan bütün bitkilere Kekik denmektedir.
Türkiye’de 15’den fazla bitki türü “kekik” adıyla adlandırılıp kullanılmaktadır.
Dünyadaki baharat bitkileri ticaretinde Origanum türleri önemli bir rol oynamaktadır. Dünya üretimin büyük bir çoğunluğu Akdeniz Bölgesi’nde yer alan Origanum
türlerinden karşılanmaktadır.
Yıllar Üretim alanı(da) Üretim miktarı (ton) Verim (kg/da)
2004 52.500 7.000 133
2005 47.000 6.400 136
2006 58.853 7.979 136
2007 60.751 5.350 88
2008 84.133 10.082 120
2009 84.957 12.329 145
2010 85.351 11.190 131
2011 77.707 10.953 141
TÜİK, 2013
Türkiye kekik üretim alanı, üretim miktarı
ve verim değerleri
Türkiye kekik dışsatım ve dışalım değerleri
Yıllar
Dışsatım miktarı
(kg)
Dışsatım değeri
($ )
Birim fiyatı (kg/$ )
Dışalım miktarı
(kg)
Dışalım Değeri
($ )
Birim fiyatı (kg/$ ) 2005 10.424.510 17.882.55
5 0,58 67.885 159.025 0,43 2006 12.201.968 22.608.24
3 0,54 320.065 497.161 0,64 2007 11.308.300 39.493.28
2 0,29 2.340.823 4.455.7
03 0,53 2008 9.682.738 428.77.56
3 0,23 850.748 2.485.8
39 0,34 2009 11.474.661 28.662.42
4 0,40 460.370 1.198.2
31 0,38
TÜİK, 2010
Kekik türlerinin etken maddesi ve kullanım alanları
Timol : Thymus türleri
Karvakrol : Origanum, Satureja, Thymbra türleri
Thymus spp.
Tymus vulgaris: Bahçe kekiği
Thymus capitatus : İspanyol kekiği
Thymus serpyllum: Yabanı kekik
Thymus x citriodorus: Limon kekiği
Bitkisel özellikleri
Thymus vulgaris daima yeşil kalan, yarı çalımsı, odunumsu, çok dallanan ve dalları yukarı doğru kalkık durumda olan bitkidir.
Bitki boyu 20-40 cm olup, dalların üst kısımları gri-kadife tüylüdür.
Genellikle ana sap dallanmaz fakat her yaprak koltuğundan çıkan, sürgünlerle bir demet teşkil eder.
Saplar dört köşelidir.
Esas yapraklar çok kısa saplı veya sapsızdır.
Bitkisel özellikleri
Çiçek düğme şeklinde ve yuvarlağımsıdır.
Taç yapraklar leylak veya pembe renklidir.
Çiçekte ikisi uzun, ikisi kısa dört adet stamen ve anter bulunmaktadır.
Çiçeklerin bir kısmı hermafrodit, bir kısmı ise yalnız
dişidir.
Origanum spp.
Origanum onites: İzmir kekiği, Mercanköşk,
Origanum vulgare: İstanbul kekiği
Origanum syriacum: Afyon kekiği
Origanum majorana: Tatlı kekik
Origanum minituflorum: Yayla kekiği
Bitkisel özellikleri
Origanum türlerinin yaklaşık %70'i endemik olup, değişik yörelerde bulunmaktadır.
Origanum cinsine ait türlerin büyük çoğunluğunun kökeni Akdeniz Bölgesi'dir.
Bunlardan da hemen %75'i Doğu Akdeniz Bölgesinde
bulunmaktadır.
Bitkisel özellikleri
Ancak genelde Origanum türlerinin çok geniş bir yayılma alanı vardır. Bunlar kıyı bölgelerinden yüksek dağlara, Doğudan Batı'ya değişik yörelere yayılmışlardır.
Yayılmasının insanlar tarafından mı olduğu yoksa bu
kadar geniş doğal yayılma alanının mı bulunduğu kesin
olarak bilinmemektedir. Ancak geniş bir yayılma bölgesi
bulunmaktadır.
Bitkisel özellikleri
Origanum onites büyük bir yayılma alanına sahiptir.
Yarı çalımsı, kökleri 1 cm kadar kalınlaşabilen çok yıllık bir bitkidir.
Saplar genellikle dik olarak büyük, boyu 100 cm'yi bulabilir.
