Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi Sektörünün Gelişiminin Ve Sürdürülebilirliğinin Sağlanmasında Yeni Bir Örgütlenme Modeli:
Kümeleşme – Aydın Örneği
Neslihan KARATAŞ1 Özet
Günümüzde yerleşmelerin küreselleşme süreci içerisinde sürdürülebilirlik bağlamında gelişimlerinin sağlanmasında kendi yerel özelliklerini kullanmasının önemi giderek artmıştır.
Sanayi, tarım, turizm vb. sektörel planlama kararlarının ülke ölçeğinden yerel ölçeğe, potansiyellerinin değerlendirilmesinin ise yerel ölçekten üst ölçeğe olması gerekliliği ön plana çıkmaktadır. Oysa ülkemizde özellikle tarımsal potansiyelin yoğun olduğu alanlarda tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörü planlamasının sürdürülebilirliğinin de tehlike altında olduğu görülmektedir. Bu açıdan Aydın, Türkiye’de ki mevcut durum ve sorunları yansıtması açısından konumu ve özellikleri nedeniyle önemli bir örnek teşkil etmektedir. Büyük Menderes nehrinin boydan boya geçtiği Aydın verimli tarım toprakları bakımından avantajlı olarak ön plana çıkarken, tarıma dayalı sanayinin yeteri oranda gelişmediği gözlenmiştir. Özellikle Đzmir’in hinterlandında yer alması Aydın ilinin tarım faaliyetlerinin gelişiminde dezavantaj yaratırken, sahip olduğu yerel özellikler açısından avantajlı hale dönüştürebilme potansiyeline de sahiptir. Bu bağlamda özellikle son yıllarda önemli bir sanayi politikası olarak ele alınan kümeleşme, Aydın ili içinde yeni bir model olarak kullanılabilir. Đl bazında tarım kümesinin gelişimi atıl olarak kal an sanayi alanları için de geliştirici ve yol gösterici olacaktır. Böylelikle tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörünün sürdürülebilirliği de sağlanmış olacaktır. Bu bağlamda kamu kurum ve kuruluşlarından elde edilen veriler ve istatistikî verilerin analizi sonucu kümeleşme potansiyeli ve kümeleşmenin nasıl ve hangi sektörde oluşması gerekliliği ortaya konulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Kümeleşme, Sanayi, Tarım, Aydın
A New Model Of Organızatıon In Development And Sustaınabılıty Of Agrıcultural And Agro-Industrıal Sectors: Clusterıng – Case Of Aydın
Abstract
Recently it has gradually become more important that settlements use their own local characteristics to ensure their development in the context of sustainability within the process of globalization. It stands out that decisions on sectoral planning such as industry, agriculture and tourism have to be from country scale to local scale and that the evaluation of their potential has to be from local scale to the upper scale. However, it is observed that the sustainability of the planning of agricultural and agro-industrial sectors is also endangered particularly in areas in our country, where agricultural potential is intensive. In this sense, Aydın is an essential example due to its location and characteristics as it reflects the current condition and problems in Turkey. While Aydın, which the Greater Menderes River crosses from end to end, stands out as being advantageous in terms of fertile agricultural lands, it has been observed that agro-industry has not been adequately developed. The location of Aydın in the hinterland of Izmir particularly creates a disadvantage to the development of agricultural activities in the province of Aydın, whereas it also has the potential for transforming it into an advantage in terms of its local characteristics. In this context, clustering, which has recently been addressed particularly as an important industrial policy, can be used as a new model for Aydın as well. Development of an agricultural cluster on provincial basis will be developing and guiding for the industrial sites that remain inactive, too. In this way, the sustainability of agricultural and agro-industrial sectors will be ensured. In this context, as a result of the analysis of the data and statistical data obtained from public institutions and organizations, the potential for clustering and how and in which sector clustering has to be formed have been put forward.
Key Words: Clustering, Industry, Agriculture, Aydın
1D.E.Ü Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Buca/ĐZMĐR
I. GĐRĐŞ
Tarım toplumundan sanayi toplumuna özellikle de 1900’lü yılların başından itibaren fabrika üretimine geçilmesiyle birlikte kapitalizm boyut değiştirirken, küreselleşme süreci ve teknolojik gelişim mekân ve zaman boyutunda bir küçülme yaratırken bölge, yerellik, ulus vb. kavramların değişmesini ve yeni söylemler kazanmasına neden olmuştur. Rekabet kavramının da özellikle sürdürülebilirliğin yapısal bir düzeneği olarak karşımıza çıkması işletmeler açısından da olmazsa olmaz koşul haline gelmiştir. Gelinen bu noktada da rekabet artık o ülkenin, o yörenin kendine özgü yerel koşullarını bilip, değerlendirmesi ve o özellikleriyle küresel pazarda yer alması ile sağlanmaktadır. Buda firmaların yenilik üretim kapasiteleri ile doğrudan ölçülmeye başlanmıştır. Firmalar rekabet edebilmek için yenilik yaratmada ve teknolojilerini geliştirmede yerel karşılıklı ilişkileri ve yerele gömülü bilgiyi de kullanarak küresel ağda yer almaya çalışmaktadırlar. Bu durum şeffaf bir ilişkiyi zorunlu kılarken ortaya çıkan bütüncül yapı, ana sanayinin tüm bilgileri tedarikçi ile paylaşmasına ve güvene dayalı bir ilişki kurmasına neden olmaktadır. Bu durum ülkeler ve şirketler arası rekabetten bölgeler arası rekabete doğru önemli bir ivme kazanmaktadır. Özellikle gelişmekte olan ülkeler ve bölgeler doğrudan yabancı yatırımı çekebilme adına bölgesel kalkınma politikalarında anahtar kavramlar üzerinde durmaktadır. Kümeleşme de bu anahtar kavramların başında gelmekte ve uluslar arası bir etki sağladığı gibi bölgesel bakımdan da önemli bir rekabet aracı olmuştur.
