T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DİLBİLİM ANABİLİM DALI TÜRKIYE TÜRKÇESİNDE ÜNLÜ ÜNSÜZ ETKİLEŞİMLERİ Yüksek Lisans Tezi Mehmet Sami Orberk Ankara-2011

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

DİLBİLİM ANABİLİM DALI

TÜRKIYE TÜRKÇESİNDE ÜNLÜ ÜNSÜZ ETKİLEŞİMLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Mehmet Sami Orberk

Ankara-2011

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

DİLBİLİM ANABİLİM DALI

TÜRKIYE TÜRKÇESİNDE ÜNLÜ ÜNSÜZ ETKİLEŞİMLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Mehmet Sami Orberk

Ankara-2011

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

DİLBİLİM ANABİLİM DALI

TÜRKIYE TÜRKÇESİNDE ÜNLÜ ÜNSÜZ ETKİLEŞİMLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Mehmet Sami Orberk

Tez Danışmanı Prof. Dr. İclâl Ergenç

Ankara-2011

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

DİLBİLİM ANABİLİM DALI

TÜRKIYE TÜRKÇESİNDE ÜNLÜ ÜNSÜZ ETKİLEŞİMLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Tez Danışmanı:

Tez Jürisi Üyeleri

Adı ve Soyadı İmzası

... ...

... ...

... ...

... ...

Tez Sınav Tarihi ...

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.

(……/……/200…)

Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı

………

İmzası

………

TEŞEKKÜR

Bu çalışma süreci ve çalışmanın tamamlanmasında iki insana teşekkürü bir borç biliyor ve onlara teşekkür etmek istiyorum, ilki bana katlanmaktan bıkmayan değerli annem diğeri bana katlanmaktan henüz bıkmamış olan değerli Hocam Prof. Dr. İclâl Ergenç.

Nisan 2011 Mehmet Sami Orberk

KISALTMALAR F 0 : Temel Frekans F 1 : 1.Formant Frekansı F 2 : 2.Formant Frekansı F 3 : 3.Formant Frekansı F 4 : 4.Formant Frekansı Hz: Hertz

N: Veri sayısı Ü: Ünlü

X: Deney sonucu elde edilen veriler.

Z:Ünsüz

ORBERK, Mehmet Sami, Türkiye Türkçesinde Ünlü Ünsüz Etkileşimleri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. İclâl Ergenç, 164 s.

ÖZET

Bu çalışmada, Türkçe ünlülerin izole hallerindeki ve ünsüzlerle etkileşimde oldukları hallerdeki formant frekanslarının görünümlerini listelemek, varsa benzerlik ve farklılıkların ortaya konarak nedenlerinin anlaşılmaya çalışılması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda yaşları 22 - 28 arasında değişen 15 deneğe olası tüm ünlü ünsüz bileşimlerini kapsayan 800 ayrı ünlü ünsüz bileşimi okutulmuş, deneklerin okudukları veriler, izole hallerinde hem de ünlü ünsüz bileşimlerinde olacakları şekilde bölütlenerek Praat programında çözümlenmiştir.

Elde edilen veriler kullanılarak tüm olası ünlü ünsüz bileşimlerini kapsayan 19,200 bileşim oluşturulmuş ve çözümlenmiştir. Çözümlemelerde ünsüzler ile etkileşime giren ünlülerin formant değerleri açısından değişime uğradığı saptanmıştır. Bu değişimlerin F 1 frekansında daha tahmin edilebilir bir görünümü varken F2 frekansında bu değişimlerin yönü ve oranı tahmin edilemez ve bir tutarlılık göstermeyen bir görünüm sergilemiştir.

Bu bulgular sonucunda; etkileşimlerde aynı konumda olan ünsüzlerin

yaptıkları etkiler açısından benzerlik gösterdiği saptanmış ayrıca çıkış biçimleri,

çıkış yerleri, ötümlülük ya da ötümsüzlük açısından benzerlik gösteren ünsüzlerin

etkilerinin kendi içlerinde benzerlikler gösterdiği bilgisine ulaşılmıştır. Tüm

ünlüler arasından ise |İ| ünlüsünün, ünsüzlerle etkileşimde etkilenmeye en açık

ünlü olduğu görülmüştür.

ORBERK, Mehmet Sami, Vowel Consonant Interaction in Turkish, Masters Thesis, Advisor: Prof. Dr. İclâl Ergenç, 164 Ps.

ABSTRACT

In the present study, it is aimed to list and research the formant frequencies of isolated vowels and vowels that are in interaction with consonants. And by doing so we aim to reveal the similarities and differences and the reasons behind them. To do so we ask 15 subjects, in the 22 to 28 age range, to read 800 vowel and vowel-consonant combinations. The data the subjects have read is cut to produce both isolated vowel and vowel-consonant data and then that data have been analysed in Praat program.

Analyzed data formed a total of 19,200 different combinations and then all that data have been analysed. The data indicated that the vowels those are in interaction with the consonants are changed in terms of formant frequencies. And it has been seen that in these changes the formant frequency F1 is more coherent and predictable than the formant frequency F2. In F2 the direction and the changing ratios have shown no coherency.

It has been observed on the findings that, the position of the consonants are

crucial on the effect they do to vowels. In the interactions of vowel and consonants

showed similar effects on vowels from similar positioned consonants. We have also

seen the consonants; with similar style of articulation, site of origin has similar effects

on vowels. Also voiced and voiceless consonants have different effects on vowels. Also

it has been clarified that the most vulnerable vowel to the effects of consonants is the

vowel |İ|.

İÇİNDEKİLER

TEŞEKKÜR...V KISALTMALAR...VI ÖZET...VII ABSTRACT...IIX İÇİNDEKİLER...IX TABLOLAR DİZİNİ...XI ŞEKİLLER DİZİNİ...XII GRAFİKLER DİZİNİ...X V 1. GİRİŞ... 1-3

1.1. Tezin Adı...1

1.2. Araştırma Problemi...1

1.3. Tezin Konusu...1

1.4. Tezin Amacı...1

1.5.Tezin Önemi...2

1.6. Araştırma Soruları...2

1.7. Yöntem...2

1.8. Örneklem...2

1.9. Sınırlılıklar...3

2.KAVRAMSAL ÇERÇEVE...4-14 2.1. İnsan Sesinin Oluşumu ve Kaynak Filtre Modeli...4

2.2. Konuşmayı Oluşturan Sesler...6

2.2.1. Ünlüler...6

2.2.1.1. Ünlülerin Sınıflandırılması...7

2.2.2. Ünsüzler...8

2.2.2.1. Ünsüzlerin Sınıflandırılması...9

2.3. Konuşma Seslerinin Oluşumu ve İnceleme Süreci İlişkisi...10

2.3.1. Konuşma Seslerinin İnceleme Süreci ve Araçları...11

2.3.1.1. Spectrogramik Şekillendirme ve Analiz...11

2.3.1.1.1. Spectrogram...11

2.3.1.1.2. Formant...13

2.3.1.1.3. Temel Frekans...14

3. UYGULAMA...15-19 3.1. Kullanılan Materyal ve Çalışmada Kullanımı...15

3.2. Verilerin Toplanması...15

3.3. Verilerin Çözümlenmesi...17

3.4. Analiz Sonuçlarının Listelenmesi...18

4. BULGULAR...20-120 4.1. Ünlüler ve Etkilesimleri...20

4.1.1. |a| Ünlüsü ve Bilesimleri...20

4.1.2. |e| Ünlüsü ve Bilesimleri...31

4.1.3. |i| Ünlüsü ve Bilesimleri...51

4.1.4. |i| Ünlüsü ve Bilesimleri...66

4.1.5. |o| Ünlüsü ve Bilesimleri...81

4.1.6. |ö| Ünlüsü ve Bilesimleri...91

4.1.7. |u| Ünlüsü ve Bilesimleri...106

4.1.8. |ü| Ünlüsü ve Bilesimleri...116

5. GENEL DEGERLENDİRME VE SONUÇ...122-127 KAYNAKÇA...128-130 EKLER...131-162 Ek – 1 Formant Frekansları Listesi ve Değişim Oranları...131

