Japonya’y› Mart 2011’de vuran deprem ve tsunami felaketinin, Çernobil’den sonraki en büyük nükleer kazaya sebep olmas›, nükleer enerji etraf›ndaki tart›fl- malar› alevlendirdi. Kazan›n ard›ndan Almanya ve ‹sviçre gibi ülkeler nükleer enerjiden vazgeçme yolunu benimsediler. Di¤er birçok ülke nükleer santral ge- lifltirme planlar›n› ask›ya al›rken, mevcut santrallerini ise devam ettirme e¤ilimin- dedir.
2000’li y›llarda dünya enerji tüketiminin ve petrol ile do¤al gaz fiyatlar›n›n art- mas›, alternatif enerji kaynaklar›n›n gelifltirilmesine yol açt›. Günefl ve rüzgar enerjisi gibi alternatif enerji üretiminin yan› s›ra nükleer enerji üretimine yat›r›m- da da art›fl yafland›. Üstelik ekolojik alternatif enerji kaynaklar›ndan farkl› olarak nükleer enerjinin gelifltirilmesi göreceli olarak daha ucuzdu. Bu yüzden nükleer kaza ihtimali konusundaki endiflelere ra¤men birçok enerji kaynaklar› ithalatç›s›
ülke, toplam enerji tüketiminin içerisinde nükleer enerjinin pay›n› art›rmaya yö- neldi. Bugüne kadar özellikle ekonomileri h›zla geliflen ve kulland›klar› enerji kaynaklar›n›n büyük bölümünü d›flar›dan ithal eden Hindistan ve Çin gibi ülke- lerin gündeminden nükleer enerji düflmüyor. Nükleer sektörü gelifltirmeye yöne- len bu iki ülke, hammadde aray›fl›ndad›r. Fukuflima felaketinden önce sadece Çin ve Hindistan de¤il, Güney Kore ve Japonya gibi di¤er önde gelen Asya ülke- leri de nükleer enerjinin kayna¤› olan uranyum aray›fl›ndayd›. Rusya ve ‹ran gibi enerji kaynaklar› ihracatç›s› ülkeler dahi nükleer sektörü gelifltirme çabas›nday- d›.
O
Orrttaa AAssyyaa UUrraannyyuummuu
Özellikle 2004’den itibaren Orta Asya uranyum üreticilerine ilgi had safhada- d›r. Nükleer enerjinin elde edildi¤i uranyumun dünyadaki dengesiz da¤›l›m›, bu konuda da Orta Asya’n›n önemini artt›rm›flt›r. Bugün dünya uranyum üretiminin yüzde 62’si sadece üç ülke taraf›ndan gerçeklefltiriliyor. Bunlar s›ras›yla Kazakis-
* 21. Yüzy›l Türkiye Enstitüsü Orta Asya Araflt›rmalar› Merkezi Bilimsel Dan›flman›
Uranyumu
Dr. Anar SOMUNCUOĞLU *
tan, Kanada ve Avustralya’d›r. Dünya uranyum üretiminin yüzde 33’ünü sa¤layan Kazakistan, 2009 itibariyle dünyan›n birinci uranyum üreticisi haline gelmifltir.1 Kazakistan gibi Özbekistan da uranyum kaynaklar›na büyük ümit ba¤lam›flt›r.
Bugün dünyan›n en büyük on ikinci uranyum rezervlerine sahip olan Özbekis- tan, üretim aç›s›ndan yedinci s›radad›r.2
Orta Asya uranyumu, geliflmifl ve h›zla geliflmekte olan Asya ülkelerinin ener- ji güvenli¤inin sa¤lanmas›nda önemli bir role sahiptir. Birçok ülke, Orta Do¤u enerji kaynaklar›na alternatif olarak Orta Asya’n›n uranyum kaynaklar›na da gü- venerek nükleer sektörünü gelifltirmeye yönelmiflti. Di¤er taraftan uzun y›llard›r nükleer enerjiden faydalanan Japonya gibi ülkeler aç›s›ndan, uranyum ticareti yapt›klar› ülkelerin çeflitlendirilmesi de önem tafl›yordu. Orta Asya ülkeleri aç›- s›ndan bakt›¤›m›zda ise uranyum yataklar›n›n gelifltirilmesi konusunda yeterli kaynaklara sahip olmayan bu ülkeler yabanc› yat›r›mlara ihtiyaç duyuyor. Ayr›ca petrol ve do¤al gaz üretim ve ticaretinde oldu¤u gibi uranyum üretim ve ticareti
1 Dünya Nükleer Birli¤i’nin (DNB) verileri, http://www.world-nuclear.org/info/default.aspx?id=436&terms=urani- umyüzde20production, eriflim tarihi 1 Temmuz 2011.