Bugün sanayileşme, küresel ısınma, kirlilik, nüfus artışı vb. nedenlerden ötürü tarımsal alanların yok olmaya başlaması tarımın yeniden önem kazanmasına neden olurken tarımsal sanayide bu süreçte giderek önemli olmaya başlamıştır. Bugün Aydın ili de özellikle tarım potansiyeli açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Her ne kadar verimli tarım arazilerine, önemli ulaşım akslarına ve sanayi alanlarına sahip olsa dahi kendinde var olan yerel özelliklerini kullanıp küresel sürece eklemlenmede ciddi sorunlar yaşamaktadır. Kümeleşme, Aydın’ın özellikle yerel potansiyelini kullanıp bölgesel ve küresel ortamda rekabet edebilirliğinin sağlanmasında önemli bir model teşkil edecek, var olan ve gelişmekte olan sanayi alanları da özellikle tarıma dayalı sanayi sektöründe ülkesel ve küresel ölçekte önemli bir yere sahip olmasında öncülük edecektir.
II. AYDIN ĐLĐ’NĐN COĞRAFĐ KONUMU TARIM VE SANAYĐ YAPISI
Aydın ili Ege Bölgesi içinde ilk çağlardan bugüne değin verimli toprakları, elverişli iklimi, ticaret yolları üzerinde bulunması, tarımsal faaliyetlerin yoğunluğu ve çeşitliliği, turizm olanaklarına sahip bulunması nedeniyle önemli bir yerleşim merkezi olmuştur. Kuzey ve güneyi dağlık, engebelidir, iki bölüm arasında iki yandan faylarla sınırlanmış ve sonradan alüvyonlarla örtülmüş genç bir çöküntü alanı olan Büyük Menderes ovası yer alır. Yüzölçümü 8.007 km²’dir. (aydin-bld.gov.tr; 2010) Aydın ilinin 2009 yılı sonu itibarı ile toplam nüfusu 979.155 kişidir. (tuik.gov.tr; 2010)
Tarım Aydın ekonomisinde ağırlığı olan bir sekördür. Büyük Menderes Irmağının suladığı bereketli ovalar üzerinde 800.700 ha alanda kurulu Đlin %49’unda yani 395.494 hektarında tarım yapılmaktadır. Đl toprak, iklim, topoğrafik yapı ve ekolojik özellikleri ile polikültür tarıma elverişlidir. Tarımın her kolunda yüksek bir potansiyele sahiptir. Đlde toplam nüfusun %55’i geçimini tarımdan sağladığından ötürü ilin başlıca gelir kaynağı tarımdır. Çay dışında aşağı yukarı her türlü bitkisel üretim yapılmaktadır.
Aydın’da en çok katma değer yaratan bitkisel ürünler ise; incir, zeytin, pamuk ve kestanedir. Bitkisel üretimde Aydın ili; ülke genelindeki incir üretiminin %66’sına, zeytinin %25’ine, kestanenin %33’üne, pamuğun %29’una sahiptir. Đl zeytin, incir, kestane üretiminde Türkiye genelinde birinci sırada, pamuk üretiminde 4.
sıradadır.(aydin.gov.tr;2010) Türkiye genelinde tarımsal üretimdeki payı %3,5 civarındadır. Büyük Menderes Nehri’ne yakın araziler genelde 1. sınıf ve alüviyal topraklardan oluşmaktadır. Aydın’da I.-IV. sınıf tarım arazileri 231.102ha olup, VI.-VII.
sınıf arazilerin toplamı 164.392ha’dır. Tarım alanlarından sonra 2. sırayı alan orman ve fundalıklar VII.sınıf arazi üzerinde yoğunlaşmıştır. (ATĐM.; 2005)
Şekil 1:Aydın İli Arazi Kullanış Durumu.
Aydın Đlinin sahip olduğu tarım arazisi içinde kültür arazileri %48 (395.494ha) pay ile en geniş alanı kaplar. Geriye kalan arazilerin yaklaşık %36’sı (298000ha.) orman, yaklaşık
%6’sı (47466ha) çayır-mera, %2’si (14271ha) göl-bataklık ve %2’si (76669ha) ise tarım dışı arazilerdir. Aydın’da; 395.494 hektar alanın 218.272 (%55.2) hektarında sulu tarım yapılmaktadır. (aydin.gov.tr;2010) Tarla bitkileri içerisinde ise pamuk, ayçiçeği, tütün ön plana çıkmaktadır. Toplam sera alanı yaklaşık 112 ha. ve toplam örtü altı sebze ve meyve
üretimi 28.123 tondur. (tuik.gov.tr; 2010) Tarımsal istihdama en fazla sahip olan ilçeler Söke, Nazilli ve Koçarlı’dır. Bunu Đncirliova, Yenipazar ve Merkez ilçeler izlemektedir.
