Lozan Çerçeve Antlaşması Sonrasında İran-Rusya İlişkilerinin Geleceği

www.bilgesam.org 1

02 Nisan 2015 tarihinde nükleer müzakerelerle ilgili İsviçre’nin Lozan kentinde İran ve P5+1 ülkeleri (ABD, İngiltere, Fransa, Rusya, Çin ve Almanya) arasında ön mutabakata varılması son- rasında Tahran hükümetinin dış politikasında yeni bir dönem başlamıştır. Bu pers- pektifte Tahran-Moskova ilişkilerinin nasıl şekillene- ceği de merak edilmektedir.

Batı dünyasının yıllardır Tahran’a uyguladığı ekono- mik, enerji, politik ve askeri yaptırımlar yasal olmayan yollarla pek çok devlet

tarafından delinmekteydi ki, bunlar arasında Rusya’nın önemli yeri bu- lunmaktadır. Birçok bölgesel sorunun çözümünde ortak pozisyon sergileyen iki devlet, kendi çıkar alanları olarak addettiği bölgelere Batı’nın her türlü müdahalesini engellemeye çalışmış- lardır. Ayrıca Rusya İran’ın nükleer işbirliği alanında en büyük ortağı olarak bilinmektedir.

Diğer taraftan Rusya’nın belli bir dö- nemden itibaren Birleşmiş Milletler çerçevesinde İran’a karşı kabul edilmiş yaptırımlara taraf olması, Gore-Çer- nomırdin anlaşması gereği Rusya’nın İran’la askeri ilişkilerini askıya alması ve S-300’lerin İran’a satılmasından imtina etmesi zamanla iki ülke arasın-

daki ilişkilerde soğukluk yaşanmasına sebep olmuştur. Vladimir Putin ilk cumhurbaşkanlığı döneminden itibaren ise, Rusya’nın ulusal çıkarları doğrultu- sunda İran’la işbirliğini geliştirme stra- tejisi izlemiştir. Fakat 2011-2013 yılları arasında iki ülke arasındaki yaptırımlar nedeniyle ekonomik ilişkiler zayıfla- mış ve ticaret hacmi azalmıştır. Fakat son dönemlerde iki ülke hükümetleri arasında Kasım 2014 nükleer enerji alanında işbirliği ve Ocak 2015’te as- keri alanda işbirliği ile ilişkiler yeni bir boyut kazanmıştır.

Bu analizde İran ve P5+1 ülkeleri ara- sındaki nükleer müzakerelerde mutaba- kata varılmasının ve taraflar arasında ön anlaşma imzalanmasının Tahran-Mos-

kova ilişkilerine nasıl etki edeceği de- ğerlendirmektir. Özellikle yaptırımların kaldırılması sonrasında İran’ın kendi enerji kaynaklarını dünya pazarlarına çıkarması ve bu sürecin stratejik olarak işbirliği içerisinde olduğu Rusya ile ilişkilerini nasıl etkileyeceğine ilişkin yorumlar yapılacaktır.

Nükleer Alanda İşbirliği

Tahran ve altı ülke arasında mutaba- katın sağlanması ile Rusya-İran iliş- kilerinde nükleer alanda işbirliğinin gelişeceği tahmin edilebilir. Rusya’nın nükleer teknolojisinin İran’ın nük- leer endüstrisinin geliştirilmesi için uzun yıllardır katkıda bulunduğu bir gerçektir. Tarihsel boyutuyla değer- lendirilirse, iki ülke arasındaki nükleer

Elnur İSMAYILOV

Lozan Çerçeve Antlaşması Sonrasında İran-Rusya İlişkilerinin Geleceği

Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM)

alanda işbirliği 25 Ağustos 1992 tarihli antlaşma ile başla- mıştır. 1995’te Tahran-Moskova arasında Buşehr nükleer enerji santralinin inşası antlaşması imzalanmıştır. 1995-2011 yıllarını kapsayan ve Rus nükleer uzmanlarının yardımıyla Orta Doğu’nun ilk nükleer santrali İran’da Buşehr kentinde inşa edilmiş¹ ve Ağustos 2012’de faaliyete geçmiştir.