2 DNB verileri, http://www.world-nuclear.org/info/default.aspx?id=436&terms=uraniumyüzde20production, http://www.world-nuclear.org/info/inf75.html, eriflim tarihi 1 Temmuz 2011.
konusundaki çeflitlendirme de bir güvenlik meselesidir. Orta Asya ülkeleri, pet- rol ve do¤al gaz›n ulaflt›r›lmas› konusunda Rusya’ya ba¤›ml›l›klar›n› aflmak ama- c›yla çoklu boru hatlar› stratejisi uyguluyorlar. Bu ba¤lamda Çin, ‹ran ve Hazar üzerinden Bat› yönünde yeni ulaflt›rma yollar›n› deneyen Orta Asya ülkeleri, uranyum üretimi konusunda da istekli ülkelerle anlaflma aray›fl›ndad›r.
O
Orrttaakk üürreettiimm
2004’den bafllayarak Kazakistan, Özbekistan ve daha az ölçüde K›rg›zistan, uranyum kaynaklar›n›n araflt›r›lmas›, üretilmesi ve ifl-
lenmesi konusunda Çin, Güney Kore ve Japonya ile bir dizi anlaflma yapt›. Yap›lan anlaflmalar da sonuç vermeye bafllad›. Nisan 2009’da Japonya ve Çin’in ya- t›r›m yapt›klar› Kazak uranyum yataklar›nda üretim bafllad›. Bu yataklar büyüklüklerinden dolay› ulusla- raras› önem tafl›yor. Bu yataklardan üretilen uranyum, yat›r›m yapan ülkelere gidiyor.
Bununla da yetinmeyen Kazakistan, Hindistan’›n uranyum ihtiyac›n› da karfl›lamaya haz›rlan›yor.
2009’un bafl›nda Kazakistan Devlet Baflkan› Nursultan Nazarbayev’in Hindistan ziyareti s›ras›nda uranyum iflbirli¤inde ilk ad›mlar at›ld›. Hindistan’da imzalanan niyet deklarasyonunun ard›ndan Nisan 2011’de Hin- distan Baflbakan› Manmohan Singh’in Kazakistan zi- yareti s›ras›nda da nükleer iflbirli¤i anlaflmas› imza- land›.3
Orta Asya’n›n ikinci uranyum üreticisi Özbekistan da, geleneksel ortak Rus- ya’dan ziyade Avrupa ve Asya ülkeleriyle aktif iflbirli¤i içerisindedir. May›s 2008’de Güney Kore ile 2600 ton uranyum sat›fl anlaflmas›n› imzalayan Özbekis- tan, A¤ustos 2009’da Çin ile uranyum üretimi konusunda ortak bir flirket kurdu.
Asya-Orta Asya uranyum iflbirli¤indeki en son büyük anlaflma, fiubat 2011’de Öz- bekistan ve Japonya flirketleri aras›nda imzalanan 10 y›ll›k uranyum sat›fl anlafl- mas› olmufltur.4
3 Meena Singh Roy, “Prime Minister Manmohan Singh’s Visit to Kazakhstan”, 21 Nisan 2011, Institute for Defen- ce Studies and Analysis, http://www.idsa.in/idsacom-
ments/PrimeMinisterManmohanSinghsVisittoKazakhstan_msroy_270411, eriflim tarihi 2 Temmuz 2011.
4 DNB, “Uranium in Central Asia”, May›s 2011, http://www.world-nuclear.org/info/defa-
ult.aspx?id=11492&terms=uzbekistan, eriflim tarihi 1 Temmuz 2011; Aleksandr Davydov, “Uzbekistan Reaches Agreement with South Korea on Uranium Deliveries”, 7 Temmuz 2008, http://centralasiaonline.com/cocoon/cai- i/xhtml/en_GB/features/caii/features/2008/07/07/feature-04, eriflim tarihi 2 Temmuz 2011.