ÖZET...163

ABSTRACT...164

TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 1. E Ünlüsünün Farklı Deneklerde ve Çeşitli Bileşimlerin F 1 ve F 2 Frekans Değerleri...18

Tablo 2. E Ünlüsünün Farklı Deneklerde ve Çeşitli Bileşimlerinde F 1 ve F 2 Frekans

Değişim Oranları...18

Tablo 3. Ünsüzlerin Genel Etki Ortalamaları...125

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 1: Kaynak Filtre Modeli...4

Şekil 2. Uluslararası fonetik alfabede ünlülerin uzaysal formant üçgeninde yerleşimleri...7

Şekil 3. Ünsüzlerin oluşum bölgeleri...10

Şekil 4. A Ünlüsünün PRAAT programında alınan spectrogram görüntüsü...12

Şekil 5. Formant oluşumunda rezonatör bölgeler...14

Şekil 6. A Ünlüsünün PRAAT programında alınan spectrogram görüntüsü...17

Şekil 7. AB Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...21

Şekil 8. BA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...22

Şekil 9. ABA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...23

Şekil 10. BAB Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...24

Şekil 11. AC Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...26

Şekil 12. CA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...27

Şekil 13. ACA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...28

Şekil 14. CAC Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...29

Şekil 15. EÇ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...31

Şekil 16. ÇE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...32

Şekil 17. EÇE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...32

Şekil 18. ÇEÇ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...34

Şekil 19. ED Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...36

Şekil 20. DE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...37

Şekil 21. EDE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...38

Şekil 22. DED Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...39

Şekil 23. EF Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...41

Şekil 24. FE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...41

Şekil 25. EFE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...43

Şekil 26. FEF Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...44

Şekil 27. EG Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...46

Şekil 28. GE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...47

Şekil 29. EGE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...48

Şekil 30. GEG Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...49

Şekil 31. IH Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...51

Şekil 32. HI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...52

Şekil 33. IHI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...53

Şekil 34. HIH Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...54

Şekil 35. IJ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...56

Şekil 36. JI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...57

Şekil 37. IJI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...58

Şekil 38. JIJ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...59

Şekil 39. IK Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...61

Şekil 40. KI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...62

Şekil 41. IKI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...63

Şekil 42. KIK Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...64

Şekil 43. İL Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...66

Şekil 44. Lİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...67

Şekil 45. İLİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...68

Şekil 46. LİL Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...70

Şekil 47. İM Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...71

Şekil 48. Mİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...72

Şekil 49. İMİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...73

Şekil 50. MİM Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...75

Şekil 51. İY Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...76

Şekil 52. Yİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...77

Şekil 53. İYİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...78

Şekil 54. YİY Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...79

Şekil 55. ON Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...81

Şekil 56. NO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...82

Şekil 57. ONO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...83

Şekil 58. NON Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...84

Şekil 59. OP Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...86

Şekil 60. PO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...87

Şekil 61. OPO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...88

Şekil 62. POP Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...89

Şekil 63. ÖR Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...91

Şekil 64. RÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...92

Şekil 65. ÖRÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...93

Şekil 66. RÖR Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...94

Şekil 67. ÖS Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...96

Şekil 68. SÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...97

Şekil 69. ÖSÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...98

Şekil 70. SÖS Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...99

Şekil 71. ÖŞ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...101

Şekil 72. ŞÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...102

Şekil 73. ÖŞÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...103

Şekil 74. ŞÖŞ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...104

Şekil 75. UT Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...106

Şekil 76. TU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...107

Şekil 77. UTU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...108

Şekil 78. TUT Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...109

Şekil 79. UV Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...111

Şekil 80. VU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...112

Şekil 81. UVU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...113

Şekil 82. VUV Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...114

Şekil 83. ÜZ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...116

Şekil 84. ZÜ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...117

Şekil 85. ÜZÜ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...118

Şekil 86. ZÜZ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...119

GRAFİKLER DİZİNİ

Grafik 1. AB Bileşiminde Frekans Artış Oranları...21

Grafik 2. BA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...22

Grafik 3. ABA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...24

Grafik 4. BAB Bileşiminde Frekans Artış Oranları...25

Grafik 5. AC Bileşiminde Frekans Artış Oranları...27

Grafik 6. CA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...28

Grafik 7. ACA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...29

Grafik 8. CAC Bileşiminde Frekans Artış Oranları...30

Grafik 9. EÇ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...32

Grafik 10. ÇE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...33

Grafik 11. EÇE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...34

Grafik 12. ÇEÇ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...35

Grafik 13. ED Bileşiminde Frekans Artış Oranları...37

Grafik 14. DE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...38

Grafik 15. EDE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...39

Grafik 16. DED Bileşiminde Frekans Artış Oranları...40

Grafik 17. EF Bileşiminde Frekans Artış Oranları...42

Grafik 18. FE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...43

Grafik 19. EFE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...44

Grafik 20. FEF Bileşiminde Frekans Artış Oranları...45

Grafik 21. EG Bileşiminde Frekans Artış Oranları...47

Grafik 22. GE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...48

Grafik 23. EGE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...49

Grafik 24. GEG Bileşiminde Frekans Artış Oranları...50

Grafik 25. IH Bileşiminde Frekans Artış Oranları...52

Grafik 26. HI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...53

Grafik 27. IHI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...54

Grafik 28. HIH Bileşiminde Frekans Artış Oranları...55

Grafik 29. IJ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...57

Grafik 30. JI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...58

Grafik 31. IJI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...59

Grafik 32. JIJ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...60

Grafik 33. IK Bileşiminde Frekans Artış Oranları...62

Grafik 34. KI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...63

Grafik 35. IKI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...64

Grafik 36. KIK Bileşiminde Frekans Artış Oranları...65

Grafik 37. IL Bileşiminde Frekans Artış Oranları...67

Grafik 38. LI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...68

Grafik 39. ILI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...69

Grafik 40. LIL Bileşiminde Frekans Artış Oranları...70

Grafik 41. IM Bileşiminde Frekans Artış Oranları...72

Grafik 42. MI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...73

Grafik 43. IMI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...74

Grafik 44. MIM Bileşiminde Frekans Artış Oranları...75

Grafik 45. IY Bileşiminde Frekans Artış Oranları...77

Grafik 46. YI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...78

Grafik 47. IYI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...79

Grafik 48. YIY Bileşiminde Frekans Artış Oranları...80

Grafik 49. ON Bileşiminde Frekans Artış Oranları...82

Grafik 50. NO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...83

Grafik 51. ONO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...84

Grafik 52. NON Bileşiminde Frekans Artış Oranları...85

Grafik 53. OP Bileşiminde Frekans Artış Oranları...87

Grafik 54. PO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...88

Grafik 55. OPO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...89

Grafik 56. POP Bileşiminde Frekans Artış Oranları...90

Grafik 57. ÖR Bileşiminde Frekans Artış Oranları...91

Grafik 58. RÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...93

Grafik 59. ÖRÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...94

Grafik 60. RÖR Bileşiminde Frekans Artış Oranları...95

Grafik 61. ÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları...97

Grafik 62. SÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...98

Grafik 63. ÖSÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...99

Grafik 64. SÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları...100

Grafik 65. ÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları...102

Grafik 66. SÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...103

Grafik 67. ÖSÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...104

Grafik 68. SÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları...105

Grafik 69. UT Bileşiminde Frekans Artış Oranları...107

Grafik 70. TU Bileşiminde Frekans Artış Oranları...108

Grafik 71. UTU Bileşiminde Frekans Artış Oranları...109

Grafik 72. TUT Bileşiminde Frekans Artış Oranları...110

Grafik 73. UV Bileşiminde Frekans Artış Oranları...112

Grafik 74. VU Bileşiminde Frekans Artış Oranları...113

Grafik 75. UVU Bileşiminde Frekans Artış Oranları...114

Grafik 76. VUV Bileşiminde Frekans Artış Oranları...115

Grafik 77. ÜZ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...117

Grafik 78. ZÜ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...118

Grafik 79. ÜZÜ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...119

Grafik 80. ZÜZ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...120

Grafik 81. Ünsüzlerin Çıkıs Biçimlerine Göre Etkileri...123

Grafik 82. Ünsüzlerin Çıkıs Yerlerine Göre Etkileri...123

Grafik 83. Ünsüzleri Ötümlülük ve Ötümsüzlük Etki Farklari...124

KISALTMALAR F 0 : Temel Frekans F 1 : 1.Formant Frekansı F 2 : 2.Formant Frekansı F 3 : 3.Formant Frekansı F 4 : 4.Formant Frekansı Hz: Hertz

N: Veri sayısı Ü: Ünlü

X: Deney sonucu elde edilen veriler.