Sonradan Buşehr’de enerji santralinin ikinci ünitesinin inşası konusunda Tahran-Moskova görüşmeleri gerçekleştirilmiş ve en son olarak da, Kasım 2014’te Rusya ve İran arasında nükleer anlaşma imzalanması ile bu alanda işbirliği için yeni bir zemin oluşturmuştur. Rosatom² Başkanı Sergey Kiriyen- ko ve İran Atom Enerjisi Kurumu Başkanı Ali Ekber Salihi tarafından imzalanmış antlaşma ile Rusya’ya, İran’ın güne- yinde sekiz yeni nükleer santrali inşa etme izni verilmiştir.

Bundan başka, anlaşmada inşası tamamlanan nükleer ünite- lerin yakıtlarının Rusya’da üretilmesi ve Rusya tarafından sağlanması; aynı zamanda atıkların işlemden geçirilmek ve depolanmak için tekrar Rusya’ya gönderilmesi kararlaştırıl- mıştır.³

Her ne kadar Rusya, ABD ve Batı dünyasının kendisine karşı yaptırımlar uygulamasına tepki olarak bu antlaşmayı imzalamışsa da, antlaşmanın Uluslararası Atom Enerji Kuru- mu kontrolünde ve Nükleer Silahların Yayılmasının Önlen- mesi Antlaşması’na (NPT) uygun bir şekilde düzenlemesine özen göstermiştir. İran’la nükleer alanda işbirliği Rusya için ekonomik olarak büyük anlam ifade etmektedir. Bunu ekonomik yatırım şeklinde değerlendirirsek, Batı ile İran arasında mutabakat sağlanması sonrasında, nükleer teknoloji Rusya’nın ihracatında önem kazanacaktır. Rusya, bu ant- laşmayla 2014 yılı başında nükleer işbirliği hususunda İran ile görüşen Güney Kore ve Fransa’yı da saf dışı bırakmıştır.

1 Buşehr nükleer enerji santralinin inşasına 40 yıl önce Alman şirketi Kraftwerk Union tarafından başlanmış; fakat 1980’de Almanya’nın ABD’nin İran’a karşı uyguladığı yaptırımlara taraf olması sebebiyle durdurulmuştur. 1990’larda Rusya Buşehr santralinin inşasını üstlen- miştir.

2 Rusya Devlet Atom Enerji Kuruluşu

3 “Россия и Иран договорились о строительстве в Иране новых блоков АЭС” (Rusya ve İran yeni nükleer ünitelerin inşası konu- sunda anlaştı), RIA Novosti, Kasım 11, 2014, http://ria.ru/atom- tec/20141111/1032771057.html (Erişim tarihi: 10 Nisan 2015)

Ayrıca bu antlaşma, ilk iki sene içerisinde Rusya devlet büt- çesine 2 milyar dolarlık gelir sağlayacaktır ki ekonomik yap- tırımlarla karşı karşıya kalan ülke için bu durum ehemmiyet arz etmektedir.

Ekonomik İlişkiler

Genel olarak değerlendirilirse, Batılı devletlerin İran’a uy- guladığı ekonomik yaptırımlar Moskova-Tahran ekonomik ilişkilerini çok da etkilememiştir. Rusya’nın İran’a karşı uy- gulanan banka yaptırımına müdahil olması iki ülke arasında ticari ilişkiler sürecini zorlaştırsa da, taraflar mal mübadelesi yöntemiyle ekonomik ilişkilerini sürdürmekteydi. Batılı devletlerin Rusya’ya uyguladığı ekonomik yaptırımlar, Moskova’yı İran gibi ülkelerle ekonomik işbirliğini yeniden ele almaya mecbur bırakmıştır. Mayıs 2014’te iki ülke cum- hurbaşkanı arasında Çin’de gerçeklesen görüşmede işbirliği- nin genişletilmesi gerektiği vurgusu yapılmış ve bu doğrul- tuda Ağustos 2014’de Moskova-Tahran arasında ekonomik işbirliğinin geliştirilmesine dair memorandum imzalanmıştır.

