Orta Asya’nın Gelişen Ekonomik Gücü: Makro Ekonomik Göstergeler ile Özbekistan
The Developing Economical Power Uzbekistan with Macroeconomic Indicators
Prof. Dr. Mehmet Alagöz (Selçuk University, Turkey) Prof. Dr. Selahattin Sarı (Beykent University, Turkey)
Prof. Dr. Ahmet Ay (Selçuk University, Turkey) Abstract
Each country aims a prosperous life standard, and therefore follows socio-economical policies. The consequences of the policies determine their level of growth. There are many indications that show the level of their growth. In 1991, having declared its independence, Uzbekistan has undertaken the role of being a key country in Middle East with its rich cultural values, deep-rooted history, geopolitical location, and its economical potential.
In addition, there have been several prominent factors which contribute country's level of growth such as cheap labor, high farming potential, and rich natural resources like oil and gas. In this study, the development of selected macro socio-economic values of Uzbekistan between 1991 and 2016 will be analyzed, and there will be economical and political suggestions for the future.
1 Giriş
Özbekistan, zengin kaynakları, köklü tarihi, jeostratejik konumu ve ekonomik potansiyeli ile Orta Asya’da kilit ülke konumundadır. Bağımsızlık sonrasında kısa bir dönem serbest piyasa ekonomisinin gereklerini yerine getirmede sorunlarla karşı karşıya kalmasına rağmen ucuz işgücü, yüksek tarımsal potansiyeli, petrol ve doğalgaz gibi kaynakları Özbekistan’ın ekonomik anlamda hızlı toparlanmasına katkı sağlamıştır. Özellikle 1998 yılında yürürlüğe giren “Yabancı Yatırımlar Kanunu” ile ülke ekonomik yapısındaki değişim sürecinin hızlanmış olması, Orta Asya’da lokomotif ülkelerden biri olduğunu göstermiştir. Ayrıca Özbekistan sadece ülke içinde uyguladığı politikalar değil, aynı zamanda diğer ülkeler ile siyasi ve ekonomik işbirliklerini artıracak stratejileri de eş zamanlı yürütmesi, 2000 yıllardan sonra gelişiminin hızlanmasına yardımcı olmuştur. Bu kapsamda bir taraftan BDT ülkeleriyle serbest ticaret anlaşmaları aracılığıyla ekonomik ilişkilerini kuvvetlendirirken, diğer taraftan UNDP, UNCTAD, UNIDO gibi BM örgütleri, IMF, WB, Asya Kalkınma Bankası, İslam Kalkınma Bankası, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, Şanghay İşbirliği Örgütü, DTÖ gibi örgütler ile ilişkilerini geliştirmiştir.
Orta Asya’nın ve tarihi ipek yolunun ortasında yer alan Özbekistan’ın sahip olduğu kendine has zenginlikleri ve konumu göz önünde tutularak, geçiş süreci ve özellikle 2000 yıllardan itibaren makroekonomik göstergelerindeki değişim ve gelişim performansı değerlendirilecektir. Bununla beraber bazı makro göstergelerin gelişimi bölgedeki diğer benzer ülkeler ile karşılaştırılması yapılacaktır.
2 Seçilmiş Makro Ekonomik Göstergeler ile Özbekistan
Günümüzde, ulusal ekonomileri ve dünya ekonomisini analiz edebilmek için kullanmakta olduğumuz GSYH, KBGSYH, Büyüme Oranı, Dış Ticaret Dengesi, Toplam Yatırım ve tasarruf Oranları, Enflasyon, İşsizlik, Dış Borç Servisi, Sektörel Gelişmeler gibi makro ekonomik göstergeler değişken olarak kullanılmaktadır.
Şekil 1. Özbekistan’ın GSYİH Sabit Fiyatlarla 2010 ABD$ Kaynak: The World Bank 0
10,000,000,000 20,000,000,000 30,000,000,000 40,000,000,000 50,000,000,000 60,000,000,000 70,000,000,000
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Özbekistan, bağımsızlık sonrası ilk yıllarında yaşadığı ekonomik sorunlardan sonra, 1996 yılında 13.8 milyar dolar olan GSYH’sını, 2016 yılında 68.5 milyar dolara yükseltmiştir. Uygulamaya koyduğu ekonomik politikalar ile GSYH’sında sürekli olarak yükseliş eğilimi yakalayan Özbekistan, bölgesinde de ekonomik bir güç olacağının sinyallerini vermektedir. Bu anlamda bölgesinde Rusya (1248 milyar dolar) ve Kazakistan’dan (124 milyar dolar) sonra en büyük ekonomik büyüklüğe sahip ülke konumundadır. Bu özelliği ile Azerbaycan (50 milyar dolar), Türkmenistan (34 milyar dolar), Kırgızistan (6 milyar dolar) gibi ülkeleri geride bırakmıştır.
