TOPRAK OLUŞUMU VE TOPRAK TİPLERİ Toprak çeşitleri ve özellikleri ve Türkiye'de görülen toprak tipleri yenilenen coğrafya müfredatı ile birlikte 10.sınıf coğrafya konuları içerisinde işlenmektedir.
Toprak Çeşitleri Nelerdir?
Toprak yer kabuğunu oluşturan kayaçların ufalanması sonucu oluşan içinde mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunan canlı bir örtüdür.Toprak çeşitleri konusu aşağıda detaylı anlatılmıştır.
Kayaçların Çözülmesi
Taşların fiziksel ve kimyasal yollarla parçalanarak ayrışmasına çözülme denir.
Toprak oluşabilmesi için taşların çözülmesi gerekir. Taşların çözülmesi iki şekilde gerçekleşir.
Fiziksel (Mekanik) Çözülme
Kayaçların kimyasal yapısında hiçbir değişme olmadan meydana gelen ayrışmaya fiziksel çözülme denir.
Fiziksel çözülmede en önemli etken sıcaklık farkıdır. Gündüz ısınıp genişleyen kayaçlar gece soğuyarak sıkışır ve çatlayarak parçalanır. Bu durum çöl ve karasal iklim bölgelerinde daha çok görülür.
Soğuk iklim bölgelerinde ve yüksek dağlık alanlarda gündüz eriyerek taşların arasına giren suların, gece donarak hacim
genişlemesiyle taşların fiziksel parçalanmasına neden olur. Bu duruma buz çatlaması da denir.
Taşların boşluklarına giren bitki köklerinin zamanla kök ve gövdelerin kalınlaşması sonucu taşlar parçalanır. Bu olaya biyolojik ayrışma adı da verilir.
Kimyasal Çözülme
Kayaçların kimyasal özelliklerinin nem ve
sıcaklığın etkisiyle değişmesi sonucu çözülmeye denir. Nemlilik ve sıcaklığın fazla olması
kimyasal çözülmeyi kolaylaştırır.
Kimyasal çözülme sıcaklık ve nemin fazla olduğu Ekvatoral iklim, Musun iklimi, Savan iklimi ve Ilıman okyanusal iklimin görüldüğü yerlerde etkilidir.
Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler Toprak çeşitleri ve özelliklerini etkileyen faktörler iklim, ana kaya, zaman, yer şekilleri, canlılardır.
1. İklim: Toprak oluşumunda en önemli faktördür. İklimin kurak veya nemli olması fiziksel ve kimyasal çözülmeyi etkiler. Yağış miktarının fazla olması toprak içinde bulunan tuz ve kireç oranını azaltırken, aksine yağış miktarının az olması tuz ve kireç oranını artırır. Toprakta humus birikimi de iklime bağlıdır. Bitki artıklarının topraktakta birikmesiyle oluşan ve toprağın rengini koyulaştırarak verimini artıran organik maddeye humus denir.
2. Ana Kaya: Ana kayanın direnci kayacın cinsi toprağın yapısını etkilemektedir. Örneğin;
ana kayanın kalker olduğu yerlerde kireçli topraklar, bazaltik olduğu yerlerde ise kara topraklar oluşur.
3. Zaman: Toprağın oluşması için çok uzun yıllar geçmektedir. Örneğin; 1 cm
kalınlığındaki toprağın oluşumu yaklaşık 100-150 yıl sürmektedir. Topraklar oluştuğu zaman göre genç olgun yaşlı topraklar olarak sınıflandırılmaktadır.
4. Yer Şekilleri: Eğim, bakı, yükselti toprağın oluşumunda etkilidir. Çok eğimli arazilerde aşınma fazla olduğundan toprak örtüsü oluşamaz. düz alanlarda toprak kalınlığı eğimli arazilere göre fazladır. Bakı etkisine bağlı olarak dağların güneşe dönük veya denize dönük yamaçlarında toprak oluşumu hızlı iken, diğer yamaçlarda yavaştır.
Yükseltiye bağlı olarak sıcaklık azaldığından farklı yüseltide farklı topraklar
oluşmaktadır.
5. Canlılar ve Bitki Örtüsü: Toprak oluşumuna canlı organizmalar (bitki ve hayvanlar) etki eder. Bitkiler yağışlarla düşen suyun toprağa sızmasını sağlar, kökleriyle tutarak erozyonu önler. Bitki kalıntıları topraktaki humus miktarını artırır.