Anlaşma sayesinde Rusya İran’dan yıllık yaklaşık 2,35 milyar dolar değerinde petrol ve petrol ürünü alarak, kendi adıyla dünya piyasalarına çıkaracak; bunun karşılığında ise Tahran hükümeti Rusya’dan tahıl⁴, makine ürünleri, ağır kamyonlar gibi ürünleri alacaktır. İki ülkenin yıllık ticari hacmi 1,3 milyar dolar civarındadır. Bankalara uygulanan yaptırımların kaldırılması halinde ise, Rus ve İran şirketleri herhangi bir kısıtlama olmadan bu işbirliğini daha da geniş- letecek ki, bu da iki ülke arasındaki ticari ilişkilerin 3-4 kat artacağı anlamına gelmektedir.

Rusya, İran pazarındaki payını artırmak niyetindedir. Fakat yaptırımlar kaldırıldıktan sonra İran birçok ülke için yeni bir pazar mahiyetinde olacaktır. Almanya, Fransa ve diğer Avrupa ülkelerinin İran pazarına girmeleri ile Rusya’nın etkisinin azalma tehlikesi mevcuttur. Almanya ve pek çok Avrupa ülkesi Rusya’nın doğal gaz üzerindeki etkisini azalt- mak için İran’la ekonomik ilişkilerini geliştirmek istemek- tedir. Özellikle Almanya tarihsel olarak İran’la iyi ilişkilere sahip ülke olarak bilinmektedir ki bu da iki ülke arasında ekonomik alanda işbirliğini geliştirmeye yardımcı olacaktır.

2004’te Almanya’nın İran’a yatırımları 5,9 milyar dolar ola- rak saptanmış; daha sonra ekonomik yaptırımlar dolayısıyla yatırımlar gerçekleşememiş ve ticari ilişkiler zayıflayarak 2010’da 4,71 milyar Euro’ya düşmüş, 2014’te ise iki ülke arasında ticaret hacmi 2,68 milyar Euro seviyesine gerile- miştir.⁵ Almanya Ticaret ve Sanayi Odası verilerine göre,

4 İran Rusya’dan her yıl yaklaşık 5-7 milyon ton tahıl almaktadır ki bu oran toplam tahıl ithalatının %15-20’sine tekabül etmektedir.

5 “Sanktionen gegen Iran zügig abbauen”, Frankfurter Allgemeine, 03

“

“

sine karşı yaptırımlar uygulamasına tepki olarak bu antlaşmayı imzalamışsa da, antlaşmanın Uluslararası Atom Enerji Kurumu kontrolünde ve Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması’na (NPT) uygun bir şekilde düzenlemesine özen göstermiştir.

yaptırımların kalkmasıyla iki ülke arasında yıllık ticaret hac- minin 13,4 milyar Euro’ya çıkması mümkündür.

Rusya’nın ekonomik olarak İran’daki nüfuz alanını etkile- yecek başka bir gelişme ise Çin-İran ilişkileri ile ilgilidir.

2012’de İran’a uygulanan yaptırımlar sebebiyle Çin, İran’da üretilen petrolün %50’sini ithal etmekteydi. İran yaptırımlar kaldırıldıktan sonra üretim kapasitesini artırmak istemek- tedir. Günlük petrol üretimi 1,1 milyon varil olan İran, bu rakamı yaptırımlardan önceki 2,5 milyon varil miktarına ulaştırmak niyetindedir. Nisan 2015’te İran Devlet Petrol Şirketi (NIOC) ve Çin’in Unipec, Sinopec ve Zhuhai Zhen- rong şirketleri arasında imzalanmış anlaşma ile Çin’e petrol ve kondensat gaz ihracatının ve Pekin hükümetinin İran’ın petrol ve doğal gaz yatırımlarının artırılması kararlaştırıl- mıştır.

Askeri İlişkiler

Ukrayna krizi sonrasında Rusya’ya karşı Batılı devletlerin uyguladığı politikalar, Moskova’yı savunma ve güvenlik politikalarında Asya, Afrika ve Latin Amerika devletleri ile işbirliği geliştirme stratejisi izlemeye itmiştir.Bu an- lamda Moskova için İran’la askeri ilişkilerin geliştirilmesi önemlidir ve ayrıca Tahran da son dönemlerde her alanda olduğu gibi askeri ilişkilerde de Rusya ile sıkı işbirliği içeri- sindedir. Ocak 2015’te 15 yıl aradan sonra ilk defa bir Rusya savunma bakanının İran’ı ziyaret etmesi de bu perspektiften değerlendirilmelidir. Askeri işbirliği antlaşması ile her iki ülke uluslararası güvenliğin ve küresel istikrarın sağlanması- nı amaçladıklarını beyan etmişlerdir.

