Yorgan ve Yorgan Yiizleri*

Yorgan ve Yorgan Yiizleri*

0 z l e m SALMAN

~ g r e n c i Mimar Sinan Uni. Giizel Sanatlar Fak. fSTANBUL

1.

~ i ~ i g

Diger hayvanlann yaninda kendi pplakharn farke- den insan, cevresindeki canlilann tuy, kurk ya da ka- buk, pul gibi ortiilere m h olduklanmn farluna varh.

Gerek sogukta hissettigi iigume duygusundan dolayl gerekse sicak ve giinegin etkisinden korunmak ifin ge- gitli yollararahve ortiinmeyi kegfetti. Insandaki ortiin- me onceleri yapraklarla bqladi. Daha sonra avladkla- n hayvanlann etini yediler, derilerini de ortunerek de- gerlendirdiier. insanin ortiinme kaygsl temel olarak yalnizca giysilere indirgenemez. Vucutlanni orttiikleri gibi pplak mimari mekanlan da suslediler.

Hayvan derilerini ve bitkileri insanlann ilk yorganla- n olarak tanimlayabilirz. Gunumuzde kalan arkeoloji yapitlanna gore Hitit, Mis~r, Mezopotamya, Asur, Iran, Yunan ve Anadolu uygarhklannda ve gegitli sa- natlann kayna$ olan Orta Asya'da bu goriigu destekle- yen birgok ornekler bulunmugtur.

2. TAR~HSEL GEL~@M

Gogebe ve savagp bir yapiya sahip olan Turkler'de ilk yorgan ornekleri hayvan derisi ile a p l i e tekniginde yap~lan ortiiler ve yiinun Qlughnlmasi ile olugturulan keqe tiiriinde gtiriildu. Geligen aplike yontemi zamanla desen ve motiflerin olngumunu da beraberinde getirdi.

Do- cegitli bitkilerden elde edilen boyalar ile bu derive yiinler boy and^, aplikelere renk girdi. Arhk yor- ganlar daha zengin go~nuglii, daha gekiu hale gelmig- ti.

Uygurlar, Turklerin yerlefi duzene gecmig ilk bu- yiik toplulugudur. Bu duzen degigkligi onlann sanat anlaylglannin da degigmesine yo1 acrnq. Yerlegi duze- nin tanmi geli@irmesiyle de pamuk yetigtirilmig ve do- kuma sanatma pamuk girmig boylece yorgan olarak k u l l d a n ortiilerde pamuklu dokumalar kullanilma- ya bqlanmlpr.

1071 Malazgirt savag~yla birlikte Anadoluya yerle- gen Turkler, buranin kiiltiiriiyle kendi kiiltiirlerini bir- legtirmiglerdir. Islam dininin kabuluyle birlikte sanat

,

I f i g i i ~ n u de kullanan Turkler'de motiflerin degigip so- yutlanha izlenmigtir. Islam dininde resmin yasak 01- duguna olan yaygm inang, soyutlamalann tamamen ta-

*

I

,

I

ninmaz hale gelene kadar bigim degigtirmesine yo1 ag- m~@r. Buna ragmen islamiyeti kabul eden Seleuklula- n n tum suslemelerinde oldurn gibi yorgan yiizlerinde de hayvan ve insan mol3lerini kullandiklan dugunule- bilir. Osmanl~larda ise diger sanat dallannda o l d u a gi- bi igleme sanabnda yer alan yorgan yiizlerinde de baga- nli uygulamalar ve cegitlilik gozlenmigtir. Hatta bun- larla ilgili belgeler tutulmug, bu yolla giiniimuze bir- gok bilgi ulagmighr. Yorgan yiizleri ve gegitleri haklun- daki bilgilere yazma eserlerde rastliyoruz. Narh defter- lerinde ad1 geeen yorgan yiizu gegitleri arasinda, Sip yorgan, Atlas yorgan, Canfes yorgan, Beledi yorgan, Benaluka igi yorgan, Yazma yorgan ve Kadife yorganla- ra rastliyoruz.

3. KULLANILAN TEKNiKLER

Kumag yiizlerini susleme tekniklerinden, igleme ve aplike gibi farkh bir teknik de yazmacilikhr. Kalem igi ve kalip kalem teknigi ile yapilmig Kandilli ve Uskudar yazmalan yorgan yiizleri arasinda un yapmiglardir.

Kompozisyonlarda desenler genellikle yorgan Gevresin- de kenar broduriive ortada bir gobek olugturaeak gekil- de yerlegtirilmigtir.

Kadife yorganlara 15.yiizyddan sonra sikw rastlan- maktadir. Bursa ve Bilecik'de tum gegitleriyle buyiik incelikle dokunmug kadifeler kabartma desenli veya duzdur. Ozenle iglenmig desenlerde alhn s ~ r m a ya da giimug sim iplikler kullanilmigtw.

