Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya
Fakültesi
Coğrafya Bölümü
Doç. Dr. Mutlu YILMAZ
COG 450
ORTA DOĞU
Ortadoğu’nun Fiziki Coğrafya
Özellikleri
Konumu
Ortadoğu, Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarının kesişme bölgesinde, eski Kara kütlelerinin tam ortasında yer almaktadır. Diğer bir ifadeyle Ortadoğu, eski kara kütlelerinin kavuşma noktasındadır.
Ortadoğu bir bütün olarak; kuzeyden Rusya Federasyonu, doğudan Hindistan, güneyden Hint Okyanusu, güneybatıdan Afrika ülkeleri ve kuzeybatıdan ise Avrupa ülkeleriyle sınırlıdır.
Harita üzerinde ise, batı-doğu doğrultusunda uzunluğu yaklaşık 4900 km’yi, kuzey-güney doğrultusunda genişliği 3100 km. bulan bir dikdörtgeni oluşturmaktadır.
Ortadoğu ülkelerinin yüzölçümü ise, yine harita üzerinde 5.178.000 km². kadardır.
Orta Doğuda Bulunan Ülkeler
Ülke İsimleri
Suriye Umman
Irak Kuveyt
Katar Bahreyn
Türkiye Yemen
Ürdün Mısır
İsrail Afganistan
Lübnan Pakistan
İran Tunus
Filistin Cezayir
Suudi Arabistan Libya
B.A.E Sudan
Fas
Bölgenin Fiziki Coğrafya Özelliklerine Genel Bir Bakış
• Belirlenen sınırlar dahilinde Ortadoğu en güneyde Arabistan yarımadası kıyılarında Yemen 12° Kuzey enlemine kadar iner. En kuzeyinden Türkiye Kuzey kıyıları, Sinop İnceburun 42°Kuzey enlemi geçer. En doğusu İran Pakistan sınırıdır. Burası 63°Doğu meridyeni üzerindedir. En batı noktası ise Mısır Libya sınırında 24°
Doğu meridyenidir.
• Bu saptamalar sonuç olarak bize Ortadoğu'nun kısmen tropikal ve kısmen de subtropikal kuşak üzerinde yer aldığını gösterir. Bilindiği gibi 30° paralellerinin arasında kalan bölge sıcak yani tropikal kuşaktır.
Bu nedenle bölgede genelde sıcak ve kurak iklimler hakimdir.
Ortadoğu'nun İklimi
• Orta doğu yerküre üzerinde belirlenen genel iklim kuşakları içinde konumu ile sıcak ve ılıman "mutedil" kuşakta yer alır. Bu bakımdan Ortadoğu kuzeyde Karadeniz kıyıları ve Kafkas dağlarından başlayıp, güneyde Arap Yarımadasında Aden Körfezi kıyılarına kadar 3200 km'lik bir mesafede, Arabistan platosu dışında kısa mesafelerde değişik iklim özellikleri gösteren alanları ile dikkati çeker.
• Sahadaki iklim özelliklerini ve iklim tiplerini enlem derecesi "ekvatora yakınlık ve uzaklık" , relief "yükselti" ile denizlere olan mesafe
"karasallık derecesi" (üç taraftan kuzey, batı, güneyden denizlerle çevrilme, doğudan Asya'nın merkezine girmesi) gibi coğrafi özellikler yanında, jenemik-dinamik faktörler (hava kütleleri ve basınç) belirler.
• Burada belirtmemiz gereken en önemli husus bir bütün olarak Ortadoğu’da sıcak ve kurak şartların ağırlık kazanmış olmasıdır. Bu özellik bize geniş alanlarda su yetersizliğinin ve kuvvetli buharlaşmanın var olduğunu ortaya çıkaracaktır.
Jeolojik-Jeomorfolojik Yapı
• Asya kıtasında değişik ve kompleks bir yapıya sahip olan Ortadoğu, genelde jeomorfolojik yapı bakımından yüksek saha "kıvrımlı bölge" , ara bölge ve alçak saha "eski kıta bloğu" olmak üzere üç büyük üniteye ayrılır.
