FEN- EDEBiYAT FAKÜLTE;~İ SOSYAL Bİ LİM LER DERGİSİ

. -; =-

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ

FEN- EDEBiYAT FAKÜLTE;~İ

SOSYAL Bİ LİM LER DERGİSİ

t

Sayı:

2 ____ . ______ Yı!: ~1~96

- - ^{. . .} -

-

Isparta- 1996

. . - - - -

: - ·' :- - .

CEMALI-İ KARAMANT VE . MİFTAHU'L-FEREC'İ .

Osman YILDIZ.

XV. yüzyılın önemli şairlerinden Cemali, devrinin büyük şairi Şeygi'nin yeğenidir. Dayısı kadar meşhur olmamakla birlikte günümüze kadar ulaşan pek çok eseri kaleme almıştır. Bu incelemernizde Cemali'nin biyografisi ile MiftaJ;ı.u'l­

ferec' in tav s if ve muhtevası üzerinde duracağız.

A. CEMALI-İ KARAMANT 1. HAYATI

a. Doğum Yeri

Bir kısım kaynaklar şairin Karamanlı olduğunu söylerken (Seh1\ 'A.JI^2• Fai:Z:1³• Mehmed Süreyya⁴, Bursalı Mehmed Tahir⁵, Faruk K. Timurtaş⁶) bir kısmı da Bursalı olduğunu kaydeder (Riyazf. Sadeddin N. Ergun⁸). Büyük Larousse ''A.kşehirlidir"⁹ derken, Lafffi¹⁰ ve ona dayanan Şemseddin Sami ^11, şairin

Karamanlı veya Bursalı olabileceğini bildirmektedirler. Nihat S. Banarlı ise.

··A.kşehirli (veya Akhisar lı )dır"¹² diyerek.aynı La~Ifi ve Şemseddin Sami gibi Cemali'nin doğum y-eri hakkında kesin bir bilgi verememektedir.

Şairin adı gibi doğum yeri de Şeygi'nin ölümü üzerine .§.usrev ü Şrrin'e yazdığı zeylin başlığındaki ibareden öğrenilmektedir. Ancak. bu ibare .§.usrev ü Şrrin

mesnevisinin çeşitli nüshalarında farklı olduğu için kaynaklardaki bu karışıklık da muhtemelen bu farktan ileri gelmektedir.

· Yrd. Doç. Dr., S.D.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi.

; Sehi. Te~kire-i Sehi. Matbaa-i Amidi, Istanbul 1325,s.ll3.

2 <AlL Künhü'I-aQ.bar. TTK .. Ty. No: 554.V.83b.

' Kaf-zade Faizi. Zübdetü'l-eş'ii:r. I.Ü. Ktp. Ty. No: 3289.V.24a.

~ Mehmed Süreyya. Sicill-i 'O~manT. Matbaa-i Amire,Istanbull311, C.IL s.85.

5 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı MüelliflerL Meral Yay.,Istanbull972, C.II, s.66-67.

6 Faruk K. Timurtaş, Şeygi ve .Şusrev ü Şirln'i, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yay.,İstanbul 1963.

s.55.

7 Riyazi, Riyazü'ş-şu'ara,İ.Ü. Ktp.,Ty. No: 4098,V.8a.

8 Sadeddin N. Ergun, Tü~k Şairleri, Ülkü Basımevi,İstanbul 1945,C.ill,s.979.

9 Büyük Larousse,Sözlük ve Ansiklopedi, Gelişim Yay.,İstanbul 1986,C.II,s.845.

10 Latifi. Tezkire-i Latifi, İkdfun Matbaası,İstanbul 1314,s.121.

ı ı Se~seddi~ Sami. K.funusu'l-a'Iam Milıran Matbaası.İstanbul 1308,C.Iİts.l833.

ı" Nihat S. Banarlı. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, Milli Eğitim Basımevi.İstanbul 1971.

C.l. s.470.

Cemali-i Karamani ve Miftahü'l Ferec'i

Kaynakların verdiği bilgileri muhakeme ettiğirnizde, Cemali'nin aslında Karamanlı olmakla birlikte,bir müddet Bursa'da da ikfunet ettiği söylenebilir.

b. Doğum Yılı

Şairin doğum tarihi de kesin olarak bilinmemektedir. La(ifl¹³, Kınalı-zade Hasan Çelebi¹⁴ ve Hüseyin Ayan¹⁵'a göre, Cemali, Sul~an Çelebi MeJ;ımed devrinde (m.1413-1420) doğmuştur. Ergun ise,onun h.850/m.l446'da Gülşen-i 'Uşşak adlı

bir eser yazarak. II. Murad'a takdim etmesi sebebiyle, Cemali'nin h.824/m.1421 'de hükümdar olan II. Murad zamanında doğmasının . kuvvetli bir ihtimal olduğunu

söyler¹⁰. Timurtaş'ın da belirttiği¹⁷ gibi, eğer Cemali II. Murad devrinde doğmuşsa, h.832/m.l428'den hemen sonra ölen Şeygi'nin :§:usrev ü Şirin'ine zeyil yazdığı sırada 8-1 O yaşlarında olması gerekir. Bu yaşlardaki bir çocuğun böyle bir eser

yazması mürrıh.iin görülmemektedir. Şeygi'nin öldüğü tarihte, Cemali'nin 18-20

yaşlarında olduğu düşünüldüğünde, onun, Fetret Dönemi (m.l402-1413)'nin

sonlarına doğru, h. 813/m.1410-h.815/m.1412 yıllarında doğduğu tahmin edilebilir.

Büyük Larousse' da da Cemali'ııin m.l4 1 O veya 1412' de doğduğu

belirtilmektedir^18• Bu bilgi de, şairin doğum tarih1 hakkında çıkarttığımiz tahmini sonucu destekler mahiyettedir.

c. Adı, Ailesi, Temas Ettiği Tarihi Şahsiyetler ve Yaşadığı Muhit Bu konuda tezkirelerde geniş ve tatmin edici bir kayda rastlanmamaktadır.

· Fakat onun, Şeyg1'nin :§:usrev ü Şirin'ine yazdığı zeylin başlığından adı ve ailesi

hakkında bazı bilgiler bulmak mümkündür. Bu başlık şöyledir :

"'Ender-vefiit-ı mü 'el/if-i kitiib Şey!Ji ralJmetu 'Jliih ki Biiyezfd ibn Mu~tafii

ibn Şey!J AJ;med-i Tercemiini'l-A[cyeliri na:pn-kerde ve ~eyf-i kitiif>.kerde-est "^19. Bundan, Cemali'nin asıl adının Bayezid olduğunu babasının Muş~afıi,

dedesinin de Şeyh ~ed-i Tercemani adlarında olduğunu öğrenmekteyiz. Ayrıca,

.

13 Latlfi. Tezkire-i Latlfi. İkdfun Matbaası,İstanbull314, s. 121-122.

14 I_<.ı~alı-ziide J::Iasan. Çelebi, Teyoretü'ş·şu'arli, Kutluk, TTK. Yay., Ankara 1989, C.I, s.260-261.

15 Hüseyin Ayan, ''Divan Edebiyatı,,Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklop~disi,Dergiih Yay., İstanbul 1977, C.II, s.38.

16 Sadeddin N. Ergun, Türk Şairleri, Ülkü Basırnevi, İstanbul 1945, C.ill, s.979.

17 Faruk K. Demirtaş, ''Fatih Devri Şairlerinden Cemiili ve Eserleri", TDED. IV/3. İstanbul 1951. s.193.

·ıs Büyük Larousse, Sözlük ve Ansiklopedi, Gelişim Yay., İstanbul1986, C. II, s. 845.