Sovyetler döneminde İran’la askeri ilişkiler gelişmiş, Moskova İran’a kendi askeri ürün ve teknolojilerini ihraç etmekle yetinmemiş; bir de zırhlı araç fabrikası inşa edil- mesi konusunda anlaşmaya varılmıştır. Soğuk Savaş son- rası dönemde ise İran ve Rusya, Şanghay İşbirliği Örgütü nezdinde işbirliğini geliştirmiş; İran gözlemci üye statüsü almış ve Tahran’ın örgüte üye olmak için başvurabileceği açıklanmıştır. Moskova-Tahran işbirliğinde özellikle, Orta Asya, Kafkasya ve Orta Doğu bölgelerinde güvenliğin temin edilmesi için bölge devletlerinin sorumluluklarının bulundu- ğu vurgulanmaktadır. Her iki ülkenin bölgede terör tehlike- sine karşı tavırları, IŞİD’le mücadele politikaları benzerlik göstermektedir.

Moskova-Tahran askeri anlaşmaları özellikle Sovyetler Birliği’nin 1989-1991 yıllarını kapsayan son dönemlerinde imzalanmıştır. Bu ilişkiler Mayıs 1995’te dönemin ABD Nisan 2015, http://www.faz.net/agenturmeldungen/adhoc/deutscher- handelsverband-sanktionen-gegen-iran-zuegig-abbauen-13521348.

html (Erişim tarihi: 10 Nisan 2015)

Cumhurbaşkanı Bill Clinton’un Moskova ziyaretine kadar olumlu gelişmiştir. Fakat Clinton-Yeltsin görüşmesi sonra- sında Rusya’nın 1999 yılına kadar İran’la imzalamış olduğu antlaşmaların yerine getirilmesi ve sonrasında herhangi bir askeri içerikli anlaşma imzalanmaması kararlaştırılmıştır ki, bu da Tahran’ın tepkisine yol açmıştır. Bu anlaşma tarihe 30 Haziran 1995 Gore-Çernomırdin Memorandumu olarak geç- miştir. Rusya, bu antlaşmayla İran’la askeri alanda her türlü ilişkilerden vazgeçtiğini beyan etmiş ve dolayısıyla kendi savunma sanayisi için de önemli bir pazarı kaybetmiştir.

Rusya’nın kaybının 4 milyar dolar civarında olduğu tahmin edilmektedir.⁶

Kasım 1989’da imzalanmış Sovyet-İran antlaşmasıyla, Sov- yetler Tahran hükümetine 1990-1994 yıllarında 1,3 milyar dolar değerinde silah ihraç etmiştir. Bu ihracat 2 adet hava savunma füze sistemi S-200BE (SA-5), 20 adet MiG-29 (Fulcrum) saldırı uçağı, 4 adet eğitim amaçlı MiG-29UB, 12 adet Su-24MK (Fencer) saldırı uçağı, 350 adet R-27r füzesi ve 670 adet R-60MK hava-hava füzesi içermekteydi.⁷ Mayıs 1990 ve Nisan 1991’de Moskova-Tahran antlaşmaları ile 1,6 milyar dolarlık ve 1992-1996 dönemini kapsayan yeni bir konvansiyonel silah ihracatı gerçekleştirilmiştir.

Antlaşmalar, İran Deniz Kuvvetleri’ne 3 adet 877EKM sınıfı dizel-elektrik denizaltısı verilmesini ve denizaltılar için 6 adet tesis inşa edilmesini de içermekteydi. Fakat bu tesis- lerin inşası ABD’nin baskısı sebebiyle gerçekleşmemiştir.