• Yüksek saha adını verdiğimiz kıvrımlı bölge, önceleri yerküre üzerinde biri kuzeyde Angora, diğeri güneyde Gondwana olarak bilinen iki büyük eski kıta bloğu arasında yer alan geniş ve derin Tethys denizinin dolması sonucunda ortaya çıkan Alp-Himalaya kıvrım sisteminin bir parçasıdır.
• Fauna ve flora bakımından zengin ve oldukça ılık olan bu deniz, aynı zamanda geniş bir birikim sahası olma özelliğine sahipti.
• Geçen uzun zaman süresi içinde bu dolgu maddeleri, daha sonra meydana gelen yer hareketleri ve yan basınçlar ile yükselip kıvrılmaya başlamıştır.
Zagros Dağları: İran’ın Kuzeybatısından başlayıp Basra Körfezine kadar uzanır. Uzunluğu 1500 km’dir. En yüksek yeri 5098 metredir.
Acacus Dağları: Sahra'nın bir parçası olan batı Libya çöllerindeki bir dağ dizisi formu. 1985’de UNESCO tarafından Dünya mirasları listesinde yer alır.
El Nuseyriye Dağları: Suriye yer almaktadır. Yüksekliği 1562 metredir, Ortalama 32 km’lik genişliğe sahiptir.
Hindikuş Dağları: Afganistan'dadır. Himalaya dağlarının uzantısıdır.
414 bin km2 ‘lik alana sahiptir.Uzunluğu 6400 metreyi aşar.
Katrina Dağı: Mısırda yer almaktadır. 2642 metreyi bulan uzunluğu vardır
• Orta Doğu yer aldığı enlemler dolayısıyla çöllerle kaplı bir bölgedir.
• Libya çölü: Tilbesti dağlarıyla Nil nehri arasında yaklaşık 2 milyon km2’lik alanı kaplar.
• Suriye Çölü: Arabistanın kuzeyi Irak’ın batısı Lübnan’nın doğusu Suriye’nin güneyine kadar 500 bin km2’lik alanda etkindir.
• Arabistan Çölü: Batı Asya’da Yemenden Basra’ya Umman’dan Ürdün Irak’a kadar uzanır 2 milyon 330 bin km2 lik alanı kaplar.
• Sahra Çölü: Ortadoğuda yer alan pek çok Afrika ülkesinin Güneyinde yer alan çöldür. 9 milyon km2lik devasa bir alanı kapsar.
Topraklar
Litolojik yapı ve iklim faktörleri ile doğal bitki örtüsünün etkisi altında, zaman süresi içinde teşekkül eden topraklar Ortadoğu'da farklı bölgelerde değişik özellikler gösterecek şekilde ortaya çıkar. Bu bakımdan Ortadoğu'daki topraklar genel olarak zonal topraklar, azonal topraklar, intrazonal topraklar olmak üzere üç grupta ele alınabilir.
• Zonal topraklar, Ortadoğu'da iklim ve doğal bitki örtüsüne uygunluk gösterecek şekilde, geniş sahalarda özellikle yüksek saha ülkelerinde dağlık, ormanlık ve bitki örtüsünün yoğun olduğu nemli alanlarda görülürler.
• Azonal topraklar, Ortadoğu'da genelde alüvyal, hidromorfik alüvyal, tuzlu alüvyal ve kumullar olarak karşımıza çıkarlar. Bu topraklar genellikle horizonlaşmamıştır.
• İntrazonal topraklar ise Ortadoğu'da anakaya ve jeomorfolojik durum ile drenaj şartlarına bağlı olarak gelişme gösteren topraklar olup, kahverengi orman toprakları, grumusollar, rendzinalar, soloncaklar halinde ortaya çıkarlar.
Vejetasyon
Yerküre üzerinde binlerce bitki türü birbirinden farklı vejetasyon bölgeleri içinde yaşamlarını devam ettirirler. Vejetasyon bölgeleri ise yerkürede birbirinden farklı olarak belirlenen ortamlar içindedirler. Bu bakımdan ortaya çıkan farklı ortam şartları veya yaşam koşullan ise iklim, toprak, jeomorfolojik, biyotik ve beşeri yapı ile belirlenir. Ortadoğu'da, bu konuya bu açıdan bakıldığında, ortam şartlarının doğal bitki örtüsü yönünden pek elverişli olmadığı görülür.