Şekil 2. Özbekistan’ın Büyüme Oranı (%) Kaynak: The World Bank
Özbekistan’ın GSYH’sındaki bu yükseliş özellikle 2005 yılından sonra büyüme oranlarında da net bir şekilde kendini göstermiştir. Bağımsızlık sonrası kısa bir dönem küçülmeler yaşansa da 1996 yılından sonra yüksek büyüme oranları ile ekonomisini geliştirdiği görülmektedir. 1996-2004 yılları arasında ortalama %4 ekonomik büyüme gerçekleştiren Özbekistan, 2005-2016 döneminde ortalama %8’lik bir ekonomik büyüme gerçekleştirmiştir. Bu durum istikrarlı bir finans ve bankacılık sisteminin oluşturulduğu ve ülkenin son on yıllık dönemde kaynaklarını daha verimli kullanıldığının göstergesidir.
Şekil 3. Özbekistan’ın KBGSYH Kaynak: The World Bank
Bağımsızlık sonrası serbest piyasa ekonomisine uyum süreci Özbekistan’ın 2000 yılların başına kadar gelir kaybına maruz kalmasının en büyük neden olarak görülmektedir. 2000’li yılların başından itibaren uyguladığı ekonomik politikalar 2005 yılında 520 dolar olan kişi başı geliri, 2016 yılında 2220 dolara yükseltmiştir. Bölgedeki Kazakistan (8710), Türkmenistan (6670) ve Azerbaycan’ın (4760) gerisinde kalmıştır. Bunun en önemli nedeni, bu ülkelerin Özbekistan’a oranla petrol ve doğal gaz ihracatçısı ülkeler olması ve yükselen dünya emtia fiyatlarından sağladığı avantajlardan kaynaklanmaktadır. Bu durum Özbekistan’ın, bölgedeki ülkelere nazaran hammadde ihracatçısı bir ülke konumunda olmadığını da göstermektedir.
Şekil 4. Özbekistan’ın Toplam Yatırım ve Toplam Tasarruf/GSYH Kaynak: The World Bank -15.00
-10.00 -5.00 0.00 5.00 10.00 15.00
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27
0 500 1000 1500 2000 2500
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
100 2030 4050 6070 80
Toplam Yatırımlar (GSYİH %) Toplam Milli Tasarruf (GSYİH %)
Bağımsızlık sonrası ülkenin tasarruf ve yatırım dengesi incelendiğinde, ilk yıllardaki sorunların ve yetersizliklerin 2005 yılından sonra azaldığı ve tasarruf-yatırımların artış eğilimine girdiği görülmektedir.
Özellikle ülkenin tasarruf eğiliminin yüksek olması, yurt içi yatırımların finanse edilmesine de katkı sağlamıştır.
Özellikle 2005 sonrası reel sektörde yatırımları artıracak teşviklerin uygulanmaya konulması, hem üretim kapasitesini hem de ürün ihraç kapasitesinin artmasına neden olmuştur. 2005 yılı sonrasında yurtiçi ve yurt dışı tasarrufların farklı yeraltı zenginliklerini de üretim sürecine dahil eden yatırımlara yöneltilmesi ekonominin sağlam temellere yerleşmesine yardımcı olmuştur. Bu yatırım çeşitliliği ülkenin Kazakistan, Azerbaycan ve Türkmenistan gibi sadece petrol ve doğal gaz rezervlerini kullanarak büyüyen bir ekonomi olmaktan uzaklaştıracağı izlenimi vermektedir. Bu durum gelecek yıllarda Özbekistan’ın bölgedeki ekonomik gücünü daha da artıracaktır.
Şekil 5. Özbekistan’ın Enflasyon Ortalama Tüketici Fiyatları (% değişim) Kaynak: The World Bank Bağımsızlık sonrası fiyatlardaki artış oranı %1568’lere yükselmesine rağmen uygulanan politikalar yardımıyla 2004 yılında %7.3’e kadar gerilemiştir. 2005 ve sonrasında yaşanan yüksek oranla büyümenin getirdiği toplam talep artışları, enflasyonun kısmen yükselmesine katkı sağlasa da 2012 yılından itibaren enflasyonun artış hızı azalarak 2016 yılında %7.6’a gerilemiştir. Ortaya çıkan enflasyon oranı gerçekleştirilen yüksek büyüme oranı düşünüldüğünde kabul edilebilir bir oran olarak görülmektedir.
