ÖZET
Uygarlık tarihi boyunca yapı yapma sanatı olarak tanımlanan mimarlık mesleği usta çırak ilişkilerinin düzeninde iş yerinde yürütüldü. Batıda kuramsal olarak Vitrüvusden başlayıp atölyeler düzeyinde eğitim ile devam eden mimarlık Rönesans’la daha bilimsel yöntemler kullanılarak doruk noktasına çıkmıştı. Ayni dönemlerde bu gelişmelere paralel olarak Uzakdoğu, Orta Asya, Ön Asya da eğitime dayalı mimarlar başarılı eserler yapmışlardır.
Bu tarihsel dönemlerde bina tasarımı ile kentsel tasarımın beraber yürütüldüğünü görmekteyiz. Denebilir ki, kentsel tasarım endüstri devriminden sonra uzmanlaşarak gelişen bir bilim - sanat disiplini olmuştur. Günümüzde kentsel sorunlar da uzmanlaşmış bilim dallarının verilerine dayalı fiziksel yapısını tasarlayan ‘Kent Tasarımcıları’ tarafından yapılmaktadır.
Bu çalışmada mimar olarak konuya ‘Tarihsel Süreçte’ kent fiziksel planlamasında tasarım ilkeleri ve gelişmeleri zaman içerisindeki örnekler ele alınarak incelendi.
Kentin şekillenişindeki bulguları ile aktarıldı. Kavramsal olarak kent tanımlandı. Kent kullanıcıları (kentli) ve çevrenin üzerinde yapılanlar bilgi alanımıza aktarıldı. Kent tasarımlarının işlevlerini ve kentli ile ilişkileri analiz edildi.
Bu bilgilerin ışığı altında Kıbrıs Adası’nda yer alan Lefkoşa tarihi kentinin kuruluşundan günümüze kadar geçen süreçteki fiziki yapısı – kent kullanıcıları (kentli) ve çevre ile olan ilişkilerinin durumu literatürden edinilen bilgilerle tesbit edildi. Adanın Akdeniz’deki sosyo-politik durumuna yer verildi. Kullanıcıları (kentli) açısından çok karmaşık bir yapıya sahip olduğu görüldü.
Literatürden yararlanarak, tarihsel süreçteki fiziki yapısı - kullanıcıların sosyo ekonomik ve hatta kültürel yapısı yazılı metinlerde ve gününü yansıtan gravür – fotoğraflarla tesbit ederek bilgi alanımıza kattık. Son süreçte yapılan bilimsel çalışmaların sonucu olan
‘Kent Planı’ ve ilkeleri ortaya konuldu. Tezin amacını içeren kent tasarımını, kentli ve çevre için yapılanlar aktarıldı.
Bu içerik ve kapsam içinde edinilen bilgilerle, Lefkoşa kentinin durumu sonuç olarak kanılarla görüşler belirtilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Kent, Kent Kullanıcısı, Kent Tasarımcısı, Çevre, Lefkoşa.
ABSTRACT
Throughout the history of civilization, the profession of architecture which was defined as an art of building, was carried out in the work place as a master-apprentice relationship. In the west theoretically architecture started with Vitruvüs and continued with the workshop training level and had reached its peak level by using more scientific methods in Renaissance. In parallel with these developments in the same period, in the Far East, Central Asia, Asia architects had made a successful works of art based on education. It is seen that, in these periods, building designing and urban designing was also carried out together. It is said that after the revolution in the industry design, urban design had been specialized and developed under the discipline of science –art. Today urban problems has been solving by urban designers who are specialized on branch of science and based on physical structure.
In this study, as an architect 'in Historical Context' in the urban physical planning, design principles and developments was examined within the time by taking samples.
The findings of the shape of the city were transferred into our knowledge. The city was defined conceptually. Urban users and environmental issues had been transferred. The function of urban design and their relationships with urban dweller was analyzed.