Sapın üzeri tüylerle kaplıdır.
Saplar alttan itibaren dallanır. Her sapta çok sayıda yaprak bulunur.
Yapraklar kalp şeklinden oval şekle kadar değişir.
Bitkisel özellikleri
Kenarları hafif dişlidir.
Yaprakta çok sayıda salgı tüyleri bulunur.
Çiçekler toplu başak durumundadır.
Şekilleri oval olup kenarları hafif dişlidir.
Bitkisel özellikleri
Origanum onites L.'te çok enteresan olan mevsimsel dimorfismus bulunmaktadır.
Buna bitkinin adaptasyon yeteneğinin bölgenin ekstrem koşullarına göre değişmesi denir.
Örneğin ekstrem kurak yaz dönemini geçirebilmek için iki esas yaprak tipi oluşturmaktadır. Yazın
kurak aylarında küçük, kısa yapraklar teşekkül
ederken, sıcak ayların dışında esas yapraklar çok
daha büyüktür.
Bitkisel özellikleri
Türkiye’de İstanbul kekiği, Çanakkale kekiği gibi yöresel adlara sahip Origanum vulgare subsp. hirtum ihracatı gerçekleştirilen ve ekonomik değere sahip diğer bu tür, Doğu Akdeniz elementi olup, Avrupa Yakası, Batı-Güney Anadolu, İzmir, Aydın, Muğla gibi geniş bir alanda yayılış gösterir.
Origanum vulgare subsp. hirtum bitkisi ile yapılan
çalışmalarda uçucu yağında %1-7 verim, %23-80 oranında
karvakrol tespit edilmiştir.
Bitkisel özellikleri
Bitki çok değişik şekillerde kullanıma sahiptir. Baharat ve çay olarak kullanılmasının yanı sıra halk ilacı olarak da baş ağrısına ve mide ağrılarına iyi geldiği bilinmektedir .
Türkiye’de kekik olarak en fazla Origanum türlerine ait bitkiler toplanır.
Origanum türleri arasında özellikle Ege, Akdeniz ve Güney Doğu Anadolu bölgelerinde yayılış gösteren İzmir kekiği (O.
onites), İstanbul kekiği (O. Vulgare ssp. hirtum), Sütçüler kekiği (O. minutiflorum), Alanya kekiği (O. majorana, syn.
O. dubium) ve Suriye kekiği (O. syriacum var. bevanii) ticari olarak büyük önem taşır.
Origanum türlerinin ticari öneminden dolayı bu bitki üzerine çalışmalar yoğunluk kazanmıştır.
Origanum vulgare
Satureje spp.
Satureja hortensis
Satureja montana
Bitkisel özellikleri
Bu türlerin bazıları doğadan doğal olarak toplanırken bazılarının ise tarımı yapılabilmektedir.
Kekik olarak ihraç edilen bu türlerin bir kısmını da Satureja türleri oluşturmaktadır.
Türkiye’de ticareti yapılan kekik türleri arasında önemli bir yeri olan Satureja’ların 15 türü
bulunmaktadır.
Türkiye’ de bulunan 15 türün 5 adedi endemiktir.
Endemizm oranı %33.4’ tür. Türkiye’nin hemen hemen
her bölgesinde bu cinsin üyelerine rastlanabilmektedir.
Bitkisel özellikleri
Genel morfolojik özellikleri ne bakıldığında;
Satureja türleri genellikle çok yıllık olup toprak altı kısımları az veya çok odunsudur.
Hemen hemen tüm türlerin gövdeleri dik
yükselici, basit ya da üst kısımda dallanmıştır.
Yapraklar hemen hemen sapsız, en azından gençken boyuna katlanmış, grimsi-yeşildir.
Tüyler her iki yüzde de seyrek, yaprak
tabanında sert uzun tüylü, salgı bezeleri her
iki yüzde de çok yoğun ve yaprak yüzeyine
gömülmüş, sarımsı-kırmızı renktedir.
Satureja hortensis
Tymbra spp.
Tymbra spicata subsp. Spicata (Zahter)
Bitkisel özellikleri
Thymbra L. cinsine ait taksonlar Yunanistan, Kıbrıs, Suriye, Tunus, Lübnan, İsrail, Ürdün, İran ve Irak’ ta yayılış
gösterir.