Desenli dokuma kumqlardan bagka duz dokunup iizerine qeqitli desenlerin kurnq yiizeyine silkme yonte- mi ile gefirildigi ve igne ile desenlerin dikilip, kabarhl- dl@ yorganlar da vardw. 16.yiizylda tavug kugu, ~iqek yapraklan, bulut, rurni, hatayi, penc ve ge~itli giqekle- rin iglendigi motitler bilhassa lale ve karanfil desenleri kullanllmi@. 17.yiizylldan sonra kiiguk serpm desenli ve yollu, gizgili yorganlar giiriilmektedir. K ~ r m i z ~ renk zeminde hakim durumda kullanilm~g sim ve sirmalar- da alhn orani azalmgt~. Klaptan ipliklerle iglenen zer- duz ve dival naluglan "sade" denilen duz kadife kumag- lara uygulan~rd~. Anavata ad1 verilen ve dival teknigi- nin bir varyasyonu olan pamuk veya renkli iplik khlla- rnlarak yapllan iglemeteknigi de yorgan yiizlerinde s k - p kullanilmighr. Atlas dokuma, ipegin kendine has pa- nltwini en iyi gekilde yans~hr. Bu yiizden O s m d Sa- rayl'nda bu kuma$m yorgan yiizu o l d yararladmq, parW@ ve malzemenin saglam olugu kullamm o m

onemli ol@de artmnughr. Atlas yorgan yiizleri de altm ve giimug tel ile iglenerek zenginlegtirildigi goriilmug- tii. 17.yiizylldan itibaren d e s yorgan yiizlerinde de artlg giizlenir. Bezayaa orgiide gegitli renklerde ve diiz o l d dokunan Canfes'in parlakliD ve kendine ozgii sertligi uzun zaman devam ederdi. Atlu ve gozgiisu farkh renkte olan canfedere yanar-doner denir vebu tiir dokumalann atlu siklifg qozgiiye oranla dahafazlay- dl.

Yorgan yiizu olarak kullanllan dokumalar araslnda Beledi denen, ipek ve pamuk kangim kumaglar var- dir. Bunlar 15,yiizyddan itibaren once tire daha sonra Urla, izmir, Manisa, Konya, Bursa ve fstanbul'daki atolyelerde ozel tezgahlarda dokunmugtur. Kullanilan desenler genellkle geometriktir. Motifler dokumadaki iki yiizun yer degigtirmesiyle olugur. Kumagin her iki yiizude kullanilabilir. Bu yiizden bayraklar bu teknik ile dokunmugtur. Beledi dokumalanna uzerlerindeki desenlere gore bademli, kutulu, gubuklu, ydd~zli, ayna- h gibi adlar verilmigti.

Benaluka igi yorgan yiizleri kuguk ve renkli kumag p a r d a n n i n cigek ya da geometrik bifimlerde kesile- rek yanyana dikilmesiyle meydana gelmigtir. Bu tekni- gin plug yeri Bosna'nin bir ilgesidir. En ilkel yorgan yuzlerinin bu teknik ile yaplldiani daha once belirtmig- tik. 0nceleri desen ve kompozisyona onem verilmeden yapilan bu tip yorgan yiizu ornekleri, zamanla gelig- mig, p a r d bohw denilen teknik ile kolay uygulanabi- lir hale gelmigtir.

Yorgan yiizu gegitleri arasmda "gip yorgan" diye ad- land~nlan ve alhn sirma ile iglenerek yapilmig yorgan yiizlerine de rastlanir. Bu tip yorgan yiizu ilk kez

$am'da dokunmugtur. Bu nedenle "Sam igi yorgan yii- zii" diye de adlandinhr. Bu yorgan yiizii Osmanlilann parlak devirlerinde sarayda ve saraya bagh ~evrelerde kullanilird~.

4. SONUC

igleme sanab, Osmanl~lar'da tum sanat dallannda

o l d u h gibi yorgan yiizlerinde de kullanilmi@r. 0s- manli Devleti'nin zenginligi diger sanat dallannda 01- dugu gibi yorgan yiiz iglemelerinde de altm ve giimug gibi luymetli maden kullanimina yo1 agmig ve bu da za- manin estetik degerlerini on plana pkarmigtw. Bunnn yan~nda hrhl, inci, pul ve degerli taglarla iglenmig yor- gan yiizleri de s i p goriilmiig ve desenler incelerek malzeme gegidinin ve kditesinin a r t h a gozlenmigtir.

Aynca ipliklerde kullanilan renk says1 amg gostermig- tir. Saraym denetiminde en giizel ornekleri verilen yor- gan yiizleri "Terziler Karhanesi" denilen dukkanlarda yapihr. Bu dukkanlarda diganlar "Karhan-i Hassa"

ve "Ehl-i Hiref-i Hassa" gibi okul konumundaki kurum- larda yetigen sanatkarlardir. Bunlar, altm iglemeciler, simkeganlar ve ipekqiler diye yaptklan iglere gore ay- nlmlglar. Saray nakkaglannin cizdikleri orneklere go- re de diger siparigler ile oldugu gibi yorgan yiizu igleme- lerini de yapmiglardir. Osmanl~ Devletinin parlak de- virlerinde kadife ve ipek yorganlar, Sip, Atlas, Saten, Beledi ve Canfes yorganlar gibi gegitlere rastlanirdi.

Geleneksel yaganhda hall, kilim gibi giinliik kulla- nim d a m olan egyalar ifinde buyiik bir ozenle hanrla- nan ve estetik deger tag~yan yorganlarda varh ve eko- nomik giiderine gore giinliik kullanilan veya misafir ve cocuk yorganlanrn ozenle hazirlarlardi.

Bu tip yorganlarda bash teknigi ile suslenmig yeme- ni ve basma yorgan kumaglan da kullanilmqtw.

Gunumiizde ise temizlenip, ahlmig yiin ve pamuk- lar, astarbez uzerine aym kalinhktayayllir, bunun uze- rine de atlas saten diiz kumagtan yorgan yiizu serile- rek, alttaki yorgan bezi ile yorgan yiizu silkme yontemi ile kumaga ge~irilmig desen takip edilerek dikilip birbi- rine tutturulur.

KAYNAKCA

-ARSEVEN, C.E.; Tiirk Sanab -ERUZ, F.B., Tiirk Iglemeleri

-OZBEL, K; EI sanatl(~11 N:

-02, T., Tiirk K u m g ve Kadifeleri -Meslek Mensucat Dergileri 1956