Under this information Nicosia city which is located on the island of Cyprus was analyzed in terms of its physical structure since its establishment up to present and urban users (urban dwellers) and their relationships with the environment was obtained from the literature. The socio-political status of the island in the Mediterranean was included. It was seen that it had a very complicated structure in terms of its users.
From the literature the physical structure in the historical process, the users socio- economic and even cultural structure was identified and reached our knowledge from the written text and engrave photos. In the latest stage as a result of scientific studies city plan and principles were identified. City designers, city dwellers and environmental issues that consist the purpose of the thesis were explained.
With the content and scope of acquired knowledge the status of the Nicosia city was expressed as an opinion and result.
Key Words: City, City User, City Designer, Environment, Nicosia.
TEŞEKKÜR
Tarihsel süreçte beni bu konuya yönelten ve sanat tarihi açısından bana eşsiz bilgilerinden faydalanma şansı verip, kente mimar gözü ile bakmayı öğreten değerli tez danışmanım, Prof. Dr. Nuran Kara Pilehvarian’a minnettarlıkla sonsuz kadar teşekkürlerimi sunarım.
Akademik hayata atılmamı sağlayan, mesleğimi geliştirebilmem adına eğitimim süresince beni eşsiz bilgileri ile yönlendiren, araştırmalarımda yardımcı olan, hep saydığım ve sevdiğim Mimarlık Fakültesi Dekanımız. Prof. Harun Özer’e teşekkürü bir borç biliyorum.
Bugünlere gelmemi sağlayan, maddi manevi hep yanımda olan değerli aileme ve akademik eğitimim süresince bana destek olan tüm hocalarıma teşekkür ediyorum.
İÇİNDEKİLER Sayfa
ÖZET ... i
ABSTRACT ... ii
TEŞEKKÜR ... iii
İÇİNDEKİLER ... iv
ŞEKİL LİSTESİ ... vii
BÖLÜM 1 GİRİŞ ... 1
1.1 Çalışmanın Amacı ... 2
1.2 Çalışmanın Kapsamı ... 3
1.3 Çalışmanın Yöntemi ... 3
BÖLÜM 2: KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... 4
2.1 Kent Tanımları ... 5
2.2 Kent ve Bileşenleri (kent, kentli) ... 10
2.3 Kullanıcı (Kentli) ve Çevre Tanımı ... 12
2.4 Kent’in Tarihsel Gelişimi ... 15
2.5 Kentleşme ... 19
2.5.1 Kentleşme Nedenleri ... 21
2.5.1.1 Ekonomik Nedenler ... 21
2.5.1.2 Teknolojik Nedenler ... 23
2.5.1.3 Siyasal Nedenler ... 24
2.5.1.4 Sosyo-psikolojik Nedenler ... 25
2.5.2 İdeal Kent ... 26
2.5.3 Kapalı Kent ... 26
2.5.4 Açık Kent ... 27
BÖLÜM 3: ENDÜSTRİ DEVRİMİ ÖNCESİ TOPLUMLARINDA KENT, TASARIMI, KULLANICI, ÇEVRE İLİŞKİSİ ... 28
3.1 Antik Çağ’da Kent Tasarımı, Kullanıcı, Çevre İlişkisi... 29