1994-2000 döneminde İran Silahlı Kuvvetleri’ne 12 adet Mi-17 helikopteri, 100 adet 9K38 Igla portatif hava savunma sistemi ve 5 adet Mi-171 nakliye uçağı satılmıştır.⁸

Fakat Kasım 2000’de Putin’in ilk cumhurbaşkanlığı döne- minde, Rusya bu memorandumu feshetmiş ve Rosoboro- neksport şirketine Tahran hükümetiyle önceden imzalanmış olan antlaşma şartlarının tamamlanması ve yeni antlaşmalar için yetkivermiştir. Ekim 2001’de dönemin İran Savunma Bakanı Ali Şamhani’nin Moskova ziyaretinde bulunması ile Moskova-Tahran askeri ilişkileri için yeni bir dönemi başlatmıştır. Nisan 2001’de imzalanmış anlaşmaya göre 2002-2006 yılları arasında Rusya İran’a 33 adet Mi-171 ve Mi-171Sh helikopterleri, 6 adet SU-25UBK saldırı uçağı ve

6 „Кремль отказался не от сделки Гор-Черномырдин, а от продолжения ельцинской внешней политики“ (Kremlin Gore-Çer- nomırdin antlaşmasından değil, Yeltsin dış politikasının devam etti- rilmesinden imtina etmiştir), Nezavisimaya Gazeta, Kasım 24, 2000, http://www.ng.ru/%0Bpolitics/2000-11-24/1_denies.html (Erişim tarihi: 12 Nisan 2015)

7 „Военно-техническое сотрудничество Ирана и России“, TASS Haber Ajansi, Ocak 20, 2015, http://tass.ru/info/1707163 (Erişim tarihi: 11 Nisan 2015)

8 a.g.m

3 adet Mi-17B-5 helikopteri ihraç etmiştir. Aralık 2005’te 1,4 milyar dolar değerinde yeni bir anlaşmayla Tahran Moskova’dan 29 adet TOR-M1 hava savunma füze sistemi ve 1200 adet 9M331 füze almıştır. Teslimat Ocak 2007’de tamamlanmıştır. Bu sistemler öncelikle Buşehr nükleer santralinin; Tahran ve İsfahan’daki nükleer merkezlerin korunması amaçlı alınmıştır. Böylelikle, Yeltsin döneminde sorunlu hale dönüşen Rusya-İran askeri ilişkilerinin yeniden canlanması, her iki ülkenin çıkarı için önemli ve stratejik bir gelişme olarak değerlendirilmelidir. Putin’in ilk iki dönem cumhurbaşkanlığı döneminde İran, Çin ve Hindistan’dan sonra Rusya’dan en fazla konvansiyonel silah alan üçüncü devlet olmuştur.⁹

2007 yılında Rusya ile İran arasında 800 milyon dolarlık karadan havaya atılan 5 adet S-300 PMU-1 füze sistemi alımı konusunda anlaşmaya varılmış; fakat daha sonra 2010 yılında Birleşmiş Milletlerin yaptırımlarından dola- yı bu ihracat gerçekleşmemiş ve Tahran’ın tepkisine yol açmıştı. İran’la nükleer müzakere görüşmelerinin olumlu sonuçlanması ve BM yaptırımlarının kalkması durumunda Rusya’nın sevkiyatı tekrar gerçekleştirebileceği beklenmek- teydi. Fakat S-300’lerin üretimden kaldırılmasından dolayı, Rusya İran’a Antey-2500 füze sistemi vermeyi önermiştir.¹⁰ Tahran’ın bunu kabul etmemesi durumunda ise Rusya S-400’lerin ihracatına onay vermiştir. 13 Nisan 2015 tari- hinde Cumhurbaşkanı Putin İran’ın cevabını beklemeden S-300’lerin satışı ile ilgili yasağın kaldırılması kararını almıştır.¹¹ Bu kararın, Yemen krizinden ötürü Arap devletleri ile İran arasında anlaşmazlığın olduğu bir dönemde alınması da dikkat çekicidir. Ayrıca bu kararla, Rusya Batılı devletlere bir mesaj vermektedir. Belli bir dönem için Batılı devletlerle birlikte İran’a yönelik yaptırımlara- kendi ekonomik ve as-

9 2000-2007 arasında Rusya, İran’a 2 milyar dolar civarında konvan- siyonel silah satışı gerçekleştirmiştir; bu da o dönem toplam Rusya savunma sanayisi ihracatının %5,4’ünü oluşturmuştur. İran’ın toplam silah ithalatında Rus konvansiyonel silahlarının payı %85 olmuştur.