19 Bkz. Faruk K. Demirtaş, a.g.rn., s.192.

Osman YILDIZ 273 bu zeylin sonlanndaki bir beyitte de Cemiili'nin gerçek adının Bayezid olduğu, kesin olarak söylenmektedir :

"(5-ger bu Biiyezid ol ş iiha ./p.lldur Veli da-cllıga liiyılf de güldür "²⁰

Şairin mahlası yerine gerçek adı olan Bayezid'i kullanmasından, bu zeyli

yazdığı sıralarda oldukça genç bir yaşta olduğıı anlaşılmaktadır. "Hammer'in, şairden Cemali -zade^21, Bursalı Mehmed Tahir'in de :§:urrem Cemali ²² olarak bahsetmesi doğru değildir.

Cemali. 15. asrın büyük şairlerinden Şeygi'nin "hemşire-zadesi" (yeğeni)

dir. T ezkirelerde, :§:usrev ü Şirin' e yazılan zeyil sebebiyle bu akrabalıktan

bahsedilir^23• Bu sebeple ŞeygJ:ile ilgili bazı kaynaklarda, Cemali'nin şeceresine ait bilgiler. bulunabilmektedir. Cemali'nin dedesi (Şeygi'nin babası), II. Y:a'~b'un

yaptırdığı bir vakfiyyede, "Mecdeddin"²⁴, Faruk N. Uzluk'un elindeki Mevlana oğulları ile ilgili bir mülknfunede ise, "~ed" adı ile geçer^25• Bu belgelere ğore, bu şahsın, Mecdeddin ve AÇıned olmak üzere iki isim kullandığı görülmektedir²⁶.

Bazı eserlerde, Şeygi'nin yeğeni olarak Cemali'den başka, Molla 'İzari I5-asırn²⁷ ile Hümami²⁸ adlı şairlerden de bahsedilir. Bu kişilerin, Cemali ile kardeş olup olmadığ'ı hususunda bir şey söylenmemektedir. Fakat biyogra:filerine

bakıldığında anlaşılacağı üzere bunlar, Şeygi'nin başka kardeşlerinden olan

yeğenieri olmalıdır.

"Cemali'nin ataları ile ilgili olarak, Şeygi ile ~şemseddin ve Fati~ ile Molla 'İzari !5-asım arasında geçen bir anekdot da (Süleymaniye Küt. Esad Ef. No 351 ı. V.2a) dikkati çekmektedir. Bunlarda, Şeygi ve 'İzari'nin, Türkmen soylu

2

°

s. 268.

21 Joseph von Hammer, Geschichte der Osmanisehen Dichtkunst, Pesth. 1836, C.I, s.109.

22 Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri .Meral Yay .. İstanbul 1972. C.II, s.121.

23 " ... kitiilrı megkiin henışlre-ziidesi olan Cemiili itmifm itmişdiir." Bkz. 'Aşı~ Çelebi,

Meşa"irü'ş· şu'ara, Owens, London 1971, V. 254a; Sehi, Te~kire-i Sehi, Matbaa-i .Amidi, İstanbul 1325. s.55 ; l_(ınalı-ilide f:Iasan Çelebi, Te~kiretü'ş-şu'arll, Kutluk,TTK. Yay., Ankara 1989, C.I, s.531.

24 Faruk K. Timurtaş, a.g.e., s.XVII.

25 Faruk N. Uzluk, "Germiyanl~ Hekim Şeyhl'nin Babası ve Dedesinin İsmi", Tasvir Gazetesi, 10.05.1949, s.3.

26 Faruk K. Timurtaş, a.g.e., s.XVII.

27 Bkz. Mehmed Süreyya, Sicill-i 'O§mani, Matbaa-i Amire, İstanbul 131 1, C.N, s.46 ; 'Aşık Çelebi, a.g.e .. v.ı 72a; Faik Reşad. Tiirfu-i Edebiyyat-ı CO§miiniyye, Zerafet Matbaası, İstanbul (Tarihsiz), C.I, s.220-221. ·

28 'Aşık Çelebi, 'Aşı~ Çelebi. Meşa"irü'ş· şu'ara, Owens, London 1971. V.20a.

274 Cemali-i Karamani ve Miftahü'l Ferec'i

oluşu üzeıinde bilhassa durtilması sebebiyle. Cemali'nin atalannın, 13. yüzyıl başlannda Moğol istilacılanndan kurtulmak için, Anadolu'ya kaçmak zorunda kalan Türkmenlerden olduğu anlaşılmaktadır"²⁹•

Biyografisinden de görüldüğü gibi Cemali, çocukluk dönemini geçirdiği

Sultan Çelebi Mehmed devri bir kenara bırakılırsa; Osmanlı Devleti'nin her

bakımdan gelişip yükselerek bir cihan devleti haline geldiği. II. Murad, Fatih ve II.

BayezTd dönemlerini idrilk etmiştir.

Cemali devrinin önde gelen bir çok şairi gibi, tahsil hayatını zamanın ilim merkezlerinden biri olan Kütahya'da tamamlamış olmalıdır³⁰•

ŞeyhT'nin :gusrev ü Şirln'e yazdığı zeyiL CemalT'nin ilk eseridir. Şair, bu zeylin ilk kısmında, ŞeyhT'nin ölümünden bahseder; ikinci kısmında ise Sul~an Murad'ı över³¹• ''Bundan, CemalT'nin ilk gençlik yıllanndan itibaren. Osmanlı padişahlanyla temas halinde olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü, h.833/m.l429'da II. Y a'l{üb 'un ölümü üzerine kesin olarak Osmanlı topraklanna katılan

Germiyanoğullan Beyliği, daha önceden II. Murad'ın koruması altına girmiştir"³²• CemalT'nin haİıgi tarihte olduğu bilinmemekle birlikte, daha sonra Bursa'ya geldiği anlaşılmaktadır. Belki o da topraklan Osman oğuHanna katılan

Anadolu Beylikleri'ndeki bir çok şair gibi. Germiyan Ülkesi'nin, Osmanlılann eline geçmesinden sonra,. Bursa 'ya gelmiştir

''Şair, 850/1446'da II. Murad'a sunmuş olduğu Hüma vü Hümayün;un,

yazılış sebebinin anlatıldığı bölümünde padişahın meşhur veziri Çandarlı Ha!TI

Paşa'nın hizmetine girdiğini söyler:

İşiiret ip/dı irdüm J:ı~metine Du

'a

(570).

CemalT. ilim ve sanat hamisi bir padişah olan, aynı zamanda MuradT

mahlasıyla şiirler söyleyen II. Murad'ın hirnayesi altına girerek, sarayın mümtaz

29 Osman Horata, Hümii vü Hümiiyün (Gülşen-i 'Uşşii~), İnceleme,Tenkitli Metin.

Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış) Doh.1:ora Tezi, Ankara 1990, s.55.

30 Bkz. Faruk K. Timurtaş, Şey!JT ve ij.usrev ü ŞirTn'i, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yay .. İstanbul 1963. s.xV-XVI. .

31 Bkz. Faruk K. Timurtaş, a.g.e .. s.56.

32 Osman Horata, a.g.e., s.57.

Osman YILDIZ 275 şahsiyetleri arasında yer alınıştır"³³• Cemali. Miftahu'l-ferec adlı mesnev1sinde de.

Sultan Murad'ın Hüma vü Hümayün'u sürekli okuttuğunu söyler:

Fa'üatün 1 fa'ilatün 1 fa'ilün

Olpdurdı dayima Sulpin Muriid

Gülşen-i 'Uşşiif.c virmişidüm ad (V. 19b, 483. Beyit).

·• II. Murad zamanında oldukça meşhur olduğu anlaşılan Cemali'nin.

Bursa'daki çeşitli eserlerin kitabelerinde de, tarihleri vardır. Bunlar şairin. Bur5a"da uzun süre kaldığını göstermektedir. Sultan II. Murad'ın kardeşi Selç~ H-arun'un

yaptırdığı. Bursa Mihrablı Köprü'deki iki kitabeyle: Ulu Cami yakınındaki.