3.1.1 Antikçağ (Yerleşimlerinin) Kent Kurgusu ... 34
3.2 Ortaçağ’da Kent Tasarımı, Kullanıcı, Çevre İlişkisi... 35
3.2.1 Ortaçağ (Yerleşimlerinin) Kent Kurgusu ... 56
3.3 Rönesans, Barok Dönemi Kent Tasarımı, Kullanıcı, Çevre İlişkisi ... 58
BÖLÜM 4: ENDÜSTRİ DEVRİMİ, KENT TASARIMI, KULLANICI ÇEVRE İLİŞİKİSİ ... 79
4.1 Endüstri Devriminin Kent Tasarımına Etkisi ... 85
4.1.1 Nüfus Hareketliliği ... 88
4.1.2 Sanayinin Yer Seçimine Bağlı Olarak Kentlerin Yerseçimi ... 89
4.1.3 Kentler Sur Dışına Taşıyor ... 94
4.1.4 Yeni Ulaşım Araçlarının Ortaya Çıkması ... 94
4.1.5 Sanayi Kentinde Konut Sorunu ... 98
4.1.6 Konut Türleri ... 98
4.1.6.1 Sıra Evler ... 98
4.1.6.2 Pansiyon Türü Konutlar ... 98
4.1.6.3 Mahzen Konutlar ... 100
4.1.6.4 Sırt Sırta Konutlar ... 101
4.1.6.5 Avlulu Konutlar ...102
4.2 Endüstri Devrimi Sonrası Ortaya Çıkan Kentleşme Ve Mimarlık Pratiğindeki Yeni Yaklaşımlar ... 104
4.3 Endüstri Devrimi (Yerleşimlerinin) Kent Kurgusu... 111
BÖLÜM 5: ENDÜSTRİ DEVRİMİ SONRASI, KENT TASARIMI, KULLANICI ÇEVRE İLİŞİKİSİ ...112
5.1 Endüstri Devrimi Sonrası (Yerleşimlerinin) Kent Kurgusu ...118
BÖLÜM 6: KKTC / LEFKOŞA KESİMİNDE KENT TASARIMI, KULLANICI ÇEVRE İLİŞKİSİ ÜZERİNE DEĞERLENDİRME ... 119
6.1 Lefkoşa’nın Konumu ve Fiziki Yapısısındaki Durumu ... 119
6.2 Tarihsel Süreçte Lefkoşa Kenti ... 122
6.2.1 Endüstri Devrimi Öncesi Lefkoşa Kenti ... 123
6.2.1.1 Lüzinyan Dönemi ... 123
6.2.1.2 Venedik Dönemi ... 125
6.2.1.3 Osmanlı Dönemi ... 132
6.2.2 Endüstri Devrimi Sonrası Lefkoşa Kenti ... 137
6.2.2.1 İngiliz Dönemi ... 137
6.2.2.2 1960 Kıbrıs Cumhuriyeti Dönemi ... 146
6.2.2.3 1974 Barış Harekatı Dönemi ... 150
6.2.2.4 1983 Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Dönemi ... 153
BÖLÜM 7: SONUÇ ... 166 KAYNAKLAR
ŞEKİLLERİN LİSTESİ Sayfa
Şekil 2.1 Kentlerin kuruluşu ……….. 11
Şekil 2.2 Bir Antik Yunan kenti, Priene ……… 16
Şekil 2.3 Surlarla çevrili bir ortaçağ kenti gravürü ………...……… 17
Şekil 3.1 İlk şekillenen şehirlerde aile-tarım ilişkisi ………. 28
Şekil 3.2 Agora’nın kent içindeki konumu, Priene ………... 32
Şekil 3.3 Bağdat kent planı ………33
Şekil 3.4 Antikçağ yerleşimlerinin kent kurgusu ………. 34
Şekil 3.5 Bourg ve Faubourg, Cenevre kent maketi ……… 36
Şekil 3.6 Cenevre katedrali ………..……… 37
Şekil 3.7 Bologna’nın koruyucu Azizi ………. 37
Şekil 3.8 Korunaklı tepelerde, Ostuni İtalya ………..……….. 39
Şekil 3.9 Korunaklı tepelerde, Casares, Güney İspanya ……….. 39
Şekil 3.10 Düzlüklerde, su kenarlarında, ticaret yolları üzerinde kurulan Ortaçağ kentleri ………...… 40
Şekil 3.11 Yamaçlarda kurulan Ortaçağ kentleri ………... 40