Şekil 6. Özbekistan’ın Cari İşlemler Dengesi ( Milyar ABD Doları ) Kaynak: The World Bank
Özbekistan’ın cari işlemler dengesi 2000 yılına kadar çoğunlukla negatif bir seyir izlerken, bu yıldan sonra pozitif bir eğilime girdiği görülmektedir. Özellikle 2005 yılından sonra ülkenin, hammadde ihraç edip nihai mal ithal eden dış ticaret yapısı, nihai mal ihraçlarının artması ile cari işlemler dengesini düzeltmiştir. 2004 yılına kadar toplam ihracat içinde %70’lere varan hammadde ve doğal kaynak ihracatı, günümüzde %30’lara kadar gerilemiştir.
Bu durum katma değeri yüksek yerli üretimin ve ihracatta mal ve hizmet çeşitliliğinin yüksek oranlarda artmasına imkan vermiştir.
0 5 10 15 20 25 30
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
-1.5 -1 -0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017(Tahmin)
Şekil 7. Özbekistan’ın Dış Borç Stoğu Toplam (cari ABD $) Kaynak: The World Bank
Özbekistan özellikle 1992-2000 yılları arasında serbest piyasaya uyum sürecinde dış borç stoku yükselmiştir.
Grafikten görüldüğü gibi 2000-2007 yılları arasında dış borç stokunda azalma söz konusu olsa da, 2008 sonrasında ülkenin hem dışa açıklığının artması hem de ekonomideki olumlu gelişim borcun yükselmesine katkı sağlamıştır.
Bu dönem içerisinde dış borç artsa da sürdürülebilir olması önemlidir.
Şekil 8. Özbekistan’ın İşsizlik, Toplam (toplam işgücünün% 'si) ( ILO tahmini) Kaynak: The World Bank Özbekistan’da 1996-2006 dönemi boyunca ortalama %8,3 olan işsizlik oranı , özellikle 2005 yılından sonra gerçekleşen yüksek büyüme oranlarının da etkisi ile azalarak 2016 yılında %7,5’e gerilemiştir. Bu oran hala bölge ülkeleri ile karşılaştırıldığında en yüksek oran olarak görülmektedir. 2016 yılı itibariyle, Türkmenistan’da %3.5, Azerbaycan ve Kazakistan’da % 5, Rusya’da %5.5 ve Kırgızistan’da %7.2 olarak gerçekleşmiştir. Ancak işgücüne katılma oranı bakımından karşılaştırıldığında ise Kazakistan’dan (%71) sonra en yüksek orana (%66) sahiptir.
Bununla beraber işgücüne katılma oranında erkekler, kadınlara göre daha yüksek bir paya sahiptir. Kadınların işgücüne katılma oranı bakımından Rusya, Kazakistan, Azerbaycan ve hatta Türkmenistan’ın gerisinde kalmıştır.
1991 2015
Tarım Sanayi Hizmetler Tarım Sanayi Hizmetler
Azerbaycan 43 10 48 37 14 50
Kazakistan 42 16 43 18 21 61
Kırgızistan 40 19 41 29 21 50
Rusya 11 33 55 7 27 66
Türkmenistan 29 26 46 18 38 44
Özbekistan 43 22 35 30 24 46
Tablo 1. Ülkelerde İstihdamın Sektörel Dağılımı Kaynak: The World Bank
Bölge ülkeleri ve Özbekistan’ın istihdamının sektörel gelişimi incelendiğinde, tarım sektöründe 1991 yılında
%43 olan oranın 2015 yılında %30’lara kadar gerilediği görülmektedir. Ancak Azerbaycan, Özbekistan ve Kırgızistan’ın hala istihdamın büyük bölümünü tarım sektöründe muhafaza etmesi, emeğin katma değeri yüksek sanayi malları üretiminde istihdam edilemediğini göstermektedir. Bölge ülkeleri ile karşılaştırıldığında tarım sektörünün yarattığı katma değer bakımından GSYH’ya en fazla katkıyı da Özbekistan elde etmektedir.
0 2,000,000,000 4,000,000,000 6,000,000,000 8,000,000,000 10,000,000,000 12,000,000,000 14,000,000,000 16,000,000,000 18,000,000,000
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
6.60 6.80 7.00 7.20 7.40 7.60 7.80 8.00 8.20 8.40
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Özbekistan’da tarım sektörünün sağladığı katma değer GSYH’nın %18.2’si kadarken, Azerbaycan’da %6.8, Kazakistan’da %5, Türkmenistan’da %11.5, Kırgızistan’da %15 civarındadır.