Bugün dünya uranyum üretiminin yüzde 62’si sadece üç ülke taraf›ndan gerçeklefltiriliyor. Bunlar s›ras›yla Kazakistan, Kanada ve Avustralya’d›r.
Dünya uranyum
üretiminin yüzde 33’ünü
sa¤layan Kazakistan,
2009 itibariyle dünyan›n
birinci uranyum üreticisi
haline gelmifltir.
Orta Asya üreticileri aç›s›ndan kayda de¤er bir geliflme, Westinghouse Electric flirketinin yüzde 10’unun Kazakistan devlet nükleer flirketi Kazatomprom taraf›n- dan Toshiba’dan sat›n al›nmas› olmufltur. 2006’da Westinghouse hisselerinin yüzde 77’sini sat›n alan Japon Toshiba flirketinin bu ortakl›k sonucunda pay› yüz- de 67’ye inse de, karfl›l›¤›nda Kazak uranyumuna ulaflma garantisini elde etmifl- tir.5Kazakistan ile Kazakistan’›n nükleer teknoloji alan›nda dünyan›n lider flirke- tine ortak olmas›, Kazakistan’›n sadece ham uranyum sa¤lay›c›s› de¤il, geliflmifl uranyum ürünlerinin sa¤lay›c›s› olmak istedi¤ini de göstermifltir.
U
Urraannyyuumm vvee JJeeooppoolliittiikk
Asya’n›n büyük devletlerinin enerji güvenli¤i aç›- s›ndan önem kazand›¤› bu ortamda Rusya, uranyum alan›nda da Orta Asya üzerindeki hammadde tekelini kaybetme tehlikesiyle karfl› karfl›ya kald›. Yeni usul- lerle ifl yapma zaman› gelmiflti. 2006’da Rusya, yeni nükleer reaktörlerin yap›m›, uranyum üretimi ve zen- ginlefltirilmesi alanlar›nda Kazakistan ile üç ortak flir- ket kurulmas› için anlaflt›.6 Rusya ayr›ca Özbekistan uranyum kaynaklar›na ulaflmak için görüflmelerini sürdürüyor.
Rusya’n›n Orta Asya uranyumuna ilgisi iki sebep- ten kaynaklan›yor. Rusya’n›n uranyum üretimi gide- rek azal›yor ve Rus nükleer santrallerinin çal›flt›r›lma- s› için Orta Asya uranyumuna ihtiyaç bulunuyor. Ay- r›ca Rusya, ‹ran krizinin çözümü olarak uluslararas›
nükleer yak›t merkezleri projesini gelifltirmiflti. Bu projenin uluslararas› meflruiyeti aç›s›ndan da Orta Asya ülkeleriyle iflbirli¤i iste- nir bir geliflme olarak görünüyordu. Nitekim bu projeye Kazakistan’›n da kat›l›- m›yla 2006’da bafllan›ld›.7
Enerjiye aç Asya ülkelerinin Orta Asya uranyumuna gösterdikleri ilgi, ABD’nin ifline de yar›yor. Zira ABD, bölgede artan Rusya ve Çin nüfuzuna karfl› müttefik- lere ihtiyaç duyuyor. ABD, 1990’lardan beri Japonya ve Güney Kore gibi devlet- lerin Orta Asya’daki faaliyetlerini destekliyordu. 2005’de Özbekistan’daki askeri
5 Togzhan Kassenova, Masako Toki, “Japan and Kazakhstan: Nuclear Energy Cooperation”, 13 Mart 2009, http://www.nti.org/e_research/e3_japan_nuclear_cooperation.html, eriflim tarihi 4 Temmuz 2011.
6 DNB, “Uranium and Nuclear Power in Kazakhstan”, Nisan 2011, http://www.world-nuclear.org/info/defa- ult.aspx?id=346&terms=uzbekistan, eriflim tarihi 3 Temmuz 2011.
7 DNB, “Russia’s Nuclear Fuel Cycle”, Temmuz 2011, http://www.world-nuclear.org/info/defa- ult.aspx?id=28646&terms=uzbekistan, eriflim tarihi 24 Temmuz 2011.
2004’den bafllayarak Kazakistan, Özbekistan ve daha az ölçüde
K›rg›zistan, uranyum kaynaklar›n›n
araflt›r›lmas›, üretilmesi ve
ifllenmesi konusunda Çin,
Güney Kore, Japonya ve
Hindistan ile bir dizi
anlaflma yapt›. Ayr›ca
Kazakistan, dünyan›n lider
nükleer teknoloji flirketi
Westinhouse’un yüzde
10’unu sat›n ald›.