Şekil 3.12 Sırtlarda kurulan Ortaçağ kentleri, San Gimigano, İtalya ………. 41
Şekil 3.13 Sırtlarda kurulan Ortaçağ kentleri, Fransa ……… 41
Şekil 3.14 Ortaçağ kentleri plan şemaları ………...……... 42
Şekil 3.15 Ortaçağ kentleri plan şemaları ……….. 42
Şekil 3.16 Ortaçağ kentleri plan şemaları ………...……... 43
Şekil 3.17 Yaya kentleri insan ölçeği ………. 44
Şekil 3.18 Yaya kentleri insan ölçeği …………..………...……… 44
Şekil 3.19 Venedik şehri ………...……. 45
Şekil 3.20 Venedik ve kudus şehirleri ……… 45
Şekil 3.21 Venedik meydanlar ve kiliseler sistemi ………...………. 47
Şekil 3.22 San Marco Meydanı, Venedik ……….. 47
Şekil 3.23 San Marco Meydanı iç avlu görünüşü, Venedik ………... 48
Şekil 3.24 Venedik kilise meydanı, Venedik ………...……….. 48
Şekil 3.25 Murano iç avlu görünüşü, Venedik ………... 49
Şekil 3.26 Katedral meydanı, Cenevre ……..………. 49
Şekil 3.27 Pazar meydanı, Cenevre ……… 50
Şekil 3.28 Piazza del Campo, Sienna ………. 50
Şekil 3.29 Piazza del Campo, Sienna ………. 51
Şekil 3.30 Piazza Navona, Roma ………...……… 51
Şekil 3.31 Balık pazarı, Venedik ……… 52
Şekil 3.32 Piazza del Campo, Sienna ………. 52
Şekil 3.33 Piazza Maggiore, Bologna, İtalya ………...….. 53
Şekil 3.34 Kopenhang, Danimarka ………. 53
Şekil 3.35 Ortaçağ yerleşimlerinin kent kurgusu ………...……… 56
Şekil 3.36 Sosyo-ekonomik çevrenin fiziki çevreye dönüşümü, ………... 57
Şekil 3.37 Rönesans dönemi kent plan örnekleri ………...… 59
Şekil 3.38 Rönesas dönemi kent planı ……… 60
Şekil 3.39 Barok dönemi kent planı ………... 61
Şekil 3.40 İdeal kent şemaları ……… 62
Şekil 3.41, Rönesans’ta gerçekleşen tek uygulama: Scamozzi ‘İdeal Kent’ planı, Palmanova ………. 62
Şekil 3.42 Fiarete’nin ideal kenti Sforzinda ………... 63
Şekil 3.43 Sforzinda, daire biçiminde kent planı ………... 64
Şekil 3.44 Teatro Olympico, Vincenza 1585 ………...….. 66
Şekil 3.45 Floransa ………. 67
Şekil 3.46 Strada Pia, Roma ………...…… 67
Şekil 3.47 Santo Sipirto kilisesi ………...……….. 68
Şekil 3.48 Kimsesizler Hastanesi, Floransa ………...………… 69
Şekil 3.49 Palazzo Rucellai, Floransa ……… 70
Şekil 3.50 Palazzo Farnese, Roma ………. 71
Şekil 3.51 Palazzo Farnese, Roma ………. 72
Şekil 3.52 Piazza del Poppolo meydanı, Roma ………..… 73
Şekil 3.53 Piazza Navona meydanı ………...………. 74
Şekil 3.54 Rönesans bahçeleri Villa Lante görünüşü, İtalya ……….. 75
Şekil 3.55 Antwerp ………. 76
Şekil 3.56 Amsterdam ……… 77
Şekil 3.57 Place Royal (Place des Vosges) Paris ………... 78
Şekil 4.1 Bir endüstri şehri alegorisi, Yer ve Gök ……… 80
Şekil 4.2 Fabrika kente giriyor ………. 83
Şekil 4.3 Kenti etkisi altına alan dumanlar ………... 84
Şekil 4.4 Endüstri devrimi şekillenmeye başlayan yeni kent kurgusu. ………….... 86