10 İran daha önce S-300’lere alternatif olarak Rusya’nın önerdiği Thor füze sistemlerini kabul etmemişti.

11 “Путин снял запрет на поставку Ирану ЗРК С-300” (Putin İran’a S-300 füze sistemi satışıyla ilgili yasağı kaldırdı), Nezavisimaya Gaze- ta, Nisan 13, 2015, http://www.ng.ru/news/500219.html (Erişim tarihi:

13 Nisan 2015)

keri çıkarlarına zıt olmasına rağmen- onay veren Putin, BM yaptırımlarının kaldırılmasını beklemeden bu kararı vermek- le kendi dış politikasında ulusal çıkarlarına öncelik verdiğini göstermektedir.

P5+1ve İran arasında anlaşmadan sonra Tahran ile Moskova arasında askeri ilişkilerin nasıl gelişeceğini tahmin etmek zor değildir. Sovyetler Birliği döneminden kalma askeri mühimmat ve teknolojinin modernleştirilmesi amacıyla İran yine Rus silahlarına yönelecektir. Dolayısıyla, 2000’li yıl- larda olduğu gibi İran silah pazarında Rusya önemli bir paya sahip olacaktır.

Öte yandan Ocak 2015’teki antlaşma sonrasında her iki ülke bölgesel nitelikte- örneğin Hazar Denizi’nde ortak askeri tatbikatlar gerçekleştirme konusunda da görüşmelere devam etmektedir. Gelecek dönemde iki devletin bölgesel düzeyde ortak tatbikatlar gerçekleştirmesi kuvvetle muhtemeldir.

İran Enerji Kaynaklarının Avrupa Pazarlarına Taşınma Projeleri

Lozan’da taraflar arasında ön müzakerelerin olumlu tamam- lanması sonrasında Rusya’nın çıkarlarını olumsuz etkileye- bilecek gelişmeler olabileceği de dikkatten kaçırılmamalıdır.

Özellikle enerji alanında İran’a uygulanan yaptırımların ortadan kaldırılması ile Rus doğal gazı ve petrolü için yeni bir rakip ortaya çıkmaktadır. Bu anlamda Rusya’nın Avrupa ülkelerine uyguladığı doğal gaz baskısının da önemi azalmış olacaktır. Rus doğal gazına bağımlı olan birçok ülke İran’ın enerji kaynaklarını tercih edebilecektir. Tahran da zengin hidrokarbon kaynaklarını ekonomik açıdan kullanmak iste- mektedir. Eylül 2014’te İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani BM Genel Kurulu toplantıları sırasında Avusturya Cumhur- başkanı Heinz Fischer ile görüşmesinde verdiği demeçte, kendi ülkesinin Avrupa enerji güvenliğine katkı sağlayabile- cek güçte olduğunu ifade etmiştir.¹²

İran yıllık 160 milyar metreküp doğal gaz üretmekte olup bu oranın büyük bir kısmını kendi sınırlarında tüketmektedir.

Yaptırımlar kalktıktan sonra İran’ın doğal gaz üretiminin 2020 yılına kadarki dönemde %30-40 oranında artaca- ğı değerlendirilmektedir. Bu durumda da Azerbaycan ve Türkmenistan’la birlikte İran doğal gazı Avrupa enerji gü- venliğinde önemli rol oynayabilir. Bu çerçevede, Avrupa Birliği 32 milyar metreküp doğal gaz taşıma kapasitesinde olması planlanan Nabucco projesini tekrar gündeme geti- rebilir. 2002 yılından itibaren gündemde olan bu projenin inşasının 2011-2014 yılları arasında tamamlanması öngörül- 12 “Iran ready to supply energy to Europe”, Eylül 24, 2014, http://

www.shana.ir/en/newsagency/225412/Iran-Ready-to-Supply-Energy- to-Europe (Erişim tarihi: 09 Nisan 2015)

“

“

nelik yaptırımlara- kendi ekonomik ve askeri çıkarlarına zıt olmasına rağmen- onay veren Putin, BM yaptırım- larının kaldırılmasını beklemeden bu kararı vermekle kendi dış politikasında ulusal çıkarlarına öncelik verdi- ğini göstermektedir.

mekteydi. Fakat enerji ihraç edecek ülkelerin görüşlerinde farklı yaklaşımlardan dolayı proje 2018 yılına ertelenmiş;

2014 yılında ise gerçekleşemeyeceği kesinleşmiştir.