En az istihdam ise Kuşadası, Didim, Karpuzlu ve Karacasu’dur. Aydın ili içerisinde su kaynaklarının %93’ü yerüstü kaynaklarından sağlanırken %7’si ise yer altı sularından sağlanmaktadır. Bunların toplam 4312ha doğal göl ve sulardan sağlanmakta, 2045ha.da akarsu ve yüzeylerden sağlanmaktadır. (ATĐM;2005) Aydın ili ürün dağılımını üretim (ton) açısından incelediğimizde en yüksek orana sahip ürün %62 oran ile pamuk olup bunu %34 ile incir ve %4 ile kestane izlemektedir.
Aydın tarıma dayalı sanayi sektörü ağırlıkta olmak üzere madencilik ve tekstil sektörlerinde de üretim yapan önemli işletmelere sahiptir. Batılı sermaye tarafından inşa edilen Aydın-Đzmir demiryolu ve Đzmir limanı sayesinde bölgede üretilen incir, pamuk, zeytin, tütün gibi önemli tarım ürünleri Aydın ve Nazillide toplanıp, Đzmir’de işlenip satılıyordu. Dolayısıyla bu işlemlerin yapıldığı sanayi dalları Đzmir’de gelişmiş ve Aydın’da ki imalathanelerde iç tüketime yönelmiştir. 1930’lu yıllarda Aydın sanayindeki en önemli gelişme Nazilli Basma fabrikasının kurulması olmuş ve bu işletme Aydın sanayinin temel taşlarından birisi olmuştur. Aydın’da imalat sanayinde gelişme özellikle Kemer Hidroelektrik Sanayinin devreye girmesi ile olmuştur. 1958’de Sümerbank öncülüğünde Aydın Tekstil Đplik Dokuma Đşletmesi kurulmuştur. Böylece pamuk ipliği ve pamuklu dokuma üretimi önemli ölçüde artmıştır. 1970’lerde Nazilli Đplik ve SÖKTAŞ tesisleri de eklenmiştir. 1955 de devlet bünyesinde kurulan Türkiye Çimento Sanayi T.A.Ş ve 1958’de kurulan Söke Çimento Fabrikası da Aydın Sanayinde önemli kuruluşlardır. (aydin-bld.gov.tr;2010) 1960 sonrasında gıda sanayide önemli bir gelişme göstermiştir. 1970’lerden sonra tarım iş makineleri, metal işleme vs. gibi işletmeler ortaya çıkmıştır. En önemli kuruluşlardan biride 1940 bir atölye olarak kurulan Uğur Dondurma Türkiye’nin en büyük derin dondurucu üreten fabrikalarından biridir. 1980 sonrasında ise özellikle gıda ve tarıma dayalı makine sanayi gelişme göstermiştir. Bugün Aydın ili içerisinde küçük, orta ve büyük ölçekte yaklaşık 600 sanayi tesisinin %90’ı doğrudan ve dolaylı olarak tarıma dayalıdır. Bunun yanı sıra Türkiye’de üretilen feldspat, kuvars madenlerinin %95’i Çine ile Milas arasındaki dağlık bölgeden çıkarılmaktadır. Đl ayrıca Türkiye’nin yaklaşık %80’inini kapsayan jeotermal kaynağına sahiptir. Aydın Sanayi Odası üyesi 687 sanayi tesisinde 22.856 kişi istihdam edilmektedir. Sanayi sektöründe en fazla istihdam Söke, Merkez ve Nazilli ilçelerindedir. Bunu Kuşadası izlerken en az sanayi istihdamı Karpuzlu ve Sultanhisar ilçelerindedir. Đldeki imalat sanayi pamuk, zeytin ve incir gibi tarım ürünlerini işleyen sektörlerde gelişme göstermiştir.(aydin.gov.tr;
2010) Aydın il sınırları içerisinde toplamda 8 adet organize sanayi bölges bulunmaktadır.
Bunlar; Aydın (ASTIM) OSB, Aydın (Umurlu) OSB, Ortaklar OSB, Nazilli OSB, Söke OSB, Buharkent OSB, Çine OSB, Köşk OSBdir. Bunlardan Aydın Umurlu OSB faal durumda olup diğer OSB’lerin inşaatı halen devam etmektedir.
