11
Haziran 2005 B‹L‹MveTEKN‹K
Gökbilimciler, Dünya’ya 28.000 ›fl›ky›l› uzak-l›kta bulunan Terzan 5 (K›saca Ter 5) adl› küresel y›ld›z kümesinde yeni keflfedilen mi-lisaniye atarcalar›, kümeyi bu s›n›ftan nöt-ron y›ld›zlar›n›n say›s› aç›s›ndan birinci du-ruma getirdi. Küresel y›ld›z kümeleri yüz-binlerce, hatta bazen milyonlarca y›ld›z›n çok küçük bir hacim içinde toplanm›fl oldu-¤u yap›lar. Gökadam›z Samanyolu çevresin-de bu kümelerçevresin-den yaklafl›k 170 kadar bulu-nuyor. Nötron y›ld›zlar›ysa, Günefl’inkinden çok daha büyük kütleli y›ld›zlar›n süpernova patlamalar›yla yok olufllar›n›n ürünü. Dev y›ld›zlar merkezlerindeki hidrojeni, helyum-dan bafllayarak giderek daha a¤›r çekirdekle-re dönüfltürürler ve bu süçekirdekle-reç demiçekirdekle-re gelip dayan›nca, y›ld›z›n merkezindeki termonük-leer tepkimeler durur, Günefl kütlesinden bi-raz daha a¤›r olan merkez de kendi üzerine çöker. Bu kütlenin muazzam bask›s› sonucu merkezdeki demir atomlar›n›n büyük k›s-m›nda, çekirdeklerle bunlar›n çevresinde do-lanan elektronlar birleflerek nötronlara dö-nüflür ve merkezin boyutlar› yaklafl›k Dün-yam›z boyutlar›na kadar küçülür. Dev y›ld›-z›n d›fl katmanlar›ysa muazzam bir süperno-va patlamas›yla uzaya da¤›l›r. S›k›flm›fl mer-kez (nötron y›ld›z›), ani çökmenin verdi¤i aç›sal momentumla kendi çevresinde h›zla döner. Yine çökme nedeniyle manyetik alan› muazzam ölçüde güçlenmifl olan nötron y›l-d›z›, üzerinde kalm›fl olan ya da çevresinde-ki ortamdan ald›¤› yüklü parçac›klar› manye-tik kutuplar›ndan ince f›skiyeler (jet) halinde uzaya püskürtür. Y›ld›z›n manyetik ekseni, genellikle dönüfl ekseninden farkl› oldu¤u için bu püskürtülerin kesiti bir halka biçimi al›r. E¤er bu püskürtüler Dünyam›z do¤rul-tusundaysa, halkan›n Dünya ekseniyle kesifl-ti¤i noktada bunlar k›sa radyo at›mlar› ola-rak alg›lan›r. Düzenli radyo at›mlar› yapan bu nötron y›ld›zlar› s›n›f›na atarca deniyor. Atarcalar›n büyük ço¤unlu¤unun dönme pe-riyodlar› (yani iki at›m aras›ndaki aral›k)
birkaç saniye oluyor. Ancak, atarca bir ikili y›ld›z sistemindeyse ve efl y›ld›z ömrünün sonuna yaklafl›p k›rm›z› dev aflamas›na gel-diyse, atarca çap› yüzlerce kat artm›fl eflin-den madde çal›yor ve bu da onun dönme h›-z›n› art›r›yor. Sonuç, bir saniyede yüzlerce kez dönen bir milisaniye atarcas›. Böyle bir atarcan›n dönme h›z›, mutfa¤›n›zdaki mikse-rin dönüfl h›z›ndan daha yüksek!..