Belgrad'da şehit düşen Karaca Paşa'nın kızı için yapılan mektebin kapısındaki

manzume Ceqıall'ye aittir. Bunlardan i~i h.870 tarihini taşımaktadır:

Yilmiş idi da!Jı sekiz yüz hem

K'oldı tiiri!J -i vai"'ınun iy Ciin

Cemali , fetihten sonra, bir çok şair gibi. yeni bir kültür merkezi haline gelmeye başlayan İstanbul'a gelir. Buna sadece, Kamüsu'l- a'laın ve Sicill-i 'O~ınanT'de temas edilpıekle birlikte. şairin eserlerinden de bu anlaşılınaktadir"³⁴•

Istanbul'un fethinden üç yıl sonra (h.860/m.l456) yazılan Miftahu'l- ferec' de, eserin Fatih Sultan Mehıned için telif edildiği söylenir :

Fii'ilatün 1 fa:'ilatün 1 fa'ilün

Anı tertlb eyledük Suljan içün

Bunı terklb it Muf.ıanwıed !fiin içün (V. 22a~556. Beyit).

Cemali'nin divanında da İstanbul'un fethine düşürdüğü bir tarih vardır³⁵• Yine bu divan nüshasının sonunda bulunan ve Kayahan Erirner tarafından

yay_ırnlanan³⁶• Beyan-ı Meş~at-i Sefer ve Zarüret ü Müliizeınet mesnevisinden de

şairin padişahla birlikte Arnavut seferine katıldığı anlaşılmab.1:adır:

33 Osman Horata, Hüma vü Hümayün (Gül§en-i 'U§§~), İnceleme, Tenkitli Metin, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanınamış) Doh.ı:ora Tezi, Ankara 1990, s.57.

34 Osman Horata, a.g.e., s.53.

3; Kayahan Erimer. "Gün Işığına Çıkanlan Değerli Bir Eser'', TDAY. Belleten 1973-1974, TDk. Yay., Ankara 1974. s.266.

36 Bkz. Kayahan Erimer. a.g.m., s.269-281.

:276 Cemiili-i Karamani ve Miftahü'l Ferec'i

"K 'Arnavud iline sefer ildiim Piidişeh gidicek bile gitdüm .,r

Bu. Fatih'in h.883/m.l478 baharında yaptığı ve kesin zaferle sonuçlanan üçüncü Amavutluk seferi olmalıdır. Bu ise. CemalT'nin o sıralarda yaklaşık 68-70

yaşlarında olduğunu gösterir.

ç. Ölüm Tarihi

Cemali'nin ne zaman öldüğü de kesin olarak belli değildir. Latffi³⁸ • FaizT³⁹•

Riyazr'⁰• şairin II. Bayezici devrinin sonlarında öldüğünü bildirirken. bunlardan naklen Şemseddin Sami⁴¹ ve Mehrned Süreyya⁴¹ da aynı ölüm tarihini kaydederler.

Bursalı Mehrned Tahir ise. II. BayezTd devrine kadar yaşadığını

söylemektedir⁴³• Ancak. bu görüş hiçbir kaynağa dayanmaz. Bu sebeple. CemalT'nin I[. BayezTd devrinin sonlarına doğru. m.l51 0-151.2 yılları arasında öldüğü tahmin edilebilir. Kaynaklardaki bilgiler ışığında şairin bir asır kadar yaşadığı anlaşılmaktadır.

Osmanlı Müellifleri'nde. şaırın mezarının İstanbul Edimekapı dışında Emir Buhar! Tekkesi yakınında bulunduğu yazılmaktadır⁴⁴•

2. ESERLERİ

Oldukça uzun sayılabilecek bir ömür süren Cema!T'nin,aynı zamanda çok veıimli bir edebi hayatı da olmuştur. Lat~⁵• Riyazr'^6• Hasan ÇelebiH. 'Alr'⁸ ve Katip Çelebi⁴⁹ onun sadece Hüına vü Hümay'ün mesnevisinden bahsederlerse de.

3~ Kayahan Erimer. ·'Gün IşığınaÇıkarılan Değerli Bir Eser". TDAY. BeHeten 1973-1974.

TDk. Yay .. Ankara 1974. s.271.

38 Latlfi. Tezkire-i LatlfL İkdam Matbaası. İstanbul 1314. s.l21.

39 Kaf-zade Faizi. Zübdetü'l·e§'ar. İ.Ü. Ktp .. Ty. No: 3289. V.24a.

40 Riyazl. Riyazü'§·§u'arii. İ.Ü. Ktp .. Ty. No: 4098. V.Sa.

41 Şemseddin Sami. rpimüsu'l-a'llim. Milıran Matbaası. İstanbul1308. C.II. s.l833.

41 Mehmed Süreyya, Sicill-i 'O;ımani. Matbaa-i Amire. İstanbul 1311. C.IL s.S5.

43 Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri. Meral Yay .. İstanbul 1972. C.ll. s.66.

44 Bursalı Mehmed Tahir, a.g.e .. s.66.

4; Latlfi. Tezkire-i Latifi. İkdaın Matbaası. İstanbul 1314. s.l21.

40 Riyazl. Riyazü'ş·ş~'arii. i.ü. Ktp .. Ty. No: 4098. V.8a.

47!5-ınalı-zade J::Iasan Çelebi. Te~kiretü'§·§U'ara. Kutluk. TTK. Yay .. Ankara 1989. s.260.

48 'All. Künhü'l-a!Jbar. TTK.. Ty. No: 554. V. 83b.

4" Katip Çelebi. Keşfü':v?iinün. Ş. Yaltkaya. K. R. Bilge. Maarif Matbaası. İstanbull943.

C.II. s.2046.

Osman YILDIZ '277

şaınn bu gün ıçın elimizde. bunun yanında Miftahu '1-ferec. Divan gibi büyük hacimli kitaplarıyla. Der-Beyan-ı Meşa15kat-i Sefer, Er-Risaletü'l-·acThe fi's-sanayi · ve'l-bedayi ·. Zeyl-i gusrev ü Şirin gibi daha küçük çapta eserleri vardır.

a. Hümiivü Hümiiyün (Gü/şen-i 'Uşşiif9

Arap Ham Menüşeng'in oğlu Hüına ile Çin fağfurunun kızı Hüınayün arasındaki aşkı anlatan bu eser.

··n.

edilmiştir. Eseri La~Ifi. c AIT. Riyazl Hamıner (bk. Gesch. Der Osm. Dicht. I, s.21 7), Faik Reşad (Tar. Ed. Osın .. taşbaskısı ders notu. s.l88) ve Bursalı Mehrned Tahir.

Fatih Sul~an Mehıned adına ; .Mehrned Süreyya ve Şemseddin Sami. II. Bayezici adına yazılmış göstermişlerdir"⁵⁰• ·

Halbuki öbür adı Gülşen-i 'Uşşiik olan bu mesnevinin h.850'de Il. Murad

adına yazıldığı kendi ınukaddimesinde:

"Hünıa şeh sayesidür çünki if;cbal Hümayıln aldı !iilic !Jübdur ta/

Giilistiin aldı 'ış k e h! ine gördüm Pes adm Gülşen-i 'Uşş ii(< virdüm

.ı. (Hüına vü Hüınayün. Üniv. Ktp. Nr. 5680. V.26b) Mw·ad ibni Muhammed !fan ki ~atı

Olupdur kadrine Hakdan beriltı

(Hüma vü Hümayün. V.20b) Bu zlba gülşene alduf.cda zinet

Seki:::. yü:::. eliiye irmişdi hicret

(Ayn. Esr.. V.I32b)"⁵¹

ve Miftiihu'l-ferec'in mukaddimesinde:

Fii'ilatün 1 fii'ilatün 1 fii'ilün

Okıdurdı diiyinıa Su(tan Muriid

Gülşen-i 'Uşşak virmişidüm ad

5

°

51 Faruk K. Demirtaş. a.g.m .• s.I95.

278 Cemali-i Karamani ve Miftahü'l Ferec'i

Kim hümiiyıla hiimayiinuii sözin M1-?ll1 idüp açmışıdzmı san 'at yiizin

(V. 19b. 483 ve 484. Beyitler) gayet açık bir şekilde bildirilmektedir.