III. AYDIN SANAYĐ YAPISININ KÜMELEŞME BAĞLAMINDA DEĞERLENDĐRĐLMESĐ
3.1. Kümeleşme Özellikleri ve Sağladığı Faydalar
Marshall’dan günümüze değin dillendirilen ve uygulama karşılıkları sürekli gelişme sağlayan kümeler, rekabetçi değerlerin oluşumunda tedarikçiler açısından önemli birer araç olarak karşımıza çıkmaktadırlar. Đlk kez Porter (1990) tarafından kavramsal çerçevesi ve tanımlaması ortaya konulan küme;“Đlgili sanayilerde ki birbirine bağlı şirketlerin, firmaların, uzmanlaşmış tedarikçilerin, servis sağlayıcılarının ve rekabet eden, fakat işbirliği yapan belirli alanlardaki ortak kuruluşların (örneğin üniversiteler, standart ajanslar, ticari kuruluşlar) coğrafi olarak toplanması” olarak tanımlanmıştır
Kümelenme modeli; küresel rekabette KOBĐ'lerin rekabet güçlerini arttırmaya ve yenilikçi girişimlerini uygun maliyetlerle gerçekleştirmeleri için KOBĐ'lerin “birlikte- rekabet” kavramı çerçevesinde birleşmelerini ifade etmektedir. Kümeleşmenin başlıca özellikleri: Coğrafi olarak yoğunlaşmışlardır, birlikte çalışır, işbirliği yapar, rekabet ederler ve konularında uzmanlaşmışlardır. Kümeler, dezavantajlı yöre ve bölgelerde yerel ekonomik kalkınmayı desteklemek, küçük ve orta ölçekli işletmelerin ulusal ve uluslar arası alanda yenilikçilik, verimlilik ve rekabetçi özelliklerini arttırmak için ortaya çıkmışlardır. Kümelerin temel elemanları, şirketler, sektör liderleri, eğitim kurumları, üniversiteler, finans kurumları, işletme servisi kurumları, yerel yönetimler, bölgesel kalkınma ajansları, odalar ve birlikler, diğer ekonomik geliştirme kurumları, aracı kurumlarıdır ve birbirleriyle etkileşim halindedir. Kümelenmeler katılımcıların sayısı ve örgütlenme derecesine göre büyük ölçüde çeşitlilik gösterirler. Faaliyet alanları geleneksel işkolları (tekstili mermer, vb.), tarım veya hizmet sektöründe olabileceği gibi ileri teknoloji alanında (bilgi teknolojileri, teknik tekstiller, vb.) da çalışabilirler, kurumsallaşmış bir yapı içinde (ortak bir yönetim altında) faaliyet gösterebilecekleri gibi kurumsallaşmamış da olabilirler. (Karataş; 2006)
Kümelerin altında yatan felsefe benzer bir sanayi içindeki küçük ve büyük firmaların birlikte çalışarak bireysel olarak yapacağından daha çok şeyi başarmasıdır.
Kümelenme yaklaşımını diğer yaklaşımlardan ayıran temel fark, şirketler ve endüstriler arasındaki teknoloji, işgücü, bilgi, müşteri ihtiyaçları, pazarlama gibi konulardaki bağlantıları kapsıyor olmasıdır. Bu tür bağlantılar verimliliğe ve yenilik yapabilme kapasitesine temel teşkil etmektedir. Kümelerin amacı ekonomik aktiviteyi arttırmak, ticari işleri kolaylaştırmak ve gelişim için fırsatlar sağlamaktır ki bunlar genellikle bireysel olarak elde edilemezler. Kümeler deneyim paylaşmak, işbirliğini geliştirmek, innovasyon gücünü arttırmak, birlikte teknoloji geliştirmek, birbirinden öğrenmek ve uluslar arası rekabet gücünü arttırmak amacıyla kurulurlar. Kümeler üyelerin sorunlarına birlikte çözüm bulabilecekleri bir platformun oluşturulmasını sağlar, internet ortamında iletişim artarken veri bankası geliştirilir, tanıtma ve iletişim toplantıları ile bilgi işleme ve değerlendirme yapılabilir, başka firmalarla irtibata geçerek yeni olanaklar sağlanabilir.
3.2. Aydın Sanayi Yapısının Kümeleşme Bağlamında Değerlendirilmesi
Aydın ili sınırları içerisinde Ekonomik ve Stratejik Araştırmalar Merkez Müdürlüğü’nün 2005 yılında uyguladığı ankete göre yanıt veren işletmeler içerisinde, Gıda Ürünleri ve Đçecek Đmalatı (%33) üreten işletmelerin ağırlıklı olduğu görülmektedir.
Bunu; Metalik Olmayan Diğer Mineral Ürünlerin Đmalatı (%14), Makine ve Teçhizatı Hariç Fabrikasyon Metal Ürünleri Đmalatı (%8.9), Başka Yerde Sınıflandırılmamış Makine ve Teçhizat Đmalatı (%8.7) ile Tekstil Ürünleri Đmalatı (%8.1) izlemektedir.
Aydın ili sanayi firmaları içinde yapılan ankete göre; firmaların %70.8’inin tüketim malı, %22.27’sinin ise sanayi girdisi olarak üretim yaptığı tespit edilmiştir. Hem sanayi girdisi hem de tüketim malı üretiminde bulunan işletmelerin oranı ise %6.93’tür.
Aydın ilinde işletmelerin %41.51’inin OSB ve KSS’lerinde yerleşik olduğu tespit edilmiştir. Aydın’da kurulan işletmelerin büyük bir bölümünün (%67.28) 1990 ve sonrasında kurulan işletmeler olduğu tespit edilmiştir. (1-9) işçi çalıştıran işletmelerin diğerlerinden fazla olduğu ve anket yapılan işletmelerin %49.68’ini kapsadığı tespit
edilmiştir. Đkinci olarak da (10-24) arası işçi çalıştıran firmalar gelmektedir. Bunu (25-50) ve (51-150) işçi çalıştıran işletmeler izlemektedir. Aydın’da özellikle küçük ve orta ölçekli firmalar ağırlık kazanmaktadır. Ankete katılan işletmelerin %29.34’ü ihracat yaptıklarını ifade etmiş olup, ihracat yaparken; müşteriye doğrudan satış %42.5 oran ile ilk sırada yer alırken bunu %19.15 oran ile dolaylı ihracat (aracı firma ile) izlemektedir.
