Betimsel anlamın boyutları
• Göreceli boyutlar
Bütün anlamlardan ziyade anlam parçaları ve bunların skalası
◦ Zorunluluk ve beklendiklik
→ Zorunlu × şartlı mantık ilişkileri
Bu bir köpek. → Bu bir hayvan. (Gerektirme)
Bu bir köpek. Bu havlar. (Gerektirme yok.)
? Gerektirmeyi ne kadar kesin teşhis edebiliyoruz?
i. X Y’yi öldürdü. → Y öldü.
ii. X bir kedi. ? X bir hayvan.
iii. X hamile. ? X dişi.
iv. X bir fiziksel nesne. ? X’in bir ağırlığı var.
v. X bir dörtayaklı. ? X’in dört ayağı var.
vi. X Y’nin karısı. ? X Y’nin kızı değil.
Betimsel anlamın boyutları
i. Tamam
ii. Kedi dediğimiz varlıkların bir tür robot olduğu keşfedersek?
ör. Aa! Kedi diye bir şey yokmuş!
Aa! Kediler sandığımız gibi değilmiş!
→ Hayvan olmak kedi olmak için zorunlu bir ölçüt olmayabilir.
Karş. Erkek koyun olmadığını keşfedersek? «Koçlar» koyun değil başka bir tür canlıymış.
ör. Aa! Koç diye bir şey yokmuş!
Aa! Koçlar sandığımız gibi değilmiş!
→ ERIL ve KOYUN koç olmak için zorunlu gibi.
Gönderimleri kararlı sözcükler (=doğal tür terimleri) × gönderimleri kararsız sözcükler (=sözde tür terimleri)
iii. Tıp bir erkeğin bedenine bir cenin konup gelişmesine vs. imkan sağlıyor. Hamile?
iv. Acaba fizik yasaları başka türlü olabilir miydi?
v. Kaza geçirmiş bir kedi?
vi. İlişki mantıksal mı? Sadece toplumsal şartlara tabi bir durum mu? Ya X ve Y akrabalıklarından haberdar değilse?
Betimsel anlamın boyutları
Gerekliliğin dereceleri var: Gereklilik ölçeği → «Ama» testi
▫ Çomar bir köpektir ama bir hayvandır da. tuhaf–totoloji Çomar bir köpektir ama bir hayvan değildir. çelişki
→ HAYVAN köpek için zorunlu bir özellik.
▫ Çomar bir köpektir ama havlar. tuhaf–totoloji
Çomar bir köpektir ama havlamaz. normal (tuhaf köpek)
→ HAVLA köpek için beklendik bir özellik.
▫ Çomar bir köpektir ama siyahtır da. tuhaf Çomar bir köpektir ama siyah değildir. tuhaf
→ SIYAH köpek için olabilir bir özellik.
▫ Çomar bir köpektir ama öter de. normal (tuhaf köpek) Çomar bir köpektir ama ötmez. tuhaf–totoloji
→ ÖT köpek için beklenmedik bir özellik.
▫ Çomar bir köpektir ama balıktır da. çelişki
Çomar bir köpektir ama balıktır değildir. tuhaf–totoloji
→ BALIK köpek için olanaksız bir özellik.
Betimsel anlamın boyutları
Daha ince ayrımlar da mümkün:
▫ Doğal zorunluluk (beklendik)
ör. X bir fiziksel nesne. → X’in bir ağırlığı var.
▫ Toplumsal zorunluluk (beklendik)
ör. X Y’nin karısı. → X Y’nin kızı değil.
▫ Temel örnek zorunluluğu (beklendik)
ör. X hamile. → X dişi.
X bir dörtayaklı. → X’in dört ayağı var.
◦ Yeterlilik – zorunlulukla akraba
Bir özellik kümesinin birleşik yeterliliği ör. ERIL, AT → aygır
Tek tek özellikler → ayırt edebilirlik ör. kuş: GAGALI > TÜYLÜ > NEFES ALAN
Betimsel anlamın boyutları
◦ Belirginlik
i. Kolay erişilebilirlik
Anlam işlemlemedeki rolü
İlk akla gelen özellikler
ii. Ön plana çıkarma/arka plana itme
Sözdizimsel yöntemlerle yönlendirilebilir. (karş. figür-zemin etkisi) ör. Çalkalama
▫ kitabı okudu Cem,
gazeteyi değil/*Can değil.
Cem okudu kitabı,
Can değil/*gazeteyi değil.
Betimsel anlamın boyutları
→ Arka plandaki bilgi olumsuzluk ve sorunun kapsamı dışında ör. kitabı okumadı Cem, gazeteyi okudu/*Can okudu.
Cem okumadı kitabı, Can okudu/*gazeteyi okudu.
kitabı mı okudu Cem? / *kitabı okudu Cem mi?
Cem mi okudu kitabı? / *Cem okudu kitabı mı?
Arka plan verili bilgi, olgusal gerçek olarak alınıyor.
→ Önsayıltı olarak kabul ediliyor: Doğruluğu zımnen kabul edilen, fondaki bir inanç
Yüklem bir asimetri içeriyor olabilir.
ör. Can Cem’e benziyor. / Can Cem’den uzun boylu.
Cem Can’a benziyor / Cem Can’dan kısa boylu.
→ Eşdeğer ama anlamları farklı. Nesne daha az belirgin ve karşılaştırmanın «standardı».
iii. Anlam özellikleri arasındaki belirginlik farkı ör. kız kurusu: DIŞI, INSAN, BEKAR, ORTA YAŞLI
Bizim komşu kız kurusu sayılmaz.
Betimsel olmayan boyutlar
• Dışavurumsal anlam ör.
! Ama bir açıdan aynı anlama geliyorlar.
? Acaba anlam niteliği farkı değil sadece işaretleme farkı mı içeriyorlar?
◦ Sadece dışavurumsal anlamı olan ifadeler
ör. Donuyo lan burası! Kapat şu Allah’ın belası camı!
Hadi be! Tüh! Aman!
→ Önermesel içeriğe katkısı yok.
«A’aa!» «Şaşırdım.»
Nesnel/Zamandışı ×
Gönderimsel ×
Kavramsallaşmış ×
Mantıksal/Önermesel ×
Açıkta ×