Metin. 4593 beyittir. '·Eser üzerinde. Şey gl' nin gusrev ü Şirin 'inin çok kuvvetli tesirleri vardır. Baş taraftaki tevhid. na't ve II. Murad vasfındaki

medhi:vyeler tıusrev ü ŞTrTn'dekilere nazire olarak yazılmıştır.

Üniversite Kütüphanesi'nde bulunan (Ty. Nr. 5680) ve h.959'da Nasü~ b.

'Ali tarafından istinsah ediien. bildiğimiz yegane nüshası. 143 varaktan müteşekkildir: iyi bir nüsha olmakla beraber, başlık yazılan yoktur''^52•

Bu eser üzerine. Osman Horata. ·•cemali. Hüma vü Hümayun (Gi.ilşen-i

·Uşşak). İnceleme. Tenkidli Metin. Hacettepe Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara. Ocak 1 990'' adlı. Doktora Tezini hazırlamıştır

( yayınianmamıştır ).

b. Miftalıu '1-ferec

Şairin bu eseri üzerinde ileride genişçe durulacağı için, burada yalnız ismini

veımekle yetineceğiz.

c. ,Zey/-i !fusrev ü Şirin

CemalT'nin henüz genç yaşta Bayezici adı ile kaleme aldığı bu zeyiL şairin

ilk eseridir. Şeygl tarafından başlanıp. ölümü sebebiyle tamamlanamayan tıusrev ü

ŞTrTn'e CemalT ilki 63. ikinci kısmı 46 olmak üzere toplam 109 beyirlik iki zeyil :· azmıştır~~.

··Ge/ün iy bilü ciimm niiş idenİer Bu Jıiknıet sözlerini giiş idenler "⁵⁴

beyriyle başlayan birinci bölümde, Şeygi'nin öldüğü bildiriliyor : '"Bu söz irdi çü gaybl tercemandan

Reviin eyledi riif:ıı Şey!Jl candan "⁵⁵

''Faruk K. Demirtaş. ""Fatih Devri Şairlerinden Cemall ve Eserleri'". TDED. IV/3. İstanbul 1951.5.195.

'' Faruk K. Timurtaş . Şey\}I ve ~usrev ü ŞTrin'i. İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yay .. İstanbul

1963. s.56. ·

'~ Faruk K. Demirtaş. a.g.m .. s.198.

"Faruk K. Demirtaş. a.g.m .. s.198.

Osman YILDIZ 279 )jatm-i Kitiib ve Medh-i Sulfiin Mw·iid !fiin' başlıklı ikinci bölümde ise.

padişahı överek. bu zeyli onun övgüsünden eksik kalmaması için yazdığım söyler : Veli kalmamaga bu nüsfıa ebter

Şehüi'ı ~ikriyle ğatm o/dı ser-ii-ser "⁵''.

Bu zeylin yazılış tarihi belirtilmemekle birlikte. onun ŞeyQT'nin ölümünden hemen sonra yazıldığı .anlaşılmaktadır. Şeyhl'nin h.834/m.l431-l432 yıllarında

öldüğü tahmin edildiğine göre⁵⁷, Cemali de zeylini h.834-835 yıllarında yamuş

olmalıdır.

Se hT yanlışlıkla Şeyhoğlu 'na atfettiği bu zeyil için. "Şeyfıl sözlerinden/ark olma:::. hakka '1-iıı~iif ki gii'yet !Joş ey! emişdür" diyerek. takdirlerini belirtir⁵⁸.

ç. Er-Risiiletii'l- 'aclbeff ~~aniiyi' ııe'l-bediiyi'

CemaiT'nin. Miftahu '1-ferec mesnevisinde bahsettiği risalelerden biridir.

··Yegane nüshası Cambridge Kütüphanesi İslam yazmaları arasındadır (bk. Browne.

Cambridge İslam yazmaları kataloğu. s.87). Eserden ilk defa bahseden Fuad Köprülü'dür"⁵⁹. "Browne, 20.3xl5.2c. ebadlarında. 18 varaklık (her sayfasında 11.12 beyit vardır) harekeli, açık bir nesilıle yazılan. bu eserin, iki sayfalık 'Acapça · bir girişten sonra (Yazar. ağır bir Osmanlıcayla yazılan bu bölümü Ara.pça

zannetmiştir. ). retorik oyunların bütün şekillerini ihtiva eden çeşitli vezinlerle yazılmış şiirlerden oluştuğunu söyler''^60•

Bu eserin Cemali'nin Miftahu'l-ferec'de bahsettiği ve adını Risale olarak

bildirdiği iki beyitten muayyen harfler alınıp yeni bir beyit yapılan. baştan sona kadar hem sanatları hem vezin bahirlerini bildiren. Türkçe ibareden Farsça.

Farsça· sından Arapça sözler çıkan. acayip sanatlada dolu kaside olması kuvvetle muhtemeldir. Miftahu'l-ferec'de şair. bu eserinden şöyle bahseder:

Fa'ilatün 1 fa'ilatün 1 fa'ilün Bir risiile ey! emişdüm hem yine Kim kemiiline ökiişdiir heyvine

'"Osman Horata. Hüma vü Hümayün (Gülşen-i 'Uşşak), İnceleme,Tenkidli Metin.

Hacettepe Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayınlanmamışl Doktora Tezi. Ankara

1990. s.63. ·

''Bkz. Faruk K. Timurtaş. Şey!}! ve .gusrev ü ŞTrln'i. İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yay .. İstanbul 1963. s.XXIX.

58 Bkz. Sehi. Tezkire-i Sehi. Matbaa-i Amidi. İstanbul 1325. s.56.

'" Faruk K. Den~irtaş. ··fatih Devri Şairlerinden CemalT ve Eserleri". TDED.

rv:3.

''0

Osman Horata. a.g.e .. s.79.

280

..

.. .

Cemali-i Karamani ve Miftahü'l Ferec'i

Bahnnuii dürri ~aniiyi'den şemln

Beytinüii sadrı 'aviinidan e mm Her iki beylinden alınup J:ıurüf f!ii~ılı bir beyt olurdı bJ. vulpJf Kim olurdıanda bir ~n 'at 'aclb Vezni bir dürlüyidi hem i leblb K'evvelinden ii!Jirine bJ.kusür Hem saniiyi' bildiiriirdi hem buft.ür

Laf?-ı türkiaen çı.lfardı tarisi Şöyle kim beylinde beytüii yarusı Farisisinden 'arab dilince hem Beyte bir mı~rii'ıdı bJ.blş ii kem Anca san 'at/ar ki anda varıdı

Kenz-i güftiir içre gey mufıtiirıdı

Gerçi anılur resayii ismi! e Lik türki yogıdı bu resmi/e Ger beyiin olma ev~iffi tamiinı

Söz uzanur muft.ta~arolmaz keliim

(V.l9b. 4~5-494. Beyitler).

d. Diğer Risfilesi

Cemii!I, Türkçe. Arapça, Farsça 'e!fii~'larla yazılmış. 'tashif (kelimeyi

yanlış yazarak) ile 'medh' ve '!:emın' şekillerini alabilen. iki manalı ve bazı yerleri mensur. sanatlı bir 'risiile' daha yazmış olduğunu yine Miftiihu'l~ferec'in

mukaddipesinde söylemektedir :

Fa'ilatün 1 fa'iliitün 1 fa'ilün Nalfş olmadın bu ta~nffiiii hüner Bir da!Jı te 'lif J.alm ış d um meger Kim 'arabca vu da!Jı türkide !Jem

!fubıdı vu ba 'iı el~ 'acem

Osman YILDIZ Na:pn-z silk-i cevheridi şeb-çeriig Nesrlııüii bagında olmamzşdz ziig Ba 'izsı e!fii.?:ınuii ta' rifile

Medh _. ^ü

-

Eyleridi {?iihirii ba 'izsz ~emnı Aşikiire medhidi ba 'izsı hem Ba 'iz ~ii '1-vecheynidi bir /af?ı/a

Aiilanurdz bu iki ma 'nl bile Kim birine flıslıdz

.