Şekil 4.5 Nüfusun kentlere doğru yığılması ………. 88
Şekil 4.6 Köy meraları, küçük tarım toprakları ……… 89
Şekil 4.7 Tarım toprakları çitlenerek kapatılıyor, tarım toprakları toplulaştırılıyor . 90 Şekil 4.8 İmarlı arsa talebinin karşılanması ………. 91
Şekil 4.9 Kentlerde nüfus yoğunluğu ………...……… 92
Şekil 4.10 Kentlerde yaşanan arazi yoğunluğu ……… 93
Şekil 4.11 Toplu taşıma araçları, Omnibus ……… 95
Şekil 4.12 London Omnibus ………... 96
Şekil 4.13 Omnibus’ların kent yaşamı üzerindeki etkisi, trafik sıkışıklığı ……….... 97
Şekil 4.14 Üst gelir gruplarından boşalan konut stoğu tek odalara ya da küçük birimlere bölünerek kiralanıyor ………. 98
Şekil 4.15 Sıra evler, Berlin ………...……… 99
Şekil 4.16 Pansiyon türü konutlar ……….. 99
Şekil 4.17 Mahzen tipi konutlar …………..………. 100
Şekil 4.18 Sırt sırta konutların plan dizilişi ………...……101
Şekil 4.19 İşçi konutları sırt sırta evler ………...…………..….101
Şekil 4.20 Sırt sırta evler ………...………...……… 102
Şekil 4.21 İki sokak arasında kalan konutlar …………...………. 102
Şekil 4.22 Kristal Saray, Joseph Paxton ………...……… 105
Şekil 4.23 Kristal Saray iç görünüşü, Joseph Paxton………...……. 106
Şekil 4.24 Makineler Galerisi, Dutert ve Contamin ………. 107
Şekil 4.25 W. H. Barlow and R. M. Ordish, Saint Pancreas İstasyonu, Londra ….. 108
Şekil 4.26 Henry Hobson Richardson, Marshall Field Toptan satış mağazası, Chicago ……… 109
Şekil 4.27 William Le Baron Jenney, Home Insurance Binası, Chicago …………. 110
Şekil 4.28 Sosyo-ekonomik çevrenin fiziki çevreye dönüşümü …………..………. 111
Şekil 5.1 Baron Georges-Eugene Haussmann. Paris ………...… 114
Şekil 5.2 Port Sunlight, İngiltere. Genel plan……...……… 115
Şekil 5.3 Nathan F. Barrett ve Solon S. Beman, Pullman ………... 116
Şekil 6.1 Lefkoşa’nın konumunu gösteren harita ……….. 119
Şekil 6.2 Girne Kapısı (Porta Del Proveditore) ………. 126
Şekil 6.3 1950’lerde Girne Kapısı (Porta Del Proveditore) …...……… 126
Şekil 6.4 Lefkoşa’da Mağusa kapısının (Porta Giuliana) eski bir resmi ………… 127
Şekil 6.5 Lefkoşa’da Baf Kapısı (St Domenic) ……….. 127
Şekil 6.6 Lefkoşa kent çemberi. Venedik döneminden bir gravür ………. 128
Şekil 6.7 Plan: Lefkoşa’nın Venedik dönemi burç/kapı adları ve ana kent ekseni .129 Şekil 6.8 Lefkoşa şehrinin eski ve yeni Surları ……….. 130
Şekil 6.9 Sforzinda: Daire biçiminde kent planı ……… 131
Şekil 6.10 Palmanova (İtalya) kent planı: Rönesans’ın ideal kent şeması …..…... 132
Şekil 6.11 Plan: Osmanlı dönemi Lefkoşa çarşı mekanının Dabbağhane – Ulu Cami/ Bedesten/Pazar- Mağusa Kapısı ekseni üzerindeki temsili uzanışı. …..……….. 133
Şekil 6.12 1882 yılında Captain Kitchner tarafından hazırlanan trigonometrik harita. ………... 141