Ortadoğuda genel olarak çöl ve karasal iklim görüldüğü için doğal bitki örtüsü daha çok kurakçıl bitkilerdir. Ortadoğu'da yer alan bitkilerin büyük çoğunluğu bölgenin yaklaşık 3/4'ünde görülen yüksek sıcaklık ve yağış azlığı nedeniyle yaşamlarını yağışlı, serin kış devresinde gerçekleştirirler.
Ortadoğu'da ekolojik özelliklerin belirlediği başlıca bitki formasyonları, Nemli yayvan yapraklı ve iğne yapraklı orman formasyonu, Kurakçıl (kserofit) orman formasyonu, Maki formasyonu, Step formasyonu ve Çöl formasyonudur.
Hidroğrafya
Ortadoğu'da hidrografya, diğer bir deyişle akarsu şebekesi büyük ölçüde jeomorfolojik yapı ve iklim özellikleri tarafından belirlenir.
Bu nedenle kuzey (kıvrımlı saha, yüksek saha) ile güney (Arap platformu, alçak saha) ve ara bölge (Mezopotamya, Doğu Akdeniz kıyı şeridi) birbirinden çok farklıdır. Öncelikle Ortadoğu yerkürenin, genel olarak fazla yağış almayan ve buharlaşmanın yüksek olduğu bir kesiminde yer alır. Bu durum akarsuların, birkaçı hariç bol su taşımamalarına neden olur. Ayrıca jeomorfolojik yapı bu sahada yer alan akarsuların bir taraftan fazla uzun olmasını engellerken, diğer taraftan drenaj sisteminin bütünü içinde farklı sahalarının (Ekzoreik, Areik, Andoreik) meydana gelmesine yol açmıştır.
Ortadoğu Bölgesinde Yer Alan Önemli Su Kaynakları (Nehirler ve Göller)
• Nil Nehri: Orta Doğunun ve dünyanın en uzun nehridir. 6650 kmdir.
Güneyden Kuzeye doğru akar ve Mısır üzerinden Akdeniz’e dökülür.
• Fırat Nehri: Türkiye’de doğar, önce Suriye daha sonra Irak’ta denize uzak olmayan yerde Dicle ile birleşerek Basra körfezine dökülür.
Toplam uzunluğu 2.800 km dir. Türkiye içinde kalan bölümün uzunluğu ise 1263 km’dir.
• Dicle Nehri: Türkiye’de doğup birçok kolları olan ve Irak topraklarına geçip orada Fırat’la birleşerek Şattülarap’ta Basra Körfezi'ne dökülür.
• Urumiye Gölü: İran’da bulunur. Uzunluğu 140 km genişliği 55km 5200 km2 alana sahiptir.
• Hazar Denizi: Dünyanın en büyük tuzlu su gölüdür. Batıda Azerbaycan, Doğuda Türkmenistan, Güneyde İran toprakları ile çevrilidir
Orta Doğu'da ekolojik özelliklerin belirlediği başlıca bitki formasyonları, Nemli yayvan yapraklı ve iğne yapraklı orman formasyonu, Kurakçıl (kserofit) orman formasyonu, Maki formasyonu, Step formasyonu ve Çöl formasyonudur.
Orta Doğu topraklarının yaklaşık %80’i periyodik ya da mutlak kuraklığın hüküm sürdüğü alanların içinde kalmaktadır. Bu yerler yeterli suyu olmayan dolayısıyla su kıtlığı çeken bölgeler olarak belirirler.
Su kaynaklarının yetersiz oluşu, bölge halkını çeşitli yollar ve kaynaklardan su temini hususunda tecrübeli kılmıştır. Bu nedenle, yüzyıllardır yer altı suları ile yakın bir ilişki kurarak pınarlardan yararlanma, kuyular açma, akarsular önünde barajlar yapma gibi çeşitli faaliyetlerde bulunmuşlardır.
Orta Doğu’da, yer altı suyunu yüzeye ulaştıran dikey kuyular yanında, bu bölgeye özgü yatay kuyular sistemi ayrı bir özellik taşımaktadır. Bu sisteme, bölgenin çeşitli yerlerinde farklı isimlerle tanınmakla birlikte, bir bütün olarak kehriz denilmektedir.