Küresel y›ld›z kümeleri, milisaniye atarcala-r› için adeta birer fabrika. Milyarlarca y›l bo-yunca nötron y›ld›zlar› gibi görece a¤›r ci-simler, ikili y›ld›z sistemleriyle karfl›laflma olas›l›¤›n›n yüksek oldu¤u küme merkezine çökeliyorlar. Kütleçekim etkileflimleri sonu-cu eski ikilinin bir üyesi sistem d›fl›na f›rla-t›l›yor ve yerini alan nötron y›ld›z›, efli k›r-m›z› dev aflamas›na gelip fliflti¤inde bir mili-saniye atarcas› haline geliyor.
fiimdiye kadar Samanyolu’nun küresel y›l-d›z kümelerinde 80 milisaniye atarcas› sap-tanm›fl. Bunlardan 24’ü Terzan 5’te, 22’siy-se 47 Tucanae adl› bir baflka kümede. Terzan 5 içinde bu y›l içinde keflfedilen üç milisaniye atarcas›ndan biri olan 5 Ter P’nin henüz ölüm döfle¤ine yatmam›fl nor-mal bir “anakol” y›ld›z›n›n çevresinde do-land›¤› belirlendi. Efl y›ld›z k›rm›z› dev afla-mas›na gelmemifl oldu¤undan, atarcay› sani-yede 578,5 devire kadar h›zland›ran o ola-maz. Bu durumda atarca, bir yak›n geçifl s›-ras›nda ikili sistemle kütleçekim etkileflimi-ne girip öteki y›ld›z› kovarak, yerietkileflimi-ne kendi geçmifl olmal›.
Terzan 5’te gökbilimcileri flafl›rtan bir olgu da yine yeni bulunan iki atarcan›n, Gü-nefl’ten %60-70 daha fazla kütleye sahip ol-malar›. Oysa normalde atarcalar›n kütleleri Günefl’inkinden %30-40 daha fazla oluyor. Gökbilimciler bu “fliflman” atarcalar›n, k›r-m›z› dev y›ld›zlarla çarp›flarak bu kütlelere ulaflt›klar›n› düflünüyorlar.
Sky &Telescope, Haziran 2005
Gökbilim
Küresel Kümede Milisaniye Atarcalar
Dünyan›n ilk yelkenli uzay arac›, 21
Haziran günü f›rlat›lmay› bekliyor.
Geçti¤imiz y›llarda kaybetti¤imiz
ün-lü astrofizikçi ve popüler bilim
yaza-r› Carl Sagan’›n efli taraf›ndan
yöne-tilen Planetary Society
(Gezegenbi-limciler Derne¤i) adl› özel kuruluflça
gelifltirilen Cosmos 1 adl› “uzay
yel-keni” sivil amaçlar için yeniden
do-nat›lan eski bir Sovyet nükleer
deni-zalt›s›ndan, yine “sivillefltirilmifl” bir
balistik füze ile f›rlat›lacak. Bir yel
de¤irmenine benzer, çok ince
mater-yalden yap›lm›fl kanatlardan oluflan
uzay yelkeni, herhangi bir itki
düze-ne¤ine sahip olmamas›na karfl›n,
yer-yüzünden gönderilecek mikrodalga
demetiyle h›zland›r›ld›¤›nda, zaman
içinde çok büyük h›zlara
ulaflabile-cek ve y›ld›zlararas› yolculuklara
ç›-kabilecek araçlar›n bir prototipi.
Cos-mos 1 aç›k gecelerde ç›plak gözle
ra-hatl›kla izlenebilecek.
NASA, Yüzüncü Y›l S›navlar› (Centennial Challenges) serisi kapsam›ndan olarak Ay topra¤›ndan oksijen elde edilmesini hedef-leyen bir bulufl yar›flmas› açt›. MoonROx (Moon Regolith Okygen) ad›n› tafl›yan ya-r›flmay› kazanacak ekip, 250.000 dolar ödül alacak. Yar›flma 1 Haziran 2008 tarihinde sonlanacak. Yar›flmaya kat›lacak ekiplerden istenen, volkanik küllerden yap›l› temsili ay topra¤›ndan, 8 saat içinde solunabilecek en az 5 kg oksijen elde edebilecek donan›m gelifltirmeleri. Donan›mlar için baz› kütle ve güç s›n›rlamalar› da konuyor. Yar›flma-n›n amac›, NASA’Yar›flma-n›n hedeflerinin gerçek-leflmesine ve uzay›n keflfine yard›mc› ola-cak devrimci ilerlemeler için amatör yarat›-c› beyinlerden yararlanmak. Programlar için daha fazla bilgi için:
http://centennialchallenges.nasa.gov B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