Deniz seviyesinden 1.500 m yüksekliğe kadar yetişebilir.
Gövde dik, uçta yükselici, 16–36 cm, toprağa yakın kısımları odunlu, basit veya bazen çatallanarak dallanmıştır.
Tüyler kıvrık-tüylü, tabanda seyrek, üstte yoğundur.
Salgı tüyleri kırmızı, yaprağa gömük, yoğun, tabana doğru seyrek, yaprak sapı 1 mm, tüylüdür.
Tymbra spicata
subsp.spicata
Reyhan (Ocimum
spp.)
Sistematikteki yeri
Familya: Laminaceae
Cins: Ocimum
Tür: Ocimum basilicum L.
2n: 48
Reyhanın dünyada 66 türü ve toplam 76 taksonu
bulunmaktadır.
Ülkemizde ise sadece
Ocimum basilicum L. türü olduğu kaynaklarda
belirtilse de birçok türün var olduğu bilinmektedir.
Ülkemizde kültür
formlarından floraya kaçış olduğu belirtilmektedir.
Reyhanın bitkisel özellikleri
Reyhan bitkisinin tek yıllık, gövdesinin otsu yapıda,
dallanan ve dik bir yapıda, 15 cm ila 1 m boylanabildiğini, tüylü veya az tüylü olabileceğini bildirmiştir.
Yapraklarının ovat şekilden mızrak ucu şekle kadar değişebildiğini, boyunun 25-75 mm ve eninin 13-25 mm arasında, genellikle dentat, az tüylü, noktasal bezelerinin bulunduğunu, renginin yeşilimsi mavi ve uzun yaprak sapına sahip olduğu saptanmıştır.
Çiçek yapraklarının brakte benzeri, geniş ovat, sivri uçlu, nadiren kaliks boyunu geçtiğini, sıklıkla pembemsi renkte olduğu belirlemiştir.
Vertisillat çiçek yapısında 6 çiçek bulunduğunu, çiçekte kaliks boyunun 3-4 mm, meyvede 7-8 mm, korallanın beyaz veya pembe renkte 7-10 mm uzunlukta, stamenlerin 6
tane, 8.5 mm boya ve stilusun ise 12 mm boya kadar uzayabildiği bildirilmiştir.
Kullanım alanları
İlaç
Baharat
Parmüferi
Süs bitkisi
İklim ve Toprak isteği
Reyhan bitkisi; 500-8000 mm yıllık yağış alan ve 6-24 °C arasında
sıcaklığa sahip
bölgelerde rahatlıkla yetişebilir.
Düşük sıcaklıklarda ve yoğun gölge ortamlarda bitki gelişimi gerilediği ve devam eden periyotta bitkinin kuruduğu ifade edilmiştir.
Toprak isteği
bakımından seçici değildir.
pH düzeyi 4,5-8 olan
topraklarda kolaylıkla
yetişebilir.
Tarımı
Reyhan bitkisi doğrudan tarlaya ekilebildiği gibi aynı zamanda fide elde edilerek arazilere
dikilebilir.
Tohumlar küçük
olduğundan direk ekim tercih edilmez.
Reyhan 1000 tohum ağırlığı 1-2 g
arasındadır.
Araziye şaşırtılacak bitkiler, vejetasyon süresinden daha fazla faydalanmak için son don tarihinden önce sera koşullarında viyol veya kasalara ekilebilir.
Bu tarihin bir ay önce olması yeterlidir.
Viyollere ekilen tohumlar uygun
koşullarda 4-5 günde
çimlenebilir.
Hasadı
Reyhan bitkisinin hasadı elle çalışan aletlerle yapılmaktadır.
Biçim yüksekliği yerden en az 10 cm olmalıdır.
Dekara yeşil herba verimi 4000 kg
Kuru herba verimi 1000 kg
Kuru yaprak verimi 250
kg
Bileşenler
Reyhanda uçucu yağ;
Çiçek kısımlarında %2,
Yapraklarında %1
Gövdesinde ise %0,05
Reyhan uçucu yağında;
Linalol,
Eugenol,
Estragol,
Methylcinnamate
Hastalık ve zararlılar
Kök hastalıkları;
Phythium spp.,
Rhizoctonia spp.,
Fusarium spp.,
Alternaria spp,
Yaprak kurdu,
Sümüklü böcek,
Kınkanatlılar,