Z:Ünsüz

ORBERK, Mehmet Sami, Türkiye Türkçesinde Ünlü Ünsüz Etkileşimleri, Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. İclâl Ergenç, 164 s.

ÖZET

Bu çalışmada, Türkçe ünlülerin izole hallerindeki ve ünsüzlerle etkileşimde oldukları hallerdeki formant frekanslarının görünümlerini listelemek, varsa benzerlik ve farklılıkların ortaya konarak nedenlerinin anlaşılmaya çalışılması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda yaşları 22 - 28 arasında değişen 15 deneğe olası tüm ünlü ünsüz bileşimlerini kapsayan 800 ayrı ünlü ünsüz bileşimi okutulmuş, deneklerin okudukları veriler, izole hallerinde hem de ünlü ünsüz bileşimlerinde olacakları şekilde bölütlenerek Praat programında çözümlenmiştir.

Elde edilen veriler kullanılarak tüm olası ünlü ünsüz bileşimlerini kapsayan 19,200 bileşim oluşturulmuş ve çözümlenmiştir. Çözümlemelerde ünsüzler ile etkileşime giren ünlülerin formant değerleri açısından değişime uğradığı saptanmıştır. Bu değişimlerin F 1 frekansında daha tahmin edilebilir bir görünümü varken F2 frekansında bu değişimlerin yönü ve oranı tahmin edilemez ve bir tutarlılık göstermeyen bir görünüm sergilemiştir.

Bu bulgular sonucunda; etkileşimlerde aynı konumda olan ünsüzlerin

yaptıkları etkiler açısından benzerlik gösterdiği saptanmış ayrıca çıkış biçimleri,

çıkış yerleri, ötümlülük ya da ötümsüzlük açısından benzerlik gösteren ünsüzlerin

etkilerinin kendi içlerinde benzerlikler gösterdiği bilgisine ulaşılmıştır. Tüm

ünlüler arasından ise |İ| ünlüsünün, ünsüzlerle etkileşimde etkilenmeye en açık

ünlü olduğu görülmüştür.

ORBERK, Mehmet Sami, Vowel Consonant Interaction in Turkish, Masters Thesis, Advisor: Prof. Dr. İclâl Ergenç, 164 Ps.

ABSTRACT

In the present study, it is aimed to list and research the formant frequencies of isolated vowels and vowels that are in interaction with consonants. And by doing so we aim to reveal the similarities and differences and the reasons behind them. To do so we ask 15 subjects, in the 22 to 28 age range, to read 800 vowel and vowel-consonant combinations. The data the subjects have read is cut to produce both isolated vowel and vowel-consonant data and then that data have been analysed in Praat program.

Analyzed data formed a total of 19,200 different combinations and then all that data have been analysed. The data indicated that the vowels those are in interaction with the consonants are changed in terms of formant frequencies. And it has been seen that in these changes the formant frequency F1 is more coherent and predictable than the formant frequency F2. In F2 the direction and the changing ratios have shown no coherency.

It has been observed on the findings that, the position of the consonants are

crucial on the effect they do to vowels. In the interactions of vowel and consonants

showed similar effects on vowels from similar positioned consonants. We have also

seen the consonants; with similar style of articulation, site of origin has similar effects

on vowels. Also voiced and voiceless consonants have different effects on vowels. Also

it has been clarified that the most vulnerable vowel to the effects of consonants is the

vowel |İ|.

İÇİNDEKİLER

TEŞEKKÜR...V

KISALTMALAR...VI

ÖZET...VII

ABSTRACT...IIX

İÇİNDEKİLER...IX

TABLOLAR DİZİNİ...XI

ŞEKİLLER DİZİNİ...XII

GRAFİKLER DİZİNİ...X V

1. GİRİŞ... 1-3

1.1. Tezin Adı...1

1.2. Araştırma Problemi...1

1.3. Tezin Konusu...1

1.4. Tezin Amacı...1

1.5.Tezin Önemi...2

1.6. Araştırma Soruları...2

1.7. Yöntem...2

1.8. Örneklem...2

1.9. Sınırlılıklar...3

2.KAVRAMSAL ÇERÇEVE...4-14

2.1. İnsan Sesinin Oluşumu ve Kaynak Filtre Modeli...4

2.2. Konuşmayı Oluşturan Sesler...6

2.2.1. Ünlüler...6

2.2.1.1. Ünlülerin Sınıflandırılması...7

2.2.2. Ünsüzler...8

2.2.2.1. Ünsüzlerin Sınıflandırılması...9

2.3. Konuşma Seslerinin Oluşumu ve İnceleme Süreci İlişkisi...10

2.3.1. Konuşma Seslerinin İnceleme Süreci ve Araçları...11

2.3.1.1. Spectrogramik Şekillendirme ve Analiz...11

2.3.1.1.1. Spectrogram...11

2.3.1.1.2. Formant...13

2.3.1.1.3. Temel Frekans...14

3. UYGULAMA...15-19

3.1. Kullanılan Materyal ve Çalışmada Kullanımı...15

3.2. Verilerin Toplanması...15

3.3. Verilerin Çözümlenmesi...17

3.4. Analiz Sonuçlarının Listelenmesi...18

4. BULGULAR...20-120

4.1. Ünlüler ve Etkilesimleri...20

4.1.1. |a| Ünlüsü ve Bilesimleri...20

4.1.2. |e| Ünlüsü ve Bilesimleri...31

4.1.3. |i| Ünlüsü ve Bilesimleri...51

4.1.4. |i| Ünlüsü ve Bilesimleri...66

4.1.5. |o| Ünlüsü ve Bilesimleri...81

4.1.6. |ö| Ünlüsü ve Bilesimleri...91

4.1.7. |u| Ünlüsü ve Bilesimleri...106

4.1.8. |ü| Ünlüsü ve Bilesimleri...116

5. GENEL DEGERLENDİRME VE SONUÇ...122-127

KAYNAKÇA...128-130

EKLER...131-162

Ek – 1 Formant Frekansları Listesi ve Değişim Oranları...131

ÖZET...163

ABSTRACT...164

TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 1. E Ünlüsünün Farklı Deneklerde ve Çeşitli Bileşimlerin F 1 ve F 2 Frekans Değerleri...18

Tablo 2. E Ünlüsünün Farklı Deneklerde ve Çeşitli Bileşimlerinde F 1 ve F 2 Frekans

Değişim Oranları...18

Tablo 3. Ünsüzlerin Genel Etki Ortalamaları...125

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 1: Kaynak Filtre Modeli...4

Şekil 2. Uluslararası fonetik alfabede ünlülerin uzaysal formant üçgeninde yerleşimleri...7