Lik bu vechile olmakdan muriid San 'atıdı yogıdı kasd-ı fesiid Ba ·iz e/fiizında bu olmışdı sır

Kim iki ma 'nllü iimnıii Jafzı bir

1

Nfi?ı n

b

Kim ol olmışdz lefiiyif defteri (V. 20a, 495-504. Beyitler).

Fakat, Cemali'nin bu ilginç eseri, henüz bulunamamıştır.

c.Dlviin ~

281

CemalT'nin divan tertip ~igi sadece La!Ifi tezkiresinde belirtilmektedir⁶¹•

Fakat. divanın uzun süre bulunamamış olması, kaynaklarda onun bu eseri hakkında

bilgi edinmemize

imkan

61 Bkz. LatlfL Tezkire-i Latifi, İkdiim Matbaası. İstanbul 1314, s.121.

6~ Bkz. F~uk K~ DemirtaŞ, ·'Fatih Devri Şairlerinden Cemiili ve Eserleri", TDED.IV/3.

İstanbul 1951. s.189-213.

282 Cem:Hi-i Karamani ve Miftahü'l Ferec'i

Cemali'nin divanı, son yıllarda bulunarak, Kayahan Erimer tarafıııdan ilim alemine tanıtılmıştır⁶³• Erimer'in şahsi kütüphanesindeki bu nüshada Fatih Sul~an Meluned için yazılmış kasidelerle, gazel. müstezad. müfred ve kıt'-alar vardır.

Divan'ın telif tarihi ve kime sunulduğunu Erimer, şöyle anlatmaktadır

·· ... elimizde bulunan divan, 147& Arnavutluk Seferi'nden soma yazılmıştır. Prof. Dr.

Sayın Sadık Adnan Erzi'den aldığımız bilgiye göre divanııı başında ve sonunda bulunan mühürler II. Bayezid'e aittir (1481-1512). Divanda buna karşılık ne Fatih'e mersiye ne de II. Bayezid'e kaside bulunmamaktadır. Fatih Sultan Mehıned'e ait kasidelerin yanında "padişiihııı mübarek adına" söylemniş muaınına II. Mehıned'in adını vermektedir. Padişah ile Arnavutluk'a gittiğirıden söz ettiğirıe göre divan 1478'den soma yazılmıştır.Fatih Sultan Mehıned'in ölümü 1481 (1482?) olduğuna

göre divan. 1478-1481 yılları arasında yazılmış ve (belki de?) Fatih'e sunulmuş

olabilir. Bütün yaprakları (boş olanlar da dahil) altııı çerçeveli ve bütürı başlıklan altın yaldızlı olan müzehhep yazınada Mehıned adının geçtiği beyider de altın.

yaldızla yazılmıştır. 125xl70 (93x115) ının. boyutlannda olan yazınanın her

sayfasında ll beyit bulunmaktadır. Harekeli. Fatih dönemi nesihiyle yazılmış olan yazınanın I a-54a arası divan bölürnüdür"⁶⁴•

• Cema!I, Mifta~u'l-ferec'de divan için yazmış olduğu kaside ve gazellerinirı olduğuna temas ederek.-onlardaki akıcılık ve güzelliğe işaret eder :

Fli'ilatün 1 fli'ilatün 1 fli'ilün Bundan öiidin !Jôd {<a~iiyid varıdı

Hem da!Jı divan içün eş ciirıdı

Şöyle kim diinıad-z fikre her gazel

Olmzşıdz nev-'aıiinla bedel

Hem ke/iimznda selaset varzdı

Hem beyanında nefiiset varzdz .

(V.20a, 505-507. Beyitler).

La~Iff ise. "Divlinı 'ünvlin bulup ma'liiın ve meşhür olmamışdur"⁶⁵ diyerek, Cemali'nin divlinının devrinde bile fazla okıınmadığını söyler. Şairin divanının

bilinen sadece tek nüshasının olması, La~Iff'nin görüşünü doğrulamaktadır.

Cemali'nin bu eseri, Nihai Nomer tarafından doktora tezi olarak hazırlanmıştır⁶⁶•

63 Bkz. Kayahan Erimer, "Gün Işığına Çıkan Değerli Bir Eser''. TDAY. Belleten 1973- 1974. TDK. Ankara 1974, s.265-281.

64 Kayahan Erimer. a.g.m., s.266-267.

65 Latlfi. Tezkire-i Latlfi. İkdam Matbaası, İstanbul 1314, s. 121.

06 Nihai No~er. Cemlin ve Divan' ı. İ.Ü .. (Yayınlanmanuş) Doktora Tezi, İstanbul 1988.

Osman YILDIZ 283

f.

Cemali ile ilgili hiçbir kaynakta temas edilmeyen bu mesnevi, şaırın divanıyla birlikte Kayahan Erimer tarafından bulunarak, aslının fotokopisi ve transkripsiyonlu metniyle birlikte yayınlanmışt).T⁶⁷•

Cemall'nin divanının sonunda bulunan 73 beyitlik bu k.iiçük mesnevi, Fatih

Sul~an Mehmed'le yaptığı Arnavutluk Seferi'ni ve orada karşılaştığı zorluklan

anlatır:

"Kişi varıcag Arnavud iline

Sanki miislim . düşer cühüd eline ". ⁶⁸.

3. EDEBi KİŞİLİCÜ

Orta derecede bir şair olan CemalL zamanına göre sade sayılabilecek bir dil ve üsli'ıba maliktir⁶⁹• Fakat bu sadelik. 14. yüzyıldayazılanlar kadar degildir. Gramer özellikleri bakımından ise, şairin çalışılan eserleıi dikkate alındığında⁷⁰: geçiş dönemine has istisnatarla birlikte. Eski Anadolu Türkçesi'nin dil ve imla özellikleri hakimdir.

··cemall, mesnevilerinde yakın akrabası olan (annesinin kardeşi) Şeyhi'nin

etkisinde kalmıştır. Aynca Ahmed Paşa, Necati gibi şairlerin gazellerine de nazireler yazmıştır"⁷¹•

Cemall'nin daha çok taklit seviyesinde kalması ve devrinde, Şeyh!.

Hamdullah Harndi gibi büyük mesnevi şairlerinin yetişmesi sebebiyle, geniş şöhret kazanamamış; bir kaç asır soma da unutulmuştur.

Bununla beraber, La~Ifl. onu medh etmekte ve kudreti derecesinde şöhret

b ulamamasının şaşılacak bir şey olduğunu ifade etmektedir. Diyor ki : "Gayet de

"7

Bkz. Kayahan Erimer. ''Gün Işığına Çıkan Değerli Bir Eser". TDAY. Belleten 1973- 1974. TDK. Ankara 1974. s.265-281.

"8

Kayahan Erimer. a.g.m .. s.271.

"'' Bkz. Faruk K. Demirtaş, "Fatih Devri Şairlerinden CemaH ve Eserleri'', TDED.IV/3.

İstanbul 1951. s.196. .

70 Üzerinde·çalıştığırruz Miffii~u'l-ferec, Osman Horata'nın (Yayınlanmamış) Doktora tezi Hüma vü Hüİnliyün, Nihai Nomer'in (Yayınlanmamış) Doktora tezi Cemali ve Dlvan'ı gibi münferit incelemeler ile. Kayahan Erimer'in TDAY. Belleten 1973-1974'te

yayınlanan "Gün IşığınaÇıkan Değerli Bir Eser"; Faruk K. Demirtaş'ın "Fatih Devri Şairlerinden CemaH ve Eserleri", TDED.IV/3. İstanbul 1951. s.189-213 gibi genel karakterli etüdler.