Üçüncü olarak ise dolaylı ihracat ve müşteriye doğrudan satış yapan firmalar %17.02 oranla yer almaktadır. Ankete katılan ve ihracat yaptığını belirten 142 adet işletmenin ihracat yaptıkları ülke sıralamasında; Almanya (%39.44), Đtalya (%24.65), Romanya (%19.72), Yunanistan (%16.20), Fransa ve Bulgaristan’ın (%15.49) ilk sıralarda yer aldığı görülmektedir. Diğer ülkeler ise Hollanda, Đngiltere, ABD, Đsrail, Suudi Arabistan ve Đspanya’dır. Đhracat yapmama nedeni olarak kaynak yetersizliği (%41.85) (sermaye, teknoloji ve malzeme eksikliği) ilk sırada gösterilmiştir. Diğer nedenler; iç pazarda tatmin (%26.20), dış pazarı tanımama (%14.38), aracı işletme bulamama (%5.11), kaliteli mal sunamama (%4.79), yabancı dil eksikliği (%3.83) ve uygun fiyatta sunamama (%3.83) olarak sıralanmaktadır.
Đşletmelerin %83.33’ü ürünlerini sadece kendi markaları ile sattıklarını,
%12.67’si sadece müşterinin istediği etiket ile sattıklarını, %4’ü ise hem kendi hem de müşterinin istediği etiket ile satış yaptıklarını belirtmişlerdir. Đşletmelerin %16.80’i TSE belgesine, %5.47’si ISO 9000 belgesine sahiptir. Tescilli marka, patent veya faydalı modele sahip işletme %45.86’dir. 494 adet işletme içinde internet bağlantısı olan işletmelerin oranı sadece %54.45’dir. Elektronik ticaret yapan işletmelerin oranı ise sadece %7’dir. WEB sayfası olan firma oranı ise sadece %21.66 iken network bağlantısı olan firma oranı %19.84’dür. E-ticaret ile satış yapan firma oranı %6.88, alış yapan firma oranı ise %5.06’dır. Đşletmelerin %66.39’u yeni yatırım düşündüklerini ifade etmişler ve yatırımı daha çok üretim aşamasında (%86.48) yapmak istediklerini belirtmişlerdir. Yeni bir sektöre geçmeyi düşünen firma oranı %11.32 iken, pazarlamada yatırım yapacak firma oranı %9.12’dir. AR-GE’ye yatırım yapacak firma oranı ise %5.97’dir. Bilgi işlem ise %3.77 oranı ile en son sırada yer almaktadır. Đşletmelerin sadece %20.08’inin laboratuarının olduğu tespit edilmiştir. Dışarıdan laboratuar hizmetlerinden faydalanan işletmelerin oranı ise %46.51’dir. AR-GE’ye yatırım halen firmalar arasında yok denecek kadar azdır. Firmaların %37.01’nin sistemli olarak pazar araştırması yaptıkları tespit edilmiştir. Firmaların %59.71’inin yeni ürün geliştirdiği görülmüştür.
Firmaların kümeleşme süreci içerisindeki en önemli belirleyicisi yerel ve küresel ağ bağlantılarıdır. KOSGEB 2005 yılında kümeleşme potansiyeli çalışması yapmış ve çalışmada kümeleşme gelişmişlik katsayısı hesaplanmıştır. Bunun için her ilde aynı işletme kolunda en az 50 işletme şartı aranmış ve bir kümeleşme tablosu hazırlanmıştır.
Kümeleşme tespiti için aşağıdaki tabloda belirtilen sorular doğrultusunda bir değerlendirme yapılmıştır. Bu sorulardaki cevaplara göre illerdeki işkollarının
“Kümeleşme Gelişmişlik Katsayısı” şu şekilde hesaplanmıştır: Đşkollarındaki her bir işletme için sorulan Mal/Hizmet Tedariki ve Ürün Pazarlaması yerlerine göre bakıldığında; Aynı Bölgede Olmasına (KSS, OSB vb.gibi) 4 puan, Aynı Şehirde Olmasına 3 puan, Farklı Şehirde Olmasına 1 puan, Yurtdışında Olmasına 0 puan verilmiştir. Tedarikçi Yerine Göre ise; Birinci Tedarikçi 5 Puan, Đkinci Tedarikçi 4 puan, Üçüncü Tedarikçi 3 puan, Dördüncü Tedarikçi 2 puan, Beşinci Tedarikçi 1 puan şeklinde puanlandırılmıştır. Her bir firmanın katsayı bulunmuş ve her bir firmanın kümeleşme katsayısı toplanarak söz konusu iş kolunda ilin kümeleşme gelişmişlik katsayısı hesaplanmıştır. Aydın’da Gıda ve Metalik Olmayan Mineral Đmalatı ağırlıklı olarak kümeleşme potansiyeli olan sektörler olarak karşımıza çıkmıştır. Buna göre Aydın’da Gıda sektöründe gelişmişlik katsayısı 12110 iken metalik olmayan mineral imalatında ise 4197 olarak hesaplanmıştır. Yani tarıma dayalı gıda sektörü Aydın için en önemli sanayi sektörüdür. Puanlama sistemine göre Aydın ili kümeleşme potansiyelini belirleyen bağlantı türlerine göre bir değerlendirme yapıldığında aşağıdaki tablo elde edilmiştir.