Ayrıca İran hidrokarbon kaynaklarının taşınması için önceden proje olarak ortaya atılmış, daha sonra yaptırımlar nedeniyle askıya alınmış Tebriz-Ankara doğal gaz proje- sini de içine alan Pars doğal gaz boru hattı projesini¹³ ye- niden gündeme getirebilir. Bu projenin gerçekleşmesi de Rusya’nın Avrupa devletleri üzerindeki doğal gaz silahını etkisiz hale getirebilir. Pars boru hattı 37 milyar metreküp doğal gaz taşıma kapasitesinde olan projedir. 2020’de Tahran hükümetinin 215 milyar metreküp doğal gaz üreteceği dik- kate alınırsa yaklaşık 35 milyar metreküp ihraç edilecektir ki, bunun da 20 milyar metreküplük hissesi Avrupa pazarına çıkacaktır. Bu da Rus Gazprom şirketinin 20 milyar metre- küp civarında doğal gazı için pazar bulamaması demektir.

TANAP projesine İran doğal gazının ilave edilmesi de gün- demde olan konulardan biridir. Bunun için, Azerbaycan devlet petrol şirketi SOCAR ve Türkiye’nin BOTAŞ şirke- tinin TANAP projesindeki hissesinin bir kısmını İran’a sata- bileceği de ihtimal dahilindedir. Ancak bunun gerçekleşme olasılığı şimdilik neredeyse imkânsızdır. Tahran hükümeti, Azerbaycan ve Türkmenistan doğal gazının ilk önce İran’a, daha sonra ise Türkiye üzerinden Avrupa’ya çıkarılmasını önerdiğinden bu hisse devri şimdilik mümkün görünmemek- tedir.¹⁴

Sonuç

Lozan’da İran’la mutabakat sağlanmasından yana tavır koyan Avrupa devletleri ilk önce İran’a karşı yaptırımların kaldırılmasını bu sayede Avrupa’nın enerji güvenliği üze- rindeki Rus etkisini yok etmek istemektedir. Ön mutabakat sağlanması Almanya, Fransa ve Büyük Britanya için bu açıdan önemlidir. Ayrıca yaşanan ekonomik kriz nedeniyle, bu devletler yeni pazarlara çıkış elde etmek istemektedirler ki yaptırımlar sonrasında İran bunun için elverişlidir.

Rusya’nın da İran’la ilgili planları bulunmaktadır. Haziran 2015 sonunda nihai mutabakat sağlandıktan sonra bile je- opolitik anlamda İran’ı ABD ile müttefik olarak görmek mümkün değildir. İran için Rusya ve Çin gibi geleneksel müttefikler öne çıkmaktadır. Her ne kadar Moskova, İran’la 13 Proje gerçekleşmesi halinde, İran’daki Güney Pars yatağından çıkan doğal gazı Türkiye üzerinden Avrupa’da Yunanistan ve İtalya’ya taşımayı öngörmektedir. Daha sonra ise kuzey ve güney olmak üzere iki kısma ayrılmalı; kuzey kısımla Almanya, Avusturya ve İsviçre;

güney kısımla ise Fransa ve İspanya’ya kadar ulaşmalıdır.

14 „Iran’s proposal to deliver Caspian gas to Turkey“, Şubat 03, 2015, http://www.naturalgaseurope.com/irans-proposal-to-deliver-caspian- gas-to-turkey (Erişim tarihi: 10 Nisan 2015)

altı ülke arasındaki görüşmelerin olumlu sonuçlanması için çaba harcamışsa da İran’a uygulanan yaptırımların kalkma- sının Rusya açısından hem olumlu hem de olumsuz yönleri bulunmaktadır. İran ve Rusya’nın bölgesel güvenlik sorunla- rının çözümüne aynı doğrultuda yaklaşmasından dolayı, bir- birilerinin çıkarlarına zarar verebilecek herhangi antlaşmaya gitmeyecekleri kesindir. Nükleer alanda da her iki devlet daha uzun süre stratejik olarak işbirliğini devam ettirecektir.