71 Osman Horata. Hüma vü Hümayün (Gülşen-i 'Uşşa~), İnceleme, Tenkidli Metin, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmaınış) Doktora Tezi, Ankara 1990. s.52.

28-1- Cemali-i Karamani ve Miftahü'l Ferec'i

:::engin es ~'Tn ve mukayyed güftlin vardur. Tarz-ı nagzı zamJimnda makbul ve matbu' olan üslub-ı mergüb iizre ı-'iiki' olmışdur. 'Aceb budur ki. bu kadar ntJ:?nı-ı

plik ve şi'r-i suz-niik ile şöhret bulamamışdur ı·e mahall-i iştihlir iken. mB:?fıar i~hiir

etmemegin d[vlinı 'ünvlin bulup ma '/üm ve meşhiir olmamışdur "~².

Sehi, "!foş-(ab ~ !JJi.s~ten ma 'ii'niye m li/ik kiinsediir. Gaieliyyiiiı piik ve kendisi !Jiib-idrlikdür"⁷³ sözleriyle Cemali'yi överken, 'AH ise. "Edfflan zaınlimna göre bed degüldür, hiilli ki. nlinı-ı namisi şöhret ile miie_ıyed degüldiir .. ~.,şeklindeki ifadeleriyle La!Ifl'nin hlikmüne yakın mütalaada bulunmuştur.

Şairin bütün eserlerinin ilı:nl yayınlan yapılıncaya değin. bu konuda

yazılacaklann. öncekilerden daha sağlıklı olacağı düşünülemez. Cemali'nin 'edebi

kişiliği· ile ilgili olarak. şimdilik kaynaklann zikrettikleriyle yetinmek zorundayız.

B. MİFT AHUL-FEREC

Cemali'nin dini-tasavvufı-ahlaki muhtevalı bu mesnevisinin adı. yazılış

taribi. kime sunulduğu eserde şöyle açıklanır : Fii'iliitün 1 fii'ilatün 1 fii'ilün Çün ki dliı e h/ine çekdiirmez Jıar lic Ad vil·diim ana Miftlihu '1-ferec

(V.24a. 623. Beyit) Çiir sad geçdükde hicretden dübiir

Şast alıcak buldı bu deıyli kenar _.

(V.175b, 4781. Beyit)

Am tertib eyledük Sulpin içiin Bum terklb il Mupammed !fiin i çü n

(V.22a, 556. Beyit).

Buna göre. şair. mesnevisine ·'mutluluğun. anahtarı'' anlamına gelen

"Mifta~u'l-ferec" adını vermiş ve eserini h.860/m.l456 yılında Fiitil:ı Sul!an

Me~ed'e sunmuştur.

72 Latffi. Tezkire-i Latffi, İkdfun Matbaası. İ5tanbull314, 5.121-122.

73 Sehi, Tezkire-i Sehİ, Matbaa-i Amidi. İstanbul 1325, 5.113.

74 'AH, Kü~hü'l-a!!bar. TTK. Ty. No: 554. V. 83b.

Osman YILDIZ 285 Eser, anız vezninde remel bahrinin ''fFiliitün 1 fFiliitün 1 fFilün" kalıbıyla yazılmıştır. CemliTl'nin bu mesnevisi üzerine 1993 tarihinde İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde "Cemali-i Karamani, Miftahu'l-ferec,Dil Özellikleri-Metin-Söz Dizini, C. I-IV, s. VI+ 21S5 + 180 V. künyeİi bir Doktora Tezi, Osman Yıldiz tarafından hazırlanmıştır. Mifta~u'l-ferec'in hazırlanan tenkitli metninde 4913 beyit vardır⁷⁵• Bu sayıya, eserde geçen Arapça, Farsça (36 beyit) beyitler ile, Ü. (=İstanbul Üniversitesi "Kij).:Ty. No : 2331) nüshasında olan, ancak esas aldığımız S. (=Süleymaniye Ktp., Hacı Selim Ağa Ktp., Kemarıkeş Bölümü)

nüshasında olmayan (21 beyit) beyitler, dipnotlar kısmında verildi, dahil değildir.

B.ı. Miftahu'l-ferec'in Nüshalarının Tavsifi

Mifta~u '1-ferec' in nüshaları, diğer eser lerine göre daha fazladır. B u mesnevinin yurt içi ve yurt dışı kütüphanelerde olmak üzere, bilinen, toplam beş

nüshası vardır. Ergun⁷⁶ ve Timurtaş⁷⁷ ise, İstanbul'da iki; Berlin'de de bir nüshasının olduğunu söylemf. Miftii~u'l-ferec'in yazmaları, Atatürk Üniversitesi ve Halil Erdoğan Cengiz'in şahsi kütüphanesindeki nüshalarla⁷⁸, beşe çıkmaktadır⁷⁹. Bunları

şu şekilde sıralayabiliriz : a. Yurt İçi N üshaları

ı. Ü. : İstanbul Üniversitesi Ktp .. Ty. No: 2331. Eser, 2. sayfadan itibaren

başlıyor. Besınele k!.smı yoktur.

Yk.: 177.

St. : 13.

Toplam beyit sayısı : 4244. -···

Ebat: 17x13 cm.

İstinsah tarihi: H.898/m.l492.

Müstensih : Abdal Hasan.

Yazı : Harekeli nesih.

75 Sadeddin N. Ergun. Miftahu'l-ferec'in. 4939 beyit olduğunu söyler (BkZ. Türk Şairleri, Ülkü Basımevi. İstanbul 1945. C.ill, s.981); Faruk K. Timurtaş ise. 4600 beyit kadardır.

der. (fatih Devri Şairlerinden Cemall ve Eserleri. TDED. IV/3. İstanbul1951. s.196).

76 Bkz. Sadeddin N. Ergun. Türk Şairleri, Ülkü Basımevi. istanbul1945, C.ill. s.981.

77 BkZ. Faruk K. Demirtaş. "Fatih Devri Şairlerinden Cemali ve Eserleri". TDED.IVi3.

Istanbul 1951. s.l 96.

78 Bkz. Osman Horata, Hüma vü Hümayün (Gül~en-i 'Uşşak), İnceleme, Tenkidli Metin, Hacettepe Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. ("YayınlanmamıŞ) Doktora Tezi, Ankara 1990. s.84.

79 Bu nüshaların yanında, Milli Kütüphane'de mikro-filmleri bulunan; Cemali-i (~ınan!

. ?). Miftil~u '1-ferec (?),Hacı Selim Ktp. Hüdai Kısmı No: 1045/5, V.244-338; Milli Kütüphane, MF A. (A). 143 ve CemalT-i (~ani), Risale ff't-ıa~avvüf (Miftill~u'l-ferec

?), Ayasofya Ktp. 1478, V.la-86b, Milli Ktp., MFA. (A) 544 nolu nüshalar, Miftil~u'l-ferec değildir. Zaten katalog fişlerinde de. soru işaretleri konarak, bu husustaki tereddütler belirtilmeye çalışılmıştır.

286 Cemali-i Karamani ve Miftahü'l Ferec'i

2. S. : Süleymaniye Ktp., ^Hacı Selim Ağa Kitaplığı, Kemankeş

Bölümü.T8II, No: 447.

Yk.: 179.

St.: 15.

Toplam beyit sayısı: 4913.

Ebat: 148x105-116x75 mm.

İstinsah tarihi: H.920/m.1514.

Müstensih : Hacı.

Yazı : Talik.

3. Halil Erdoğan Cengiz'in şahsi kütüphanesindeki nüsha⁸⁰• Baştan bir kaç yaprak kopmuştur.

Yk.: 170.

St. : 15.