Çizelge 1: Aydın Đlinde Yer Alan Sanayi Đşletmelerinin Kurduğu Bağlantı Türleri.
ALINAN PUAN
ANA ĐŞ KOLU
BAĞ LAN TI TÜR Ü
Makine ve Ekipmanı n Satın Alındığı Đşletmeler
Yedek Parçaların Satın Alındığı Đşletmeler
Bakım Hizmetini n Alındığı Đşletmeler
Hammadd e/Yarı mam. satın Alındığı Đşletmeler
Ürünleri n Satıldığı Đşletmele r
Đşletmenin Rakipleri Olan Đşletmeler
TOP LAM
S 8 13 16 12 13 21 83
Ş 92 100 122 158 116 158 746
F 164 150 123 121 148 142 848
Gıda, Đçki, Đçecek, Tütün
Y 31 12 5 10 78 33 169
TOPLAM 295 275 266 301 355 354 1846
S 6 7 13 8 2 21 57
Ş 25 34 37 38 47 51 232
F 70 64 35 43 70 60 342
Metal Dışı Sanayi Ürünleri
Y 7 3 1 5 17 6 39
TOPLAM 108 108 86 94 136 138 670
S: Aynı Sanayi Bölgesinde, Ş: Aynı Şehirde, F: Farklı Şehirde, Y: Yurt Dışında (KOSGEB Veri Tabanı, 2005)
Bağlantının en çok kurulduğu işletmeler, ürünlerin satıldığı işletmeler olup bunu işletmenin rakipleri olan işletmelerle kurduğu bağlantılar izlemektedir. En az bağlantı ise yedek parçaların ve bakım hizmetinin satın alındığı işletmelerle yapılan bağlantılardır. En yoğun bağlantı, farklı şehirlerde yer alan firmalarla olan bağlantı iken bunu Aydın il sınırları içerisinde yer alan firmalarla kurulan bağlantı izlemektedir. En az bağlantı ise aynı sanayi bölgesinde yer alan firmalarla olan bağlantı türüdür. Bunun en önemli sebeplerinin başında OSB alanları içerisinde yer alan firma sayısının az olması, firmaların dağınık bir şekilde ilde yayılmasından kaynaklanmaktadır.
IV. DEĞERLENDĐRME VE SONUÇ
Yukarıda yapılan anket sonuçlarına göre Aydın sanayinin gelişiminin yeterli oranda olmadığı özellikle de kümeleşme bağlamında değerlendirdiğimizde böyle bir yapının henüz gelişmediği gözlenmiştir. Aydın’daki önemli tarım potansiyeline paralel olarak özellikle gıda sektörü ve makine sektöründe yığılma gösterdiği ve bu sektörler ve bunu destekleyen alt sektörlerde uzmanlaşmaya gittiği gözlenmiştir. Bunun yanı sıra her ne kadar sektörel anlamda bir uzmanlaşmanın var olmaya başlandığı gözlemlense de bunun yığılmadan öteye gidemediği görülmektedir. Bu nedenle bunu destekleyen (makine, ambalaj, pazarlama ve reklam vs.) ve özellikle ara girdi üretiminde önemli payı olan firmaların da küme içerisinde yer alması gerekmektedir.
Genel kümeleşme bağlamında değerlendirdiğimizde firma ilişkileri (yerel, bölgesel, küresel) özellikle ağ oluşturma birinci derecede öneme sahipken bunu yenilik ve buluşçuluk kapasitesi izlemektedir. Firmaların sadece tüketim malı üretmesi, ağ bağlantılarının zayıf olduğunu göstermektedir. Fason üretim yapan firmaların azlığı ve hatta yokluğu firmalar arası bağlantıyı zayıflatmakta özellikle bilgi alışverişinde oldukça önemli bir paya sahip olan firmalar arası ağ bağlantısının yokluğu yeni bilginin üretilmesi ve dağılımında olumsuz etkiler yaratmaktadır. Firmaların düzenli bir sanayi alanı içerisinde yer almaması OSB’lerin sağladığı faydalardan yararlanan firma oranının az olduğunu göstermektedir. Aydın ili içerisinde ihracat yapan firma oranı oldukça az ve en önemli nedeni olarak kaynak yetersizliği (sermaye, teknoloji ve malzeme eksikliği) gösterilmektedir. Kümeleşmenin gelişmesi firmaların özellikle bilgi ve yenilik üretiminde
Merkez Diğer KS
ağ bağlantılarını güçlendirirken teknoloji ve malzeme gelişiminde de önemli bir gelişme sağlayacaktır. Dış pazar tanınırken, aracı firma eksikliği, nitelikli personel azlığı vs. gibi eksikliklerde kümeleşmeyle giderilecek ve küresel pazara eklemlenip firmalara rekabetçi özellik kazandırılmasını sağlayacaktır.