Bunun yanında tarla faresi, köstebek, yılan, solucan gibi hayvanlar alttaki toprağı yüzeye çıkararak toprağın karışmasına ve
havalanmasını sağlar.
Toprak Katmanları
Oluşumu tamamlanmış bir toprak profili incelendiğinde, fiziksel ve kimyasal özellikleri birbirinden farklı katmanlar olduğu görülür. Bu katmanlara horizon denir.
A Horizonu: Üzerinde ekim ve dikim işlerinin yapıldığı organik maddelerce zengin toprağın en üst katmanıdır. Bitki kalıntılarının toprağa karışması nedeniyle humus bakımından zengindir. Dış kuvvetlerin sürekli aşındırdığı katman olduğu için bu katmana aşınım katmanı da denir.
B Horizonu: Yıkanma sonucu üsteki katmandan sızan tuz, kil, demir gibi
minerallerin biriktiği katmandır. Bunun için bu kata birikme katı denir.
C Horizonu: Ana kayanın küçük bloklar haline ayrıştığı katmandır. (Ayrışma katı)
D Horizonu: Ana kayanın parçalanmamış olduğu katmandır.
Toprak Çeşitleri (Toprak Tipleri)
Toprak çeşitleri ve özelliklerine göre zonal, intrazonal, azonal olmak üzere üç gruba ayrılır.
Toprak tipleri ve özellikleri aşağıda tabloda gösterilmiştir.
Zonal Topraklar
İklim ve bitki örtüsüne bağlı olarak oluşan ve bütün toprak katmanlarının görüldüğü toprak çeşididir. Yerli topraklar da denir.
Laterit Topraklar: Dönenceler arasında sıcak nemli iklim bölgelerin toprağıdır. Özellikle Ekvatoral iklimin yaşandığı Amazon, Kongo havzası gibi yerlerde Ekvatoral yağmur
ormanları altında oluşan topraklardır. Sıcaklık ve yağış fazla olduğu için toprakta yıkanma fazladır. Buralarda bitki örtüsü çok gür olmasına rağmen, topraktaki mikro organizmalar bitki artıklarını tükettiği için topraktaki humus miktarı azdır. Toprak içerisinde bulunan demir bileşikleri nemin etkisiyle oksitlenerek toprağın kırmızı renkli olmasına sebep olmuştur.
Podzol Toprakları: Soğuk nemli iklim bölgelerinde iğne yapraklı ormanların bulunduğu alanlardaki topraklardır.
Yıkanmanın etkisiyle toprak kül renginde olup mineral bakımdan fakirdir. Dünyada karasal iklimin görüldüğü Sibirya, Kuzey Avrupa, Kuzey Amerika'nın kuzeyinde görülür.
Terra Rossa (Kırmızı Topraklar): Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerde kireç taşları (kalker) üzerinde oluşur. Bu topraklar
bünyesinde bulunan demirin oksitlenmesinden dolayı kırmızı renklidir.
Kahverengi Orman Toprakları: Orta kuşağın nemli iklim bölgelerinde, ılıman okyanusal iklimin hakim olduğu alanlarda görülür. Kışın yaprağını döken geniş yapraklı ormanlar altında görülen humusca zengin verimli topraklardır.
Kahverengi Bozkır Toprakları: Orta kuşak karasal iklim bölgelerinde, yıllık yağış miktarının 400 mm'nin altında olan yerlerde görülür. Bu topraklar humus bakımından fakir olduğu için verim azdır. Küçükbaş hayvancılık ve tahıl tarımı yapılır.
Kestane Renkli Bozkır Toprakları: Karasal iklim bölgelerinde yıllık yağış miktarının 400 ile 600 mm arasında olan yerlerde görülen
topraklardır. Küçükbaş hayvancılık ve tahıl tarımına uygundur.
Çernezyomlar (Kara Topraklar: Orta kuşağın yarı nemli yazları yağışlı karasal iklim
bölgelerinde çayır bitki örtüsü altında oluşan topraklardır. Toprağın üzerinde gelişen gür otlar kuruyarak toprağa karışır, bu nedenle zonal topraklar içerisinde en verimli olanıdır.
Çöl Toprakları: Çöl bölgelerinde oluşan verimsiz topraklardır. Buharlaşma ve yağışın azlığı nedeniyle tuz ve kireç oranının fazla olduğu topraklardır.
Tundra Toprakları: Kutuplara yakın Tundra iklim bölgelerinin toprağıdır. Yılın büyük bir kısmı donmuş halde olan bu topraklar, yazın sıcaklıkların 0°C'nin üzerine çıkmasıyla çözülerek bataklık halini alır. Tarıma elverişli değildir.