Ebat : 146x203-93x145.

İstinsah tarihi: H.912/m.IS06.

Müstensih : Tevfik

4. Atatürk Üniversitesi Ktp., S. Özege Kitaplığı (Agah Sım Bölümü),no: 1 (Bu nttsha, 1987 yılından beri kayıptır).

b. Yurt Dışı N üshaları

ı. Orientabteilung Staatsbibliothek Prenssiseber Kulturbesitz, Pertsch (Berlin Trk.) No : 378, s.371

Yk.: 149.

St.: 13.

Toplam beyit sayısı: 3606.

İstinsah tarihi: H.898/m.1492.

Müstensih : Yüsuf b. Muhammed.

Yazı : Harekeli nesih.

En eski nüsha olmamakla birlikte. tarnlığı, beyit sayısının fazlalığı ve dil olarak diğerlerinden daha değerli olduğu için, çalışmada S. nüshası esas alınmıştır.

Ayrıca. istinsah tarihi itibariyle en eskisi olan Ü. nüshası karşılaştırma, Berlin Ktp.

No:_ 378'deki nüsha ise kontrol için kullanıldı.

80 Bkz. Osman Horata, Hüma vü Hümiiyün (Gül§en·i 'U§§~), İnceleme, Tenkidli Metin, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınhinmamış) Doktora Tezi,

Ankara 1990, s.84. ·

Osman YILDIZ 287

B.2. Mifta~u '1-ferec'in Mu~tevası

Klasik her mesnevide görüldüğü gibi, Cemali'nin Mifta~u'l-ferec'i, giriş,

konunun işlendiği bölüm (agaz-ı dastan) ve bitiş (gatime) olmak üzere üç bölümden meydana gelmektedir. Bu plan, umumiyede müstakil bir kitap olarak yazılan

rnesnevilerde aynıdır. Ancak 13. ve 14. yüzyıllarda yazılan ilk dönem rnesnevilerinde bu şekil açıkça görülrnernekte, bazılarında giriş veya bitiş.

bazılarında ise, her ikisi de bulunmamaktadır. Bu duruma daha sonraki dönemlerde kalerne alınan kısa rnesnevilerde de rastlanmaktadır⁸¹•

Miftahu '1-ferec'in muhtevasındaki bölümler şöyledir:

ı. Giriş Bölümü

Giriş bölümü, V.43a'ya kadar olup, toplam 1143 beyitte işlenmiştir.

Ceınali, mesrievisine münacatla başlar. Bunu bir kaside ve bir münacat takip eder.

Ardından konuyla ilgili ~ikayet-i ınünasib başlıklı rnutasavvıfane· hikayeler verilir.

Bunlardan sonra ise, içinde ayet, J.:ıadi~, kelam-ı kibarların bulunduğu biri kaside

şeklinde olmak üzere üç na't gelir. "Der sebeb-i te'lif-i In kitab-ı rü~-efza vu feraJ.:ı­

feza el-müsemma bi'l-rniftaJ.:ıi'l-ferec" başlıklı bölümden sonra, Fat~ Sultan

Mehıned için yazılan biri içinde tegazzülü de bulunan kaside olmak üzere iki medhiyye vardır. ,"Kelime-i çend be-padişah-ı cihan-penah e'azza'llahu te'ala ensarahu'" başlıklı bölüm de Fatih Sultan Mehıned'e hitaben yazılmıştır. Mesnevinin girişi ··Der beyan-ı şi'r ü J.:ıııl5-~at-ı o", ''Der beyan-ı ·ışi( başlıklı iki rnanzume ve bunlarla ilgili "f;Iikayet-i münasib, I;Iikayet der In mııl5-aın, I;Iikayet der In mııl5-al,

I;Iikayet der ma~all-ı In hal ve I;Iikayet der In J.:ıal"lerle sona erer.

Görüldüğü üzere klasik bir mesnevide bulunması gereken kısunların çoğuna

yer verilmekle birlikte, dibace, ınu'cizat. ınedJ.:ı-i çehar-yar gibi bölümler yoktur.

Buna karşılık ınesnevinin teşekkülünde umumiyetle eserin sunulduğu kişiye

medhiyye, sebeb-i te'lif bölümünden önce verilirken, Mifta~u'l-ferec'de tam tersi bir uygulama görülmektedir. Ayrıca aşk ve şiirle ilgili manzumelere, rnesnevilerde pek sık rastlanmazken, eserde bupl.ara yer verilmesi, MiftaJ.:ıu'l-ferec'i klasik mesnevilerden ayıran özellikleridir.

Eserdeki tev~Id,. münacat, na't ve medhiyyelerdeki muhteva, klasik mesnevilerde olduğu gibidir. Cerna!I, MiftaJ.:ıu'l-ferec'in yazılış sebebi için, daha önce aşıkane şiirler (Hüına vü Hüınayün Mesnevi'si) yazdığını, artık .'ilahiyyat' konulu şiirler yazması gerektiğini belirterek, eserinin dini-ahlaki konulu, didaktik mahiyette bir mesnevi olduğunu söyler : · ·

81 Bkz. İsmail Ünver, "Mesnevi", Türk Dili, Türk Şür Özel Sayısı II (Divan Şüri), S. 415- 417, Temmuz-Eylül 1986, s.432-433.

288 Cemali-i Karamani ve Miftahü'l Ferec'i

Fa:'üittün 1 fıi'ilatün 1 fıi'ilün Çün ki 'ışJ.ayyata irdi intiha

!fii_tırilii 'uşş al!a ba!Jş it di ne va Anda ğatm o ldı u~ülıla filrü'.

Bes ilahiyyata J.al şimdi şürü'

(V.21b, 547 ve 548. Beyitler) Ki evvel ü iif!ir iliihiyyatdur

Şerre nefy ü ğayr içün işbatdur

(V.23b. 605. Beyit).

Cemall'ye göre, şiir insanlara faydalı olabilmek için yazılmalıdır :

Fa:'ilatün 1 fıi'ilatün 1 fıi'ilün

. Şi '~;)le ı~/iif.ıı iş' iir itseler

!fübrJur her yerde tekrar itseler Ol degüldür Ilk şii' irden murad Kim ide şi 'rüFı ~aliif:ıım fesad N8.:?IJ1 ana dirler ki iliihiyyat ola

Ifiknıet ile nu~.fı i çü n ebyat ola

(V. 31b, 815 ve 821. 822. Beyitler).

Buradan şairin sanatının aşıkane konulardan, dini-ahiald eseriere doğru bir gelişme ve değişme gösterdiği anlaşılmaktadır. Cemii!I, "Der beyan-ı 'ış~" başlıklı bölümde ise, akıl ve aşk arasındaki farkı şöyle anlatmaktadır :

Fa:'ilatün 1 fıi'ilatün 1 fıi'ilün 'A.Ipı !ıf1 u 'ışi!z bil üstiicJ..kiir Var tefiivüt ara yirde bJ.şümiir '/ş ka rii!Jıb olmaz her nii-tüviirı 'Işk içün kamil gerekdür kiir-diirı

(V. 36b, 952 ve 953. Beyitler).

2. Konunun İşiendiği Bölüm (Agaz-ı Dastan)

Burası, asıl konunun işlendiği, mesnevinin ana bölümüdür. Bu bölüm, eserin bütünü içinde 130 varak, 3578 beyitten oluşmaktadır.