Aydın ili içerisinde yer alan 8 organize bölgesi sanayi gelişimi ve kümeleşmede önemli bir potansiyeldir. Teknik ve kurumsal altyapısı hazır bir bölgede kümeleşme çalışmalarının yapılması önemli bir avantaj sağlayacaktır. Bunlardan özellikle Aydın merkez ilçe içerisinde yer alan ASTĐM ve Umurlu Sanayi Bölgesi, Germencik’de yer alan Ortaklar OSB alanı, Nazilli’de yer alan Nazilli OSB alanı, Söke’de yer alan Söke OSB alanı konumu ve potansiyelleri itibari ile tarıma dayalı sanayinin gelişiminde ve kümeleşmede önemli OSB alanlarıdır. Ana ulaşım aksları üzerlerinde yer almaları, Đzmir liman ve havalimanına yakınlıkları gibi avantajlarının bulunmasının yanı sıra, özellikle gıda ve tarıma dayalı makine imalatı sanayi birimlerinin fazla oluşu bunu destekleyen önemli etmenlerdir. Bunlardan en az ikisi merkez nitelikli OSB alanı olarak seçilerek çalışmalara başlanması diğer OSB alanlarının da merkez niteliğindeki OSB alanı ile önemli ağ bağlantıları kurup sürekli iletişimlerini devam ettirmeleri gerekmektedir. Aydın ili içinde ele aldığımızda Merkez ilçede yer alan OSB’ler ile Söke ve Nazilli’de yer alan OSB’ler merkez OSB’ler olarak belirlenip diğer OSB alanları ve birbirleri ile tam iletişim halinde olması sağlanmalıdır. Üniversite sanayi işbirliği içinde Aydın’da yer alan üniversitenin merkezde yer alan bu OSB’ler ile birebir direk bağlantısının kurulmasının yanı sıra sürekli AR&GE için iletişim halinde olmalı, sanayi alanları içinde üniversite ve sanayi birimlerinin birlikte ortak çalışabilecekleri AR&GE birimlerini kurulması gerekmektedir. Diğer OSB alanlarında ise firma ağırlıklı olarak gelişim gösterirken bu merkez niteliğindeki OSB alanlarında yer alan her türlü kurum ve kuruluşla ağ bağlantılarını geliştirerek ve kullanarak süreç içerisinde yer alması sağlanmalıdır. OSB alanları tam kapasite çalışacak hale getirilip, ikincil olarak yer alan OSB’lerde özellikle depolama alanlarının gelişmesi ve genişletilmesi de sanayi gelişiminde etkili olacaktır.
OSB’lerinin kümeleşme bağlamında gelişmesi, rekabet edebilirliğinin sağlanması ve işbirliği içinde çalışmaları için bünyesinde sanayi firmalarını yanı sıra, ulusal ve uluslar arası bağlantılarını, hükümet-sanayi-üniversite işbirliğini tam olarak kurmalı bunun dışında diğer kurum ve kuruluşlarla da tam destek alarak çalışması sağlanmalıdır.
Yani finansal, pazarlama kuruluşlarının, danışmanlık şirketlerinin, KOSGEB, sanayi odaları, ticaret odaları, sivil toplum kuruluşları, yerel yönetimlerle vb. de tam ilişki halinde olmalıdır. Ayrıca sosyal altyapının da kurulması gerekmektedir. Altyapı çalışmalarının bir an önce tamamlanıp hayata geçirilmesi gerekmektedir. Ayrıca özellikle elektrik üretiminde veya ısıtma ya da soğutmada Aydın iline özel çok önemli bir potansiyel teşkil eden jeotermal kaynaklarının kullanımı için gerekli birimlerin kurulması gerekmektedir. Dolayısıyla yatırımcı çekmesi açısından da cazip bir alana dönüşecektir.
Bilgi, teknoloji ve yenilik üretimine yönelik olarak baktığımızda; faaliyette olan ve ihracat, yatırım, AR&GE destekleri, krediler, teşvikler, E-ticaret konularında KOBĐ niteliğindeki firmaları bilgilendirmek, yönlendirmek ve bu fırsatlardan yararlanmalarını sağlamak amacıyla bir KOBĐ bilgi hizmet gelişim merkezi kurmak gerekmektedir. Bunun için her firmanın bilgisayar sistemlerinin bulunması ve yenilenmesi gerekmektedir. Ayrıca sadece firmalarla değil sanayi odaları ve diğer kurum ve kuruluşlarla hızlı iletişimi sağlamak için ulusal ve uluslar arası ağ bağlantılarının kurulması gerekmektedir. Ayrıca alanda üretilen ürünleri ve firmaları tek bir merkezde tanıtmak amacıyla sürekli bir sergi alanının kurulması gerekmektedir. Bunun sebebi ise fuarların ve sergilerin satıcılarla potansiyel müşterilerin bir araya geldiği yeni iş bağlantılarının kurulduğu ve teknolojik gelişmelerin izlendiği çok önemli platformlar olmasıdır. Yine bölge firmalarını KOSGEB’in bilgi ağları ve E-iş desteğinden yararlandırarak bilgisayar ortamında Türkiye ve dünyaya tanıtmak, E-ticarete yönlendirmek ve ihracatını arttırmak amacıyla bir E- pazaryeri projesi hazırlanmalıdır. Bölgedeki KOBĐ’lerin teknoloji düzeylerini belirlemek, ihtiyaçları olan yeni teknolojileri bulup aktarmak, KOBĐ’lerin ürettiği yeni teknolojilere pazar bulmak ve KOBĐ’leri teknoloji üretimi ve AR&GE çalışmalarına özendirmek amacıyla üniversite KOSGEB, sanayi odası ortaklığı ile hazırlanacak proje ortaklığı kurulmalıdır. Yine firmaların
ürettikleri ürünlerin kalite düzeylerini arttırmak amacı ile alanda sektörlerine uygun olarak araştırma laboratuarları açılmalıdır.