Şekil 6.13 1882 yılında Captain Kitchner tarafından hazırlanan, Lefkoşa ve çevresindeki dere ve akarsuları gösteren harita…….………... 142
Şekil 6.14 Lefkoşa kenti, 1945-1958 gelişimleri ………..…. 144
Şekil 6.15 Lefkoşa planı Kaptan H. Kitchener ………. 145
Şekil 6.16 1963 sonrası Kuzey kesiminde kalan Sur İçi Mahalleri ……….147
Şekil 6.17 Ortaköy Göçmen Köyü vaziyet planı maketi………. 148
Şekil 6.18 Lefkoşa kenti, 1968 gelişimi ……….. 149
Şekil 6.19 Lefkoşa kenti, 1981 gelişimi ……….. 156
Şekil 6.20 Lefkoşa Suriçi eski kent dokusu, 1960 öncesi yaşam, belediye pazarı .. 157
Şekil 6.21 Çevre, Lefkoşa Suriçi eski kent dokusu ………...….. 157
Şekil 6.22 Yönetim yapısı, Lefkoşa Suriçi eski kent dokusu ………. 157
Şekil 6.23 Meydan, Lefkoşa Suriçi eski kent dokusu ……… 158
Şekil 6.24 Tarihi kent dokusunda yapılan restorasyon çaşışmaları ………. 158
Şekil 6.25 Tarihi kent dokusunda kullanılmayan bakımsız binaların yıkılması, sokak
genişlemeleri ……… 159
Şekil 6.26 Yönetim yapıları, Lefkoşa Suriçinin kent dokusu, 2013 ……….. 159.
Şekil 6.27 Tarihi Suriçi kent dokusu yok sayılarak yapılan bilinçsiz eklemeler, Lefkoşa, 2013 ………..…… 159
Şekil 6.28 Lefkoşa’daki kentsel yayılmayı gösteren harita ……… 160
Şekil 6.29 Çarşı mekanının ‘kalbi’ ve kent çemberinin yaklaşık merkezini oluşturan Ulu Cami/ Bedesten/Pazar alanının günümüzdeki konumu. ……….……….. 161
Şekil 6.30 Lefkoşa kenti tarihi Sur İçi’nin binalarının değişen işlevleri ve restorasyon çalışmaları, 2013 ……….. 162
Şekil 6.31 Lefkoşa kenti tarihi Suriçinin yeni kullanıcıları, 2013 ……….. 162
Şekil 6.32 Lefkoşa kenti tarihi Suriçinin eski değerini yitirmesi, 2013 ….……... 163
Şekil 6.33 KKTC, Lefkoşa Suriçinin 1974 sonrası mahalleri ...………. 164
Şekil 6.34 Lefkoşa Surlarının dış yapılaşması, 2013 ………. 164
Şekil 6.35 Tarihi çevre dokusunun sosyal yaşam koşullarından dolayı uğradığı değişim, 2013 ………...……… 165
Şekil 7.1 Lüzinyan döneminde inşa edilen ilk surlar ……….. 167
Şekil 7.2 Venedik dönemi Lefkoşa kent çemberi ………... 168
Şekil 7.3 Osmanlı döneminde Suriçi kent planı ………. 169
Şekil 7.4 Lefkoşa’da kentsel yayılmayı gösteren harita ………. 169
Şekil 7.5 Lefkoşa imar planı, Lefkoşa Gönyeli, Alayköy, Haspolat, Hamitköy, Kanlıköy ………..……… 171
Şekil 7.6 Mevcut durumun devam etmesi durumunda, net göçün orta düzeyde azalacağı senaryosuna göre plan dönemi sonuna kadar ülke nüfusunun ilçelere, belediyelere dağılımı ………..………. 177
Şekil 7.7 Mevcut durumun devam etmesi durumunda, net göçün orta düzeyde azalacağı senaryosuna göre plan dönemi sonuna kadar kentsel ve kırsal nüfusun planlama bölgelerine dağılımı ………...……….. 178