Osman YILDIZ 289

Miftii~u'l-ferec'in tahkiye kısmında 'Emanet' ve 'Şıfat' başlıkları altında numaralanmış konular. mutasavvıfane hikaye. ayet, ^~adi§ ile ^keliim-ı kibiirlarla süslenerek anlatılmıştır. .Emanet başlıklı bölümlerde göz, kulak, ayak gibi

organların insanlara ^veriliş gayesi ile, bu organların vazifeleri ifade edilir. Tarikat ve

makamlarının tertibi, dünyanın fil.niliği, dinden uzaklaşınış gafiller ile herkese

faydalı nasihatler, hitaplar ise bu ana bölümün diğer alt başlıklı konularıdır. Şıfat başlıklı bölümlerde, dünya ve ahirette sevilmeyen arneller bir bir anlatılıp, bu arnellerden uzak durulması öğütlenmektedir. Cemiili'nin yerdiği sıfatlar şunlardır:

Hisset (cimrilik), ^~1-i emel ^(hırs, tamah, tükenmez arzu), nefs-i emrniire ^(insanı

kötülüğe sürükleyen nefis), kibir, bencillik, sırrı ifşa ve kişinin ayıbını yüze vurmak, içki içmek, namaz, oruç gibi ibadetlerin terki, edep dışı davranışlar, zina, nifak v:e benzeri konular ...

3. Bitiş (.giitime) Bölümü

Bu bölüm 7 varak olup, toplam 189 beyitte işlenmiştir. Cemiili, biitime bölümünde, önce eserini ve şairliğini over; sonra mesnevinin yazılış. tarihini verip,

kısa bir bahar tasviri yapar. Ardından bir münacat ve müellifin kendine hitaben

yazdığı bir manzuıne gelir. Eser, bu bölüme uygun·· mutasavvıfane dört hikaye ile son bulur. Miftahu'l-ferec'de, bazı mesnevilerin biitime bölümlerinde görülen

tev~Id. med~iyye gibi şiirlerle, eserin beyit sayısı ve vezniyle ilgili bilgilere yer

verilmemiştir.

Şair, biitimenin başında, mesnevisini gül bahçesine benzeterek, onu.

Allah'ın yardımına binaen ihtimaınla yazdığım anlatır:

Fii'ila'tün 1 fa'iliitün 1 fii'ilün Ifamdü li'IIiih aldı bu !Joş gül-sitan

Jiifl-i 'iifiin içiin şekker-sitiin

'Avn-ı haf4:ıla alındı ihtinıam Kim düzi/di /u.tf ile aldı tamam

(V. 173b, 4725 ve 4726. Beyitler).

Cemiili, hiç bir şairin kendisi kadar güzel şiirler vücuda getiremediğini

söyleyerek, şairliğini över:

Fii'iliitün 1 fa'iliitün 1 fa'ilün Söz düzenler ciilem içinde tamiiın Bu farllfüzre diınemişler keliiın

(V.175a. 4764. Beyit).

290 Cemali-i Karamani ve Miftahü'l Ferec'i

Şair, Mifta4u'l-ferec'i h.860/m.1456 tarihinde yazdığım belirterek, eserinin okuyuculara yararlı olmasını dil er :

Fa'ilatün 1 fa'ilatün 1 fa'ilün Çar ~d geçdükde hicretden diibiir

Şa~t alıcak bu/dı bu derya keniir (V. 175b, 4781. Beyit)

~rınufı gözlerin pür-niir lfıl Hii:tırınufı hatırın

.

Jibb-ı nu~J.ııdur çii lfaniin-ı şifii

!faste-dil bulsun keliimından ~afii

(V.176a, 4793, 4794 ve 4801. Beyitler).

l:İatimenin sonunda Cema!I, kendisine hitaben yazdığı şiirde, iyi bir mürnin olmak için iyi arneller yapmak gerektiğini anlatıp, belki bir beyti sebebiyle Allah'ın

kendisini affedebileceğini söyler :

Fa'ilatün 1 fa'ilatün 1 fa'ilün

İ Cemiiliniçe bir giift ü giiy Var 'amel]fılmalfda ey/e cüst ii ciiy Ol cemllüii ~ikrini tekrar lfıl

Ni 'metiniifı şiikrini egkiir lfıl ·

Der-gelıinde 'ada lfılup iltica

!fii_tıruiidan gitmesün !Javf u reca Ol ki faZ/ı fey:i o/dı cav~an

'Afv ide bir beytüii içün rayigiin

(V.l76b~177a, 4802, 4805, 4807 ve 4817. Beyitler).

Osman YILDIZ 291

FAYDALANILAN KAYNAKLAR e . cAH, Künhü'l-agbar, TIK. Ty. No: 554.

e c Aşı~ Çelebi, Meşa'irü'ş·şu'ara, Owens, London 1971.

e Hüseyin AY AN, "Divan Edebiyatı" , Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. IL Dergiili Yay., İstanbul1977.

e Hatice A YNUR, Türk Üniversitelerinde Yapılan Eski Türk Edebiyatı Tezleri Bibliyografyası {1982-1990), Boğaziçi Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, S. I, İstanbul 1991.

o Nihat Sami BANARLI, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, Milli Eğitim Basımevi. İstanbul 1971.

e Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, C. II, Meral Yay., İstanbul 1972.

• Büyük Larousse, Sözlük ve Ansiklopedi. C. II, Gelişim Yay .. İstanbul 19S6.

• İ. Çetin DERDİYOK. Cemali Divanı (İnceleme-Metin), Çukurova Üniversitesi, (yayınlanmamış) Yüksek Lisans Tezi, Adana 1988.

.. Sadeddin Nüzhet ERGUN, Türk Şairleri, C. III, Ülkü Basımevi, İstanbul 1945.

o Kayahan ERİMER, "Gün Işığına Çıkarılan Değerli Bir Eser", TDAY.

Belleten 1973·1974. TDK. Yay., Ankara 1974.

o Joseph von HAMMER, Geschichte der Osmanisehen Dichtkunst, C. I, Pesth. 1836.

e Osman HORATf,., Hüma vü Hümayün (Gülşen·i 'Uşşa~), İnceleme, Tenkidli Metin, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış) Doktora Tezi, Ankara 1990.

• ~af-zade Faizi, Zübdetü'l-eş'ar, İ.Ü. Ktp. Ty. No : 3289.

cı Nihai Nomer KARAMAN. Cemali ve Divanı, İ.Ü. (Yayınlanmamış) Doktora Tezi, İstanbul 1988.

o Katip Çelebi, Keşfü'~·~ün, Ş. Yaltkaya, K. R Bilge, MaarifMatbaası, C. Il, İstanbul 1943.

• ~malı-zade J:Iasan Çelebi. Teymetü'ş-şu'ara, İ. Kutluk, TIK. Yay., C. I, Ankara 1989.

• La!"ffi, Te,?:kire-i La~ffi, İkdfun Matbaası, İstanbul 1314.

o Mehmed Süreyya, Sicill-i cܧmani, Matbaa-i Amire, İstanbul 1311.

o Riyazi, Riyazü'ş·şu'ara,

i.ü.

• SehT, Te,?:kire-i Sehi, Matbaa-i Ami.di, İstanbul1325.

• Şemseddin Sami, ~amusu'l·a'lam, C. III, Milıran Matbaası, İstanbul 1308.

C! Faruk Kadri DEMİRTAŞ (TİMURTAŞ), "Fatİh Devri Şairlerinden Cemiili ve Eserleri", TDED. IV/3, İstanbul 1951.

• Faruk Kadri TİMURTAŞ, ŞeygT ve Şusrev ü ŞIDıı'i, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1963. .

• Türk Ansiklopedisi, C. X, Milll Eğitip:ı Basımevi, Ankara 1960.

• Faruk Nafız UZLUK, "Germiyanlı Hekim Şeyhf'nin Babası ve Dedesinin İsmi", Tasvir Gazetesi, 10 Mayıs 1949.

292 Cemali-i Karamani ve Miftahü'l Ferec'i

• İsmail ÜNVER. "Mesnevf", Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan

Şiiri), S. 415-417, Temmuz-Eylül 1986.

• Osman YILDIZ. Cemali -i ~aramani, MiftaJ:ıu'I.ferec (Dil Özellikleri- Metin-Söz Dizini), C.I-IV, İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,

(Yayınlanmamış) Doktora Tezi. Malatya 1993.