Şekil 3. Ünsüzlerin oluşum bölgeleri...10

Şekil 4. A Ünlüsünün PRAAT programında alınan spectrogram görüntüsü...12

Şekil 5. Formant oluşumunda rezonatör bölgeler...14

Şekil 6. A Ünlüsünün PRAAT programında alınan spectrogram görüntüsü...17

Şekil 7. AB Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...21

Şekil 8. BA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...22

Şekil 9. ABA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...23

Şekil 10. BAB Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...24

Şekil 11. AC Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...26

Şekil 12. CA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...27

Şekil 13. ACA Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...28

Şekil 14. CAC Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...29

Şekil 15. EÇ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...31

Şekil 16. ÇE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...32

Şekil 17. EÇE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...32

Şekil 18. ÇEÇ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...34

Şekil 19. ED Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...36

Şekil 20. DE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...37

Şekil 21. EDE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...38

Şekil 22. DED Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...39

Şekil 23. EF Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...41

Şekil 24. FE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...41

Şekil 25. EFE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...43

Şekil 26. FEF Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...44

Şekil 27. EG Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...46

Şekil 28. GE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...47

Şekil 29. EGE Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...48

Şekil 30. GEG Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...49

Şekil 31. IH Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...51

Şekil 32. HI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...52

Şekil 33. IHI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...53

Şekil 34. HIH Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...54

Şekil 35. IJ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...56

Şekil 36. JI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...57

Şekil 37. IJI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...58

Şekil 38. JIJ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...59

Şekil 39. IK Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...61

Şekil 40. KI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...62

Şekil 41. IKI Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...63

Şekil 42. KIK Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...64

Şekil 43. İL Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...66

Şekil 44. Lİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...67

Şekil 45. İLİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...68

Şekil 46. LİL Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...70

Şekil 47. İM Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...71

Şekil 48. Mİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...72

Şekil 49. İMİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...73

Şekil 50. MİM Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...75

Şekil 51. İY Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...76

Şekil 52. Yİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...77

Şekil 53. İYİ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...78

Şekil 54. YİY Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...79

Şekil 55. ON Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...81

Şekil 56. NO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...82

Şekil 57. ONO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...83

Şekil 58. NON Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...84

Şekil 59. OP Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...86

Şekil 60. PO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...87

Şekil 61. OPO Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...88

Şekil 62. POP Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...89

Şekil 63. ÖR Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...91

Şekil 64. RÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...92

Şekil 65. ÖRÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...93

Şekil 66. RÖR Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...94

Şekil 67. ÖS Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...96

Şekil 68. SÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...97

Şekil 69. ÖSÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...98

Şekil 70. SÖS Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...99

Şekil 71. ÖŞ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...101

Şekil 72. ŞÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...102

Şekil 73. ÖŞÖ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...103

Şekil 74. ŞÖŞ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...104

Şekil 75. UT Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...106

Şekil 76. TU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...107

Şekil 77. UTU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...108

Şekil 78. TUT Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...109

Şekil 79. UV Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...111

Şekil 80. VU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...112

Şekil 81. UVU Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...113

Şekil 82. VUV Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...114

Şekil 83. ÜZ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...116

Şekil 84. ZÜ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...117

Şekil 85. ÜZÜ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...118

Şekil 86. ZÜZ Bileşiminin Spectrum Görünütüsü...119

GRAFİKLER DİZİNİ

Grafik 1. AB Bileşiminde Frekans Artış Oranları...21

Grafik 2. BA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...22

Grafik 3. ABA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...24

Grafik 4. BAB Bileşiminde Frekans Artış Oranları...25

Grafik 5. AC Bileşiminde Frekans Artış Oranları...27

Grafik 6. CA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...28

Grafik 7. ACA Bileşiminde Frekans Artış Oranları...29

Grafik 8. CAC Bileşiminde Frekans Artış Oranları...30

Grafik 9. EÇ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...32

Grafik 10. ÇE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...33

Grafik 11. EÇE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...34

Grafik 12. ÇEÇ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...35

Grafik 13. ED Bileşiminde Frekans Artış Oranları...37

Grafik 14. DE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...38

Grafik 15. EDE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...39

Grafik 16. DED Bileşiminde Frekans Artış Oranları...40

Grafik 17. EF Bileşiminde Frekans Artış Oranları...42

Grafik 18. FE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...43

Grafik 19. EFE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...44

Grafik 20. FEF Bileşiminde Frekans Artış Oranları...45

Grafik 21. EG Bileşiminde Frekans Artış Oranları...47

Grafik 22. GE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...48

Grafik 23. EGE Bileşiminde Frekans Artış Oranları...49

Grafik 24. GEG Bileşiminde Frekans Artış Oranları...50

Grafik 25. IH Bileşiminde Frekans Artış Oranları...52

Grafik 26. HI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...53

Grafik 27. IHI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...54

Grafik 28. HIH Bileşiminde Frekans Artış Oranları...55

Grafik 29. IJ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...57

Grafik 30. JI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...58

Grafik 31. IJI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...59

Grafik 32. JIJ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...60

Grafik 33. IK Bileşiminde Frekans Artış Oranları...62

Grafik 34. KI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...63

Grafik 35. IKI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...64

Grafik 36. KIK Bileşiminde Frekans Artış Oranları...65

Grafik 37. IL Bileşiminde Frekans Artış Oranları...67

Grafik 38. LI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...68

Grafik 39. ILI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...69

Grafik 40. LIL Bileşiminde Frekans Artış Oranları...70

Grafik 41. IM Bileşiminde Frekans Artış Oranları...72

Grafik 42. MI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...73

Grafik 43. IMI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...74

Grafik 44. MIM Bileşiminde Frekans Artış Oranları...75

Grafik 45. IY Bileşiminde Frekans Artış Oranları...77

Grafik 46. YI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...78

Grafik 47. IYI Bileşiminde Frekans Artış Oranları...79

Grafik 48. YIY Bileşiminde Frekans Artış Oranları...80

Grafik 49. ON Bileşiminde Frekans Artış Oranları...82

Grafik 50. NO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...83

Grafik 51. ONO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...84

Grafik 52. NON Bileşiminde Frekans Artış Oranları...85

Grafik 53. OP Bileşiminde Frekans Artış Oranları...87

Grafik 54. PO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...88

Grafik 55. OPO Bileşiminde Frekans Artış Oranları...89

Grafik 56. POP Bileşiminde Frekans Artış Oranları...90

Grafik 57. ÖR Bileşiminde Frekans Artış Oranları...91

Grafik 58. RÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...93

Grafik 59. ÖRÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...94

Grafik 60. RÖR Bileşiminde Frekans Artış Oranları...95

Grafik 61. ÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları...97

Grafik 62. SÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...98

Grafik 63. ÖSÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...99

Grafik 64. SÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları...100

Grafik 65. ÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları...102

Grafik 66. SÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...103

Grafik 67. ÖSÖ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...104

Grafik 68. SÖS Bileşiminde Frekans Artış Oranları...105

Grafik 69. UT Bileşiminde Frekans Artış Oranları...107

Grafik 70. TU Bileşiminde Frekans Artış Oranları...108

Grafik 71. UTU Bileşiminde Frekans Artış Oranları...109

Grafik 72. TUT Bileşiminde Frekans Artış Oranları...110

Grafik 73. UV Bileşiminde Frekans Artış Oranları...112

Grafik 74. VU Bileşiminde Frekans Artış Oranları...113

Grafik 75. UVU Bileşiminde Frekans Artış Oranları...114

Grafik 76. VUV Bileşiminde Frekans Artış Oranları...115

Grafik 77. ÜZ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...117

Grafik 78. ZÜ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...118

Grafik 79. ÜZÜ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...119

Grafik 80. ZÜZ Bileşiminde Frekans Artış Oranları...120

Grafik 81. Ünsüzlerin Çıkıs Biçimlerine Göre Etkileri...123

Grafik 82. Ünsüzlerin Çıkıs Yerlerine Göre Etkileri...123

Grafik 83. Ünsüzleri Ötümlülük ve Ötümsüzlük Etki Farklari...124

1. Giriş 1.1. Tezin Adı

Türkiye Türkçesin'de Ünlü Ünsüz Etkileşimleri

1.2. Araştırma Problemi

Bir dilin ses dizgesinin işleyişi ancak, bu dizgeyi oluşturan birimlerin içsel özelliklerin, birbirleriyle girdikleri etkileşimlerin, bu etkileşimler sonucu ortaya çıkan değişimlerin tüm yönleriyle betimlenmesiyle ortaya konabilir. Günümüze kadar Türkiye Türkçesi'nin ses dizgesinin işleyişine ilişkin pek çok çalışma yapılmış olmasına karşın, tüm ünlü formant değerlerini ve ünlülerin ünsüzlerle ilişkisini betimleyen bir veri tabanı bütüncesi bulunmamaktadır. Amerikan İngilizcesi için Hillenbrand v.d. (1995), tarafından ve İsveççe için Fant (1969) tarafından hazırlanmış olan bütünceler, bu alanda yapılan çalışmalara verilebilecek örneklerdendir.