Zira İran’da nükleer santrallerin kurulması ve geliştirilmesi Rusya ve Rus uzmanların faaliyeti ile mümkün olmuştur. Bu faaliyetlerden ötürü Tahran’ın Moskova’ya duyduğu güven İran’ı nükleer alanda Rusya ile işbirliğine itmektedir.

Moskova-Tahran ilişkilerini Kafkasya ve Orta Asya üzerin- den değerlendirirsek, her iki devlet bu coğrafyalarda Sünni İslam’ın veya Selefi tehlikesinin yayılmasından endişe et- mektedir. Bu nedenle taraflar, politik ve güvenlik alanında işbirliğini devam ettirmek durumundadır. Bu çerçevede İran’ın yıllık savunma harcamasının yaklaşık 10 milyar do- lar olduğunu düşünürsek, Rusya için kendi savunma ürünle- rini ihraç edeceği önemli bir pazar oluşacaktır.

Özellikle hidrokarbon kaynakları ile Avrupa’nın enerji gü- venliğinde İran’ın rolünün ön plana çıkacağı ihtimalleri, Rusya’nın etkisini zayıflatacak gibi görünmektedir. Fakat Gazprom ve Lukoil gibi şirketler İran enerji kaynaklarının işletmesinde önem taşıyacağından Tahran da muhtemelen kendi stratejik çıkarları açısından Rus ve Çin şirketleri ile işbirliğini Batılı şirketlere tercih edecektir.

“

“

sonra bile jeopolitik anlamda İran’ı ABD ile müttefik olarak görmek mümkün değildir.

BİLGESAM Hakkında

BİLGESAM, Türkiye’nin önde gelen düşünce kuru- luşlarından biri olarak 2008 yılında kurulmuştur.

Kar amacı gütmeyen bağımsız bir sivil toplum ku- ruluşu olarak BİLGESAM; Türkiye’deki saygın akademisyenler, emekli generaller ve diplomatların katkıları ile çalışmalarını yürütmektedir. Ulusal ve uluslararası gündemi yakından takip eden BİLGE- SAM, araştırmalarını Türkiye’nin milli problemleri, dış politika ve güvenlik stratejileri, komşu ülkelerle ilişkiler ve gelişmeler üzerine yoğunlaştırmaktadır.

BİLGESAM, Türkiye’de kamuoyuna ve karar alıcı- lara yerel, bölgesel ve küresel düzeydeki gelişmelere ilişkin siyasal seçenek ve tavsiyeler sunmaktadır.

Yazar Hakkında

2001 yılında Azerbaycan’da Bakü Devlet Üniver- sitesi Uluslararası İlişkiler ve Uluslararası Hukuk bölümünde lisans eğitimini tamamladı. 2007-2009 yıllarında Otto von Guericke Üniversitesi’nde (Mag- deburg/Almanya) Savaş ve Barış Araştırmaları bölü- münde yüksek lisans eğitimini almıştır. Doktorasını

“Post-Sovyet Güney Kafkasya ve Orta Asya’da ABD ve Rusya’nın çatışan Neo-Emperyalist Dış Politikaları” konusu üzerine Westfalya Wilhelm Üniversitesi’nde (Münster, Almanya) yapmıştır.

Rusya ve ABD’nin post-Sovyet ülkelerine yönelik dış politikaları; Güney Kafkasya ve Orta Asya’da etnik çatışmalar; emperyalizm ve neo-emperyalizm;

etnik milliyetçilik teorileri; AB’nin post-Sovyet ül- kelerinde insan hakları ve demokrasi politikası alan- larında uzmanlaşmıştır. İsmayılov, BİLGESAM’da Rusya, Kafkasya ve Orta Asya uzmanı olarak çalış- malarına devam etmektedir.