Bölgede sanayi odalarının, KOSGEB’in vb. kuruluşların desteği ile AB himayesinde firmaların rekabet seviyelerini arttırmak ve potansiyellerini geliştirmek için profesyonel yönetim danışmanlığı ve eğitim hizmetlerini sunarak, bölgenin ekonomik kalkınmasına destek olmak amacıyla bir AB iş geliştirme merkezi kurulabilir. Bunun yanı sıra bölge bünyesinde, sanayicilerin istediği nitelikteki eleman ihtiyaçlarını hiçbir ücret ödemeden karşılamalarını sağlamak için, müdürlüğün insan kaynakları birimi kurulmalıdır. Böylece iş bulmak için birime başvuran kişilerin özgeçmişleri, eğitim, bilgi ve deneyimleri ayrıntılı olarak kaydedilebilecek ve bu kişiler talep geldiği takdirde sanayicilere yönlendirilecektir. Ayrıca bölgede ilkokul mezunu gençleri meslek sahibi yapabilmek ve istihdamlarını sağlamak, alandaki firmalara kalifiye eleman yetiştirmek, firmalarda halen çalışmakta olan elemanların mesleki bilgilerini arttırmak amacıyla Mesleki Eğitim Merkezi (ücretsiz olarak) kurulmalıdır. Bu merkez aynı zamanda firmalardan gelen sipariş ve isteklere göre son model teknolojideki makinelerle üretim hizmeti, kalfa ve ustaların kullanamadıkları makineler konusunda eğitim ve danışmanlık hizmeti de vermelidir. Ayrıca eğitim süreci boyunca üretilen ürünlerde piyasa fiyatından çok daha ucuza isteyen firmalara satılabilir.
Aynı eğitim ve danışmanlık servisleri tarım üretimi yapan çiftçilere de sağlanmalı böylelikle sanayi girdisi oluşturacak ürünlerin kalitesi ve verimliliğinin arttırılması sağlanmalıdır. Çiftçiler içinde tarımsal ürünlerin ekonomiye girdisini arttıracak organize üretim teknikleri ile geliştirilmesi, tarımsal ürünlerin yerinde işlenerek ekonomiye katkısının sağlanması, tarımsal üretimin yönlendirilmesi, pazarlanması ve üreticilere hizmet götürülebilmesi konularında kooperatif vb. örgütlenme modellerinin alanda yer alan kurum ve kuruluşların desteği ile ve de sanayiciler ile işbirliği içinde yapılmasının sağlanması tarım üretimi yapan çiftçilerin kendi kendilerine satmalarından kaynaklanan ucuza ürün satma veya paralarını alamama gibi problemleri de ortadan kaldıracaktır. Tarım üreticilerinin ve sanayicilerin ortak çalışmaları ile hem maliyet sürecinin azalması, hem de bölgeye has ürünlerin pazarda yer bulması ve markalaşması sağlanmış olacaktır. Ayrıca birlikte çalışılarak ürün talebi ve ihracata göre üretimin yapılması da sağlanacak, katma değeri yüksek ürünler üretilecek, modernizasyon ve yöntemlerin gelişmesi ve genişletilmesinde ortak çalışarak rekabet gücü kazanımı da sağlanacaktır. Alanda bölge sanayicilerin geniş ölçüde yönetime katılmasını sağlayarak yeni stratejiler ve projeler üretmek amacıyla, altyapı, enerji, çevre, fuar ve sosyal faaliyetleri geliştirmek için çalışma grupları oluşturulmalıdır.
KAYNAKLAR
Aydın Belediyesi. 2010. http://www.aydin-bld.gov.tr/kent-haritasi/tarih-cografya
Aydın Tarım Đl Müdürlüğü (ATĐM). 2005. Đl Tarım ve Kırsal Kalkınma Master Planlarının Hazırlanmasına Destek Projesi Aydın Tarım Master Planı. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Ankara.
KARATAŞ, N. 2006. Yeni Bir Kümeleşme Modeli Olarak Organize Sanayi Bölgelerinin Yeniden Örgütlenmesi (Đzmir – Çiğli AOSB örneği). Doktora tezi, Aralık, D.E.Ü. Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü
KOSGEB. 2005. KOSGEB Saha Araştırma Çalışması Aydın Đli Değerlendirme Raporu. Ekonomik ve Stratejik Araştırmalar Merkez Müdürlüğü, Eylül, Ankara.
PORTER, M. 1990. The competitive advantage of nations. Amerika Birleşik Devletleri: The Free Pres.
http://www.tuik.gov.tr. 2010
http://www.aydin.gov.tr/default_B0.aspx?content=1008. Temmuz 2010 http://www.aydin.gov.tr/default_B0.aspx?content=1009. Temmuz 2010