1.3. Tezin Konusu

Türkiye Türkçesi'nin ünlülerinin formant değerleri, bu ünlüler ile ünsüzlerin birbirleri ile etkileşimlerinin formant değerlerine nasıl ve ne şekilde yansıdıkları bu çalışmanın temel konusunu oluşturmaktadır.

1.4. Tezin Amacı

Çalışmanın temel amacı, günümüz standart Türkiye Türkçesi'nde bulunan ünlülerinin

formant özelliklerinin betimlenmesi, ünsüzlerin bu ünlü formant değerlerine etkileri

olup olmadığının araştırılması ve eğer varsa her ünsüzün ayrı ayrı her bir ünlüyü nasıl

ve ne derece etkilediğinin saptanması yoluyla Türkçe'nin ses dizgesinin işleyişinin

tüm yönleriyle ortaya konmasına yardımcı olmaktır. Aynı zamanda bu çalışma

Türkiye Türkçesi için erişilebilir ünlü ve ünsüz formant veri bütünü eksikliğinin

giderilmesine katkıda bulunmak amacı taşımaktadır. Bu eksiklik (Çiyiltepe ve ark.

2008)'de Konuşmacı Tanımada/Tanımlamada Yöresel Söyleyiş Özellikleri ve Formant Analizi adlı çalışmada fark edilmiştir. Yöresel söyleyiş özelliklerinin kıyaslanması için alınan ölçünlü Türkçe verilerini başka verilerle kıyaslamak istenmiş ancak istenilen büyüklükte paylaşılmış verilere ulaşılamamıştır. Bu sebeple bu çalışma:

-İleride yapılacak çalışmalarda kullanılabilecek bir veri bütünü oluşturmak, -Başka çalışmalarda alınan sonuçların kıyaslanabilmesi için bir veri sağlamak, -Elde edilen veri bütününü ünlü-ünsüz etkileşimleri açısından incelemek

-İşlemlenebilir bir veri oluşturarak bir ünsüz, bir ünlü ya da çok sayıda ünlü ve ünsüzün farklı çalışma amaçlarına yönelik olarak incelenebilmesini sağlamak amaçlarını taşımaktadır.

1.5. Tezin Önemi

Oluşturulacak veri bütünü ile Türkçe'nin sesbilgisel betimlenmesi çalışmalarına katkıda bulunulacağı düşünülmektedir.

1.6. Araştırma Soruları

1) Ünsüzlerin, ünlülerin formant değerleri üzerinde etkisi var mıdır?

2) Ünsüzlerin formant degerleri üzerinde etkisi varsa bu etkinin ölçütü nedir?

3)Ünsüzlerin formant degerleri üzerinde bir etkisi varsa, bu etki belirli bir tutarlılık içinde mi gerçekleşmektedir?

1.7. Yöntem

Bu çalışma yarı deneysel bir çalışmadır. Deneklerle birebir görüşme tekniği ile veri toplanmıştır.

1.8. Örneklem

Araştırmada; yaşları 22 - 28 arasında değişen 15 erkek denek kullanılmıştır. Bu

deneklerin kayıtları ile her ünlünün özelliklerine ulaşılmış ünsüzlerin ünlülerin sessel özellikleri üzerindeki etkileri, formant frekanslarında yükselme ya da alçalma, yüzdelik oranlar halinde saptanarak ortaya konmuştur.

1.9. Sınırlılıklar

Bu çalışmanın sınırlıkları şunlardır:

1- Bu çalışma, yalnızca ölçünlü Türkiye Türkçesi konuşurlarını denek kapsamına almıştır.

2- Çalışmaya 15 erkek denek dahil edilmiştir. Yalnızca tek cinsiyetten verilerin dahil

edilmesinin sebebi, Praat programı ile analiz sürecinde bütün analizlerin programın

set ayarları değiştirilmeden yapılabilmesini sağlamaktır, eğer her iki cinsiyetten

kayıtlar analiz edilecek olsaydı programın set ayarları yeniden düzenlenecek ve elde

edilen verilerin birbirleri ile kıyaslanması mümkün olmayacaktı.

2. Kavramsal Çerçeve

2.1. İnsan Sesinin Oluşumu ve Kaynak Filtre Modeli

Ses, bir enerji kaynağından yayılan titreşimlerin etkisi sonucu gaz, sıvı ve katı ortamlarda moleküllerin sıkışıp gevşemesi ile ortaya çıkan enerjidir. Bu sıkışma ve gevşemeler ortamda yayılarak ses dalgalarını oluşturur (Belgin, 2002). İnsan sesinin ve konuşma seslerinin kaynağı ise Kaynak-Filtre Modeline (Source-Filter Model) göre gırtlaktır (larynx). Akciğerlerden gelen hava ses tellerini titreştirerek, ses dalgalarını oluşturur ve artikülatör organların şekli konuşma seslerini ortaya çıkarır (Fant, 1960). İnsan sesi, temel sesin rezonatör boşluklarından geçerken kuvvetlenip değişmesiyle oluşur(Kaya, 2002).

Şekil 1: Kaynak Filtre Modeli

İnsan sesinin oluşum süreci temel olarak dört evrede incelenmektedir:

1. Ekspirasyon

2. Fonasyon

3. Resonasyon

4. Artikülasyon

Bu süreçlerin işleyişine bakacak olursak:

Ekspirasyon

Ses oluşumu için hava akımı gerekmektedir. Akciğerlerden gelen hava ile oluşan doğrudan akım, glotiste kesintiye uğrar ve ses tellerinin titreşmesine neden olur.

Doğru süre içinde doğru miktarda havanın ses tellerinden geçmesi, doğru ses oluşumu için temel koşuldur (Kaya, 2002).

Fonasyon

Glotik ses olarak da adlandıran bu kavram, yalnızca ses tellerinin titreşimi ile oluşan sestir (Nemetz v.d., 2005). Fonasyonda glottisten hava geçerken titreşen ses telleri F 0 'ı oluşturur. Fonasyon akciğerlerden gelen değişik güçteki hava akımının ses telleri üzerindeki basıncı ile duyulabilir titreşimlerin sese dönüşmesi sürecidir(Denes &

Pinson, 1968).

Rezonasyon

Ses tellerinin titreşimi ile oluşan sesin, ağız ve burun boşluğundan geçerken yükselme, alçalma ve değişim geçirerek şekillenmesi sürecidir (Clark v.d., 2007).

Artikülasyon

Bu son aşamada ses dil, dudaklar ve yumuşak damağın dinamik hareketleri sonucunda

konuşma sesine dönüşür (Woodson&Cannito 1998). Son ses çıktısına bu aşamada

ulaşılmaktadır. Sözü edilen son ses çıktısı ise dilde kullanılan ve konuşmayı oluşturan

seslerdir.

2.2. Konuşmayı Oluşturan Sesler

Temel olarak iki gruba ayrılmaktadır.

1. Ünlüler (vowels) 2. Ünsüzler (consonants)

2.2.1. Ünlüler

Olağan konuşmada ünlüler, soluk verme yolunun üst bölümlerince oluşturulan boşluklarda yankılanan titreşimsel seslerdir (Vardar, 1998:51). Ünlüler özgür ve gürültüsüz seslerdir. Bir diğer tanımıyla akciğerlerden gelen soluğun hiçbir sürtünme ve engellemeye uğramadan dilin üstünden geçerken çıkarttığı seslerdir. Bu sesler çıkartılırken konuşma organlarının herhangi bir yerinde kapanma ya da daralma olmadığı için gürültüsüzdürler (Ergenç 2002). Yine, Ergenç (2002)'de; ünlülerin çıkarılışında en önemli görevleri üstlenen organlar; dil, çene ve dudaklardır ifadesine yer verilmiş ve ünlülerin tanımsal ayrımlamasının bu organların durumuna göre yapıldığı belirtilmiştir. Ünlüler 5 formant veren seslerdir, ancak genellikle bu 5 formant değerinden dördü analize yönelik amaçlarla kullanılmaktadır. Çok genel tanımı ile; 3. ve 4. formantlar gözlemlenerek sesin sahibinin, yani sesi oluşturan kişinin, erkek mi yoksa kadın mı olduğu bu iki formant değerindeki yükseklik oranları ile anlaşılabilmektedir.