İntrazonal Topraklar
İntrazonal toprakların oluşumunda ana kaya ve yer şekilleri etkili olmuştur. Toprağın A ve C horizonlarına sahiptir. Sulu, tuzlu, kireçli topraklar olmak üzere üçe ayrılır.
Halomorfik Topraklar: Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde suda çözünmüş halde
bulunan tuz ve karbonat gibi maddelerin suyun buharlaşmasıyla toprağın yüzeyinde veya çeşitli derinliklerinde birikmesiyle oluşur. Tuzlu
topraklar ve tuzlu-sodik (alkali) topraklar olmak üzere ikiye ayrılır. Çorak olan bu topraklarda bitki örtüsü azdır.
Hidromorfik Topraklar: Taban su seviyesinin yüksek olduğu alanlarda ya da dışa akışı olmayan bataklıklarda görülen verimsiz topraklardır. Çeltik tarımı için uygundur.
Kalsimorfik Topraklar: Yumuşak kireç taşı ve killi kireç taşının (Marn) yaygın olduğu alanlarda oluşan topraklardır. Kireç yönüyle zengin olan bu topraklar ikiye ayrılır.
Vertisollar: Eski göl tabanlarında killi kireçli araziler oluşan topraklardır. Kurak dönem içerisinde çatlaklar içerisine dökülen toprak ve taşlar yağışlı dönemde tekrar toprak yüzeyine itilir. Bu nedenle bu topraklara dönen topraklar denir.
Rendzinalar: Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşan topraklardır. Koyu renkli olan bu
toprakların alt kesiminde kireç birikimi fazladır.
Azonal Topraklar
Dış kuvvetlerin taşıyıp biriktirmesiyle oluşan topraklardır. Bu toprakların horizonları yoktur.
Başka yerden taşınıp geldikleri için
bulundukları yerin iklimini yansıtmazlar. Toprak çeşitleri ve özellikleri içerisinde mineralce zengin olan azonal toprakların verimi oldukça yüksektir.
Alüvyal Topraklar: Akarsu biriktirmesiyle oluşan topraklardır. Mineral madde ve humus bakımından çok zengin olan topraklardır. Her türlü tarımsal faaliyetler için elverişli
topraklardır.
Kolüvyal Topraklar: Dağlık alanlarda yamaçlar boyunca ufalanan malzemenin dağların etek kısımlarında birikmesiyle oluşan topraklardır.
Litosol Topraklar: Bitki örtüsünün olmadığı dağlık yamaçlarda aşınmanın sürekli olması sonucu ince malzemeler aşağılara taşınır.
Bunun sonucunda dağın yamacında iri kayaçlardan olaşan malzemeler kalır. Bu topraklara litosol topraklar denir.
Lösler: Rüzgarların kurak bölgelerde taşıyıp biriktirmesiyle oluşan topraklardır. Mineralce zengin olan bu topraklar kolayca
aşınabilmektedir.
Morenler: Buzuların taşıyıp gücünün azaldığı yerde biriktirdiği topraklardır. Bu topraklara buzul taş topraklar da denir. Moren topraklar kalıcı kar sınırının olduğu dağlık bölgeler ile kutup bölgelerinde rastlanır.
Regosoller: Volkanik arazilerde özellikle tüflerin yaygın olduğu alanlarda görülür.
Tüflerin ayrışmasıyla oluşmuş kum
boyutundaki malzemeler üzerinde gelişen topraklardır.
Torf Nedir?
Torf toprak organik madde bakımından zengin olan bir toprak çeşididir. Nemli bölgeler ve yağış fazla olduğu alanlarda, taban su seviyesinin fazla olduğu bataklıklar ve göl kenarları gibi su altında ortaya çıkan bitkilerin yıllar içerisinde çürümesi ile olur. Bitkinin çürüye bilmesi için hava ile temasının olmaması gerekir.
Torf Toprak Kullanım Alanları
• Fidelerin hazırlanmasında
• Saksı bitkilerin yetiştirilmesinde
• Sera alanlarında toprak yapısını değiştirmede
• Kültür Mantar üretiminde
• Toprağın organik içeriğini arttırmada
• Topraklarda uygun bir pH ortamı oluşturmada
• Sulama esnasında köklerin nemini korumak için
• Ağaçların köklerini kış soğuklarından korumak için
• Golf sahaları alanlarında
Bu ders notu aşağıdaki linkten indirilmiştir.
https://www.derscografya.com/toprak-cesitleri- ve-ozellikleri/