üssünü kaybeden ABD, o dönemden bu yana Hindistan’›n da bölgeye giriflini teflvik ediyor. ABD aç›s›ndan Hindistan ile iflbirli¤inin gelifltirilmesi, gelecekte dünya güvenli¤inin sa¤lanmas› aç›s›ndan da büyük önem tafl›yor. Bu aç›dan Hin- distan’›n artan enerji ihtiyac›, ABD aç›s›ndan yeni f›rsatlar ortaya ç›kart›yor. Hin- distan’›n enerji ihtiyac›n› karfl›lamak için ABD, Orta Asya’dan Güney Asya’ya elektrik enerjisini aktarma projesini gelifltirdi. Bu projeyle ABD bir taraftan Hin- distan’›n enerji ihtiyac›n› önemsedi¤ini gösterirken di¤er taraftan Orta Asya üze- rindeki Rus nüfuzunu k›rmaya çal›fl›yor.
Ba¤›ms›zl›klar›ndan itibaren her anlamda Rusya’ya ba¤›ml›l›klar›n› azaltmala- r›, hem Orta Asya ülkeleri aç›s›ndan hem de ABD bölge politikas› aç›s›ndan önemli bir hedefti. 2000’li y›llara gelindi¤inde ise bölgede Rusya’dan sonra en büyük nüfuza sahip olan ikinci ülkenin Çin’in öne ç›kt›¤›n› görüyoruz. Orta As- ya enerji kaynaklar›n›n alternatif ihraç yollar›n›n gelifltirilmesi konusunda ABD’nin flimdiye kadar önemli bir ad›m atamad›¤› gözlemlenirken, Çin sessiz se- das›z Rus enerji tekelini k›rm›flt›r.
Fukuflima felaketi sonras› Japonya baflta olmak üzere Orta Asya uranyumu- nun yeni al›c›lar›n›n nükleer sektör planlar›n› gözden geçirmeye yönelmesi,8 uranyum ticareti konusunda Rusya’n›n a¤›rl›¤›n›n artabilece¤ini göstermektedir.
8 Japonya’n›n enerji ihtiyac› ve çevre güvenli¤i aras›nda tezat oluflturan bu konu halen çok tart›flmal›d›r. Bkz. me- sela Takuya Hattori, Japonya Atom Endüstri Forumu Baflkan›, “Regarding the Formulation of a Future Energy Policy”, 15 Temmuz 2011, http://www.jaif.or.jp/english/news/2011/110719hattoricomment.pdf, eriflim tarihi 24 Temmuz 2011.
Çin ise nükleer enerji gelifltirme planlar› konusunda tereddüt yaflasa da, enerjiye olan ihtiyac› ve ithal hidrokarbon enerji kaynaklar›na ba¤›ml›l›¤›n›n artmas› ne- deniyle nükleer enerjiye yöneliflini sürdürecektir. Fukuflima felaketi karfl›s›ndaki Rusya ve Çin’in tav›rlar› daha zengin ve nükleer enerji konusunda daha temkin- li olan Bat› ülkelerinin tavr›ndan çok farkl› geliflecektir. Bu süreçte Orta Asya aç›- s›ndan mesele, hidrokarbonlar konusunda oldu¤u gibi bu iki ülkeye mecbur kal- mamalar›d›r. Dolay›s›yla piyasada mümkün oldu¤unca çeflitlili¤in korunmas›, baflka ülkelerle ve özellikle Hindistan gibi potansiyel büyük al›c›larla nükleer ifl- birli¤inin gelifltirilmesi önemini koruyacakt›r. Almanya baflta olmak üzere baz›
Avrupa ülkelerinin nükleer enerjiden vazgeçmelerinin bu ülkelerin Rus do¤al ga- z›na ba¤›ml›l›klar›n› art›raca¤›ndan endifle ediliyor. Di¤er taraftan bu yöneliflin ortaya ç›kmas›, Orta Asya hidrokarbon enerji kaynaklar›na olan ilgiyi art›racak ve Do¤u-Bat› enerji koridorunun nihayet harekete geçirilmesi için yeni bir teflvik unsuru olabilecektir.
2
211.. YYÜÜZZYYIILL