Daha geniş amaçlarla kullanılan 1. ve 2. formant değerleri ise ünlünün, yukarıda da

sözü edilen, doğrudan gözlemlenemez oluşma biçimine dair ipuçları verir.

Şekil 2. Uluslararası fonetik alfabede ünlülerin uzaysal formant üçgeninde yerleşimleri (International Phonetic Alphabet Handbook, 1999)

2.2.1.1. Ünlülerin Sınıflandırılması

Türkçedeki ünlüleri, şu şekilde sınıflandırabiliriz:

a) ÇENE AÇISININ DURUMUNA GÖRE : - Geniş ünlüler : a, e, o, ö - Dar ünlüler : ı, i, u, ü

b) DUDAKLARIN BİÇİMİNE GÖRE : - Düz ünlüler : ı, i, a, e - Yuvarlak ünlüler : o, ö, u, ü

4. DİLİN DEVİNİMİNE GÖRE : - Arkadil ünlüleri : ı, a, o, u

- Öndil ünlüleri : i, e, ö, ü

Öndil ünlüleri de kendi içinde, yuvarlak ve düz öndil ünlüleri olarak ikiye ayrılır.

-Yuvarlak öndil ünlüleri: ö, ü - Düz öndil ünlüleri : e, i.

2.2.2. Ünsüzler

Ünsüzler çıkış biçimlerine, yerlerine ve ses tellerinin durumuna göre sınıflandırılır. |b|

ünsüzü; ötümlü, patlamalı bir çift dudak ünsüzü olan |b| Türkçe'de genellikle sözcüklerin ön ve iç sesinde bulunur. Son seste bulunduğu hallerde bu ünsüz ötümsüz

|p| sesine dönüşür. Bu ses her ne kadar |p| ünsüzü şeklinde sesletilse de ünlüyle başlayan bir ek aldığında temel formuna, yani, tekrar |b|ye dönüşür. |c| ünsüzü ötümlü ve sürtünücü bir dil-öndamak ünsüzüdür. Bu ünsüz iki ayrı sesten oluşmuş bir birleşik ünsüzdür. [dz]. Bu ünsüzün iç seste bulunması halinde bu iki sesten birincisi düşer ve ünsüz |j| olarak sesletilir. Türkçe'de nadiren sonseste bulunur. |ç| ünsüzü ötümlü ve sürtünücü bir dil-öndamak ünsüzüdür, |t| ve |ş| seslerinden oluşmuş bir birleşik ünsüzdür. İçseste bir ünsüzle birlikteyken |t| sesi kaybolur ve ünsüz |ş| olarak sesletilir. |d| ötümlü ve patlamalı bir dilucu-dişardı ünsüzüdür. Türkçe sözcüklerin son sesinde ötümsüzleşerek |t| ye dönüşen bu ses ön ve içseste bulunur. |g| ünsüzü ötümlü ve patlamalı bir dil-artdamak ünsüzüdür. Türkçe sözcüklerin ön ve içsesinde bulunan bu ses, sonseste ötümsüz |k| sesine, kimi zaman da iç ve sonseste |ğ| ye dönüşür. |j|

ünsüzü ötümlü ve sürtünücü bir dil-öndamak ünsüzüdür. Türkçe de bu sesin bulunduğu tüm sözcükler alıntı olduğu için |j|nin Türkçe'nin ses dizgesindeki varlığı Demircan(1981)'de tartışılmaktadır. Günümüzde kullanılan sözcüklerin ön, iç ve sonsesinde yer alabilir. |k| ünsüzü ötümsüz, patlamalı, artdamak ünsüzüdür.

Sözcüklerin ön, iç ve sonsesinde bulunabilen bu sesin arkadil ünlüleriyle [k] ve öndil

ünlüleriyle birlikteyken [c] çıkarılan iki türü vardır. |l| ünsüzü ötümlü ve yan daralmalı

bir dilucu-öndamak ünsüzüdür. Ön, iç ve sonseste bulunabilen bu sesin de daha önde |

ł| ve daha geride çıkartılan |l| iki türü vardır. |m| ünsüzü, ötümlü ve genizsil bir çift

dudak ünsüzüdür. Sözcüğün ön, iç, ve sonsesinde bulunabilir. Önseste bulunduğu

sözcükler Türkçe asıllı değildir. |n| ünsüzü ötümlü ve genizsil bir dil-ucu-dişeti

ünsüzüdür. Ön-, iç, ve sonseste bulunan bu ses iç- ve sonseste |g| ve |k| ünsüzleriyle

birlikteyken dilartdamak ünsüzü [ŋ] ye dönüşür. |P| ünsüzü ötümsüz ve patlamalı bir

çiftdudak ünsüzüdür. Ön seste daha soluklu, iç ve son seste daha az solukludur. |r|

ünsüzü ötümlü ve çarpmalı bir çift dudak ünsüzüdür. Türkçe'de üç türü vardır. Önseste birden çok vuruşlu [r]; içseste tek vuruşlu[ ]; sonseste sürtünücü karakteri taşıyan [ɣ] Ր bulunur. |s| ünsüzü ötümsüz ve sızmalı bir dilucu-dişeti ünsüzüdür. Ön-, iç-, ve sonseste bulunabilir. |ş| ünsüzü ötümsüz ve sızmalı bir dilucu-dişeti ünsüzüdür. Ön, iç, ve sonseste bulunabilir. |t| ötümsüz ve patlamalı bir dilucu-dişardı ünsüzüdür. Ön, iç, ve sonseste bulunabilir. |v| ötümlü ve sızmalı bir dudak-diş ünsüzüdür. Ön, iç, ve sonseste bulunabilir. Önünde ve ardında arkadil ünlüleri varsa [ὑ] durumuna geçer.

Zaman zaman yitirilerek ünlü kaymasına neden olur. |y| bir dil öndamak yarı ünlüsüdür. Çıkış yeri |i| ünlüsüne çok yakın olduğu için ünlü kaymasına neden olur.

Ön, iç ve son seste bulunabilir. Ancak, ön ve iç seste ötümlü, son seste ötümsüzdür. |z|

ötümlü ve sızmalı bir dilucu-dişeti ünsüzüdür. Son seste ötümsüzleşme eğilimindedir.

2.2.2.1. Ünsüzlerin Sınıflandırılması

a. ÇIKIŞ BİÇİMLERİNE GÖRE:

- Patlamalı ünsüzler : b, d, g, p, t, k - Geniz ünsüzleri : m, n

- Çarpmalı ünsüzler : r - Yan daralma ünsüzleri : l

- Sürtünücü ünsüzler : c, ç, f, h, j, s, ş, v, y, z

b. ÇIKIŞ YERLERİNE GÖRE:

- Çift dudak ünsüzleri : b, p, m, - Dudak- diş ünsüzleri : f, v - Dilucu - dişardı ünsüzleri : d, t - Dilucu - dişeti ünsüzleri : n, r, s, z - Dil-öndamak ünsüzleri : c, ç, j, ş, y - Dilucu - öndamak ünsüzleri : l

- Dil - artdamak ünsüzleri : k, g

- Gırtlak ünsüzleri : h

c. SES TELLERİNİN TİTREŞİMİNE GÖRE :

- Ötümlü ünsüzler : b, c, d, g, j, m, n, r, v, y, z - Ötümsüz ünsüzler : ç, f, h, k, p, s, ş, t

Şekil 3. Ünsüzlerin oluşum bölgeleri (Morawej 1997).

2.3. Konuşma Seslerinin Oluşumu ve İnceleme Süreci İlişkisi

Üretimsel süreç ve inceleme sürecinde kullanılan öğeler arasındaki ilişkiyi daha iyi

anlayabilmek için, kullanılan inceleme materyali ve yöntemlerinin bahsettiğimiz bu

üretim sürecine dair hangi öğeleri açıkladıklarını anlamamız gerekir. Üretim süreci

öğeleri ve tanımlayıcılar arasında oldukça yakın bir ilişki vardır ve tanımlayıcıların

işleyiş mekanizmalarına ışık tutabilmesini sağlayan da bu yakın ilişkidir. Söz gelimi

rezonansların yeri ses yolunun fiziksel boyutlarına ve şekline bağlıdır. Yani

artikülatörlerin değişik fiziksel hallerinde ses yolu değişir ve bunun sonucunda

rezonans frekanslarının yerleri de değişir. Rezonans frekansları aynı zamanda tüm

spektrumun formunu da belirler (Öcal, 2005). Ayrıca, ses dalgasının bir saniyedeki

titreşim sayısı sesin frekansını, ses tellerin açılıp kapanma sayısı ise temel frekans(F 0 ) değerini verir. Üretimde yaşanan fiziksel süreçler ile etkisi ispatlanmış bu tanımlayıcılar kullanılarak gözle izlenemeyen üretim süreci ve öğeleri açıklanabilmektedir. Ünlülerin, ünsüzlerin tüm konuşma seslerinin üretimsel süreçlerinin detaylı olarak incelenebilmesini ve çeşitli üretim ve ses çıktısı farklılıklarını betimlemede kullanılan bu yöntemlerden biri de spectrogramik şekillendirme ve analiz sürecidir.

2.3.1. Konuşma Seslerinin İnceleme Süreci ve Araçları 2.3.1.1. Spectrogramik Şekillendirme ve Analiz

Bu süreç sesin detaylı olarak incelenmesinde kullanılmaktadır. Bu inceleme sürecinde ses olgusu incelenebilir, işlenebilir bir sinyal olarak ele alınır. Bu bakış açısıyla konuşma sinyali yukarıda tanımladığımız ötümlü ve ötümsüz sesler arasında yaşanan geçişleri içeren daha büyük bir sinyal olarak algılanır. Bu sinyali incelemek ve üzerinde işlem yapabilmek için ses sinyalini zaman içinde donduran, sesi ve ses içerisindeki resonans yoğunluklarını şekillendirerek gözlemelenebilir bir hale getiren spectrogramik şekillendirme sürecinden yararlanılır.

2.3.1.1.1. Spectrogram

Ses işaretinin farklı frekanslardaki enerji dağılımının zamanla değişimini gösteren

görsel analiz aracına spectrogram denilmektedir. Spectrogram kayıtların

etiketlenmesinde kullanılmaktadır (Türk v.d. 2004). Bu araçta dikey eksen hava

basıncının değerini, düşey eksen ise zamanı gösterir.

Şekil 4. A Ünlüsünün PRAAT programında alınan spectrogram görüntüsü.

Ses şiddetinin ya da enerjisinin zamana göre değişimi bu araçla izlenebilmektedir.

Ses incelemelerini zorlaştıran bir olgu da sesin durağan olmayışıdır. Spectrogram sesin zamandaki herhangi bir anını inceleyebilmemize olanak tanır, incelenen sesin yapısına ve oluşumuna dair fikir sahibi olmamızı sağlar, spectrogram formantı da görselleştirebilmemizi sağlayan bir araçtır. Spektrogramda herhangi bir sıklıktaki koyuluk, o sıklıktaki enerjinin yoğunluğuyla orantılıdır (Şayli ve Arslan, 2003).

Formant frekansları bu araç üzerinde gözlemlenebilir ve bilgisayar tarfından en düşük frekans değerine sahip olan ilk formanttan itibaren F 1 , F 2 , F 3 ve F 4 düzeninde işaretlenir. Formantların görülebilmesi, özellikle bu çalışma ve seslerin bölütlemesini gerektiren çalışmalarda önem kazanmaktadır çünkü bölütleme sürecinde ses enerjisinin yoğun olduğu bölümler görülerek, hataların önüne geçilmesi sağlanır.

Bu göreselleştirmede ses verisinin enerji açısından yoğun bölgelerinin zirve noktaları

bize formantları verir, ancak bu tepe noktasının insan gözünün seçemeyeceği

keskinlikte tam zirve noktasını işaretleyerek frekans değerinin ölçümünü bilgisayar

desteği ile yaparak ses verisinin F 1 , F 2 , F 3 , F 4 ve F 5 formant değerlerine ulaşırız.

2.3.1.1.2. Formant

Çeşitli bilim adamları formantı spectrum görüntüsündeki en yüksek zirveler (Fant, 1960) olarak tanımlamıştır. Benade (1976) benzer şekilde; sesin formantlarını spectrumdaki tayf zirveleri olarak tanımlamıştır. Öte yandan Titze (1994), formantı, insanın ses yolundaki titreşimler olarak tanımlamış ve frekans spektrumunda genellikle en büyük zirveye sahip görüntüleriyle ölçüldüklerini belirtmiştir. Formant frekansları, sesin en yüksek enerjiye sahip olduğu frekans değerleridir(Türk v.d.

2004). Titze'nin (1994) de belirttiği gibi formantlar ses yolunda oluşan frekanslardır.

Söz gelimi |ı| ünlüsü için ses yolu yaklaşık 17 cm uzunlukta olan bir yetişkin erkeğin

formant frekansları; F 1 'de 500, F 2 'de 1500 F 3 'de 2500 iken, ses yolu uzunluğu farklı

olan kişilerde frekans değerleri ses yolunun farklı olması sebebiyle değişebilir. Ses

yolu ve formant frekansları arasındaki ilişkiyi anlamak için; Türk v.d. (2004)'nin

çocukların formantları üzerine değerlendirmelerine bakacak olursak, çocuklar için

sonuçlar incelendiğinde ünlülerin formant değerlerinin yetişkinlere göre daha yüksek

olduğu gözlenmektedir. Bunun nedeni çocuklarda ses yolunun yetişkinlere göre daha

kısa olması ve yüksek enerji içeren frekansların kısa dalga boylarına (yüksek

frekanslara) karşılık gelmesidir (Türk v.d., 2004). İnsanlardaki rezonans boşlukları

şekil değiştirebildikleri için de, müzik aletlerinden ayrı bir sistemle çalışırlar. Şekil

değişiklikleri bazı frekansları yok ederken bazılarını çoğaltır. Bu frekans

yoğunluklarına formant adı verilmektedir (Ömür, 2004). Formant, genel anlamda, bir

rezonatörün belirli bir frekans aralığında titreşimleri kuvvetlendiren rezonans

bölgelesidir. İnsanlarda 4-5 formant bulunur. Formantlar düşükten yüksek frekanslara

doğru F 1 , F 2 , F 3 , ve F 4 şeklinde sıralanır (Koyama v.d. 1969), (Sataloff, 1997).

Şekil 5. Formant oluşumunda rezonatör bölgeler 2.3.1.1.3. Temel Frekans

Yukarıda da tanımladığımız gibi üretim süreci ile yakın ilişkili olan temel freakns F 0

kısaltması ile gösterilir. Temel frekans, periyodik dalga boyunun en düşük frekansına

denir. F 0 sesin temel frekans değerine karşılık gelir ve sesin kalınlığı/inceliğiyle

orantılı bir akustik özniteliktir (Türk v.d. 2004). Hertz(Hz) olarak ölçülür. Genellikle

erkeklerde 100- 150 Hz, kadınlarda 200-300 Hz arasında görülmektedir.

3. Uygulama

3.1. Kullanılan Materyal ve Çalışmada Kullanımı

Bu bölümde; 2.3. Konuşma Seslerinin Oluşumu ve İnceleme Süreci İlişkisi başlığı ve alt başlıklarında genel olarak açıklanan materyal ve yöntemlerin bu tez kapsamında nasıl kullanıldığı ele alınmıştır.

Cool Edit Pro

Adlı programın 2.0 versiyonu ise, tüm ses kayıtlarının alınması ve daha sonra inceleme yapılabilmesi için seslerin bölütlenmesinde kullanılmıştır.

Praat

Adlı programın 4.6.34 versiyonu, söyleyiş özelliklerinin ve bileşimden doğan farklılıkların anlaşılabilmesi için yapılan spectrogramik şekilllendirme ve formant analizi için kullanılmıştır. Bu programın seçilmesinin sebeplerinden biri de Boersma ve Weenink(2006)'da özellikle formant frekansları F 1 ve F 2 ölçümleri için tavsiye edilmiş olması ve bu tip analiz süreçlerinde diğer programlarından oldukça avantajlı olmasıdır.

3.2. Verilerin Toplanması

Yaşları 22 - 28 arasında değişen 15 erkek deneğe birebir görüşme tekniği ile 800 ayrı

ünlü ünsüz bileşimi okutulmuştur. Bu kayıtların alınması sırasında ses verilerini

standartlaştırmak ve ünlü ünsüz etkileşimi hariç diğer tüm etkenleri en aza

indirgeyebilmek için tüm kayıtlar aynı odada, aynı mikrofonla ve kişinin kayıt için

kullanılan araçlara olan mesafesi sabitlenerek yapılmıştır. Bunun sebebi araştırmadan

önce yapılan ön çalışmada kayıt sürecinde kişilerin kayıt araçlarına mesafesinin ve

kayıt ortamının değişmesinin ses verisini doğrudan etkilendiği gözlemlenmiştir. Bu

sebeple tez için alınan ses kayıtlarında bu durum önlenmeye çalışılmıştır. Bu amaçla,

öncelikle kayıt araçlarının olduğu masa odanın ortasındaki yerine sabitlenmiş,

ardından masanın üzerindeki mikrofon masaya sabitlenmiştir. Bunun yanı sıra

deneklerin oturduğu sandalye de yere sabitlenerek kişilerin mikrofona olan mesafe farkı olabildiğince indirgenmiştir. Aynı zamanda ortamda bir değişim olmasını önlemek amacıyla kayıt ortamına herhangi bir eşya konulmamış veya herhangi kayıt ortamından bir eşya çıkartılmamıştır. Aynı zamanda kayıt ortamındaki kapı, camlar ve perdeler tüm kayıtlarda kapalı tutulmuştur. Deneklerin okudukları veriler, Türkiye Türkçesi'nde bulunan ünlü ve ünsüzlerin tamamının birbirleriyle etkileşimlerinin betimlenebilmesi için her ünlünün her ünsüzle, her konumda bileşimde olacağı şekilde, ünlü+ünsüz (ü+z), ünsüz+ünlü (z+ü), ünlü+ünsüz+ünlü (ü+z+ü) ve ünsüz+ünlü+ünsüz (z+ü+z) oluşturulmuştur. Örneklemek gerekirse, |a| ünlüsü ve |b|

ünsüzü için; ab, ba, aba ve bab olmak üzere toplam 4 bileşim oluşturulmuş ve bu süreç her ünsüzde tekrarlanarak, 20 ünsüz ile 80 bileşime ulaşılmıştır F 1 için yapılan bu işlem F 2 için de tekrarlandığında bileşimlerin sayısı 160'a ulaşmıştır. Ardından bu işlem 15 deneğin her birinde tekrarlanarak sayı 2400'e ulaşmıştır. Son olarak a ünlüsü için uygulanan bu işlemlerin tüm ünlülerde uygulanması ile toplamda 19, 200 bileşime ulaşılmıştır. Bileşimlerin bu denli fazla olması sebebiyle her bileşimi içeren ancak ses çevresi yalın bileşimler kullanılmıştır. Bu yolla, elle bölütleme yapılan bir çalışma için oldukça fazla bir sayı olan 19, 200 bileşimin her birinin ses çevresini başka seslerden arındırılmak gibi ciddi zaman alacak bir engel aşılmıştır. Deneklerin okudukları her bileşim 44100 Sample Rate ve 16 bit çözünürlükle stereo olarak kaydedilmiş olan bu veriler Cool Edit Pro 2.0 ile kaydedilmiş ve yine bu programda elle bölütlenmiştir. Ünlüler hem izole hallerinde hem de ünlü ünsüz bileşimlerinde olacakları şekilde bölütlenerek analiz için hazırlanmıştır.

Yalnızca erkek denek verilerinin incelenmesinin sebebi, Praat programı ile analiz sürecinde bütün analizlerin programın set ayarları değiştirilmeden yapılabilmesini sağlamak, bu şekilde kıyaslanabilir analiz sonuçları elde edebilmektir. Eğer her iki cinsiyetten kayıtlar analiz edilecek olsaydı programın set ayarları yeniden düzenlenecek ve elde edilen verilerin birbirleri ile kıyaslanması mümkün olmayacaktı.

Bu durum yalnızca tek cinsiyetten denek kullanılarak önlenmiştir.

3.3. Verilerin Çözümlenmesi

Analiz Praat programının 4.6.34 versiyonu ile yapılmıştır.

Şekil 6. A Ünlüsünün PRAAT programında alınan spectrogram görüntüsü Görüntü üzerinde kırmızı noktalarla işaretlenmiş formantları ve F 1 formantının sayısal değerini göstermektedir. Bu görsel, çalışma verilerinden alınmıştır. Bu yöntemle her ünlünün özelliklerine ulaşılmıştır. Ünsüzlerin, ünlülerin sessel özellikleri üzerindeki etkileri saptanarak ortaya konmuştur. Ortaya konan bu veri değerlerinin yayılımının özetlenmesi ve anlaşılabilmesi için standart sapma ölçütü ile değerlendirme yapılmıştır. Bu süreçte yararlanılan formül aşağıdaki gibidir.

Formülde; r = ünlü+ünsüz ve ünsüz+ünlü bileşimleri için %16, ünlü+ünsüz+ünlü,

ünsüz+ünlü+ünsüz bileşimleri için %10 alınmıştır. N = veri sayısı, 19,200 x = deney

sonucu elde edilen verileri temsil etmektedir. 19,200 ayrı değerin gösterdiği yayılımın

tutarlı olup olmadığı bu yolla incelenmiş, ardından tutarlı oldukları sonucuna ulaşılan

veriler genelden özele giderek, ünsüzler etkileri açısından; çıkış biçimlerine, çıkış

yerlerine ve ötümsüzlük-ötümlülük özelliklerine göre değerlendirilip kıyaslanmış,

ardından her ünlü tek tek kendi ortalamaları açısından birbiriyle kıyaslanmıştır.

3.4. Analiz Sonuçlarının Listelenmesi

Çalışmada analizi yapılan ve oransal farklılıkları hesaplanan veriler ayrı ayrı tablolarda listelenmiştir. Bu listelemenin yapısını ve tabloları inceleyeck olursak.

Tablo 1. E Ünlüsünün Farklı Deneklerde ve Çeşitli Bileşimlerin F 1 ve F 2 Frekans Değerleri

Tablo 2. E Ünlüsünün Farklı Deneklerde ve Çeşitli Bileşimlerinde F 1 ve F 2 Frekans Değişim Oranları

Yukarıda çeşitli frekans değerlerinin listelendiği ve çeşitli frekans değişim oranlarının listelendiği iki tablodan örnekler sunulmuştur. Tabloları ve aralarındaki ilişkiyi daha iyi anlamak için yukarıda tablolardan verilen örneklere bakacak olursak. Tablo 1. de

|e| ünlüsünün izole frekans değerinin 416,6 Hz olduğu görülmektedir. Ancak izole |e|

ünlüsünün ardına gelen |c| ünsüzünün etkisi ile |ec| bileşiminde frekans değeri 488,3

Hz olarak değişmiştir. %17,2 lik bu artış, değişim oranları tablosunda değişimin

olduğu tablo hücresinde 17,2 olarak gösterilmiştir. Özetle izole haldeki bir ünlünün

gösterdiği değişimin listelendiği tabloya paralel olan diğer tablo değişimin oranını

yansıtmaktadır.