Şekil 9. Özbekistan’ın İstihdamın Sektörel Dağılımı ve Sektörlerin GSYH’daki Katma Değer Oranı Kaynak: The World Bank
Grafikten görüldüğü gibi, bağımsızlık sonrası dönemde GSYH içerisinde tarımın payı azalırken sanayi ve hizmet sektörünün payı da artmaktadır. GSYH oluşumundaki değişime paralel olarak istihdamın genel yapısı da her ne kadar paralel bir değişim gösterse de, tarım sektöründen ayrılan emeğin sanayi sektöründen ziyade hizmetler sektöründe istihdam alanı bulduğu görülmektedir. Bunun nedeni ise, sanayi sektörünün düşük verimlikte üretim yaptığını ve GSYH içerisinde katma değer payının hızlı yükselmemesinden kaynaklanmaktadır. Özbekistan’ın nitelikli emeğini istihdam edebileceği sanayi yatırımlarına ağırlık vermesi gerekmektedir.
Ayrıca bölgedeki ülkelerden Rusya, Azerbaycan, Türkmenistan ve Kazakistan’da varolan ve “Hollanda Hastalığı” olarak literatürde adlandırılan sorunun Özbekistan’da da gelecekte muhtemelen oluşmasının önüne geçilmelidir. Çünkü bu ülkelerin ihraç mallarının sektörel dağılımı incelendiğinde; Rusya %60, Azerbaycan %87, Türkmenistan %81 ve Kazakistan’da %60 oranında enerji sektöründen sağlamaktadır. Özbekistan’da ise ihracatın sektörel dağılımı incelendiğinde enerji sektörünün payı yaklaşık %30 civarındadır. Bu yüzden Özbekistan sanayi yatırımlarını sahip olduğu hammaddeleri yüksek katma değerli nihai mala dönüştürecek ve istihdam artışına daha fazla katkı yapacak alanlara yönlendirmek zorundadır. Başka bir ifade ile tarım sektöründeki potansiyelini tamamlayacak sanayi sektörlerine yatırım yapmalıdır. Böylece bölgede hem enerji ve makine sektöründe hem de tarıma ve hayvancılığa dayalı sanayi ürünlerindeki gücünü sağlamlaştıracaktır.
Şekil 10. Özbekistan’ın Sağlık Harcamaları (GSYH %) Kaynak: The World Bank
Özbekistan’ın sağlık harcamalarının GSYH’ya oranı incelendiğinde bağımsızlık sonrasından 2004 yılına kadar gerilediği görülmektedir. Ancak 2005 yılından itibaren ekonomideki gelişime ve GSYH’daki hızlı yükselişe paralel olarak artmıştır. Bölgedeki ülkeler ile karşılaştırıldığında Türkmenistan’a (%2,1) ve Kazakistan’a (%4.4) oranla daha iyi durumdayken, Kırgızistan’a (%6,5), Azerbaycan (%6), ve Rusya’ya (%7,1) oranla da daha kötü durumdadır. Yükselen GSYH’ya oranla sağlık harcamalarına yönelik daha fazla kaynak aktarılarak, yaşam kalitesine katkı yapılmalıdır.
0 1 2 3 4 5 6 7 8
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
3 Genel Değerlendirme
Yaklaşık 32 milyon nüfusa sahip Özbekistan’ın bölge ülkelerine nazaran serbest piyasa sistemine entegre sürecini geç tamamlanmış olsa da, son dönemde gösterdiği ekonomik performans ülkenin gücünü ortaya koymaya başladığını göstermektedir. Makro ekonomik göstergelerin gelişimleri incelendiğinde de bu açıkça görülmektedir.
Özellikle zengin yeraltı kaynaklarını ekonomiye dahil edecek enerji, petrol ve doğal gaz yatırımlarının artması bunun göstergesidir. Ancak hala başta tarım olmak üzere tekstil ve gıda sektörlerinde yatırım eksiklikleri bulunmaktadır. Özellikle tarımsal üretimin yaklaşık %40’ına karşılık gelen pamuk üretimini işleyebilecek ve üretilen pamuğun daha fazla katma değer yaratılarak pazarlanması ve nihai mala dönüştürebilecek kumaş ve konfeksiyon işletmelerine yatırımlar yapılması gerekmektedir. Ayrıca sahip olduğu eğitimli işgücünü kullanabileceği imalat sanayi yatırımlarına ağırlık vermelidir.
Kaynakça
Konya Ticaret Odası, 2008. Özbekistan Ülke Raporu, Konya: Araştırma Raporu, Etüd-Araştırma Servisi
Nişancı, M., Yurttançıkmaz, Z. Ç., Doker, A. C., Emsen, Ö. S. ,2016. “Petrol Gelirlerine Bağımlılığın Yüksek
Olduğu Geçiş Ekonomilerinde Petrol Fiyatları, İhracat, İstihdam ve Ekonomik Büyüme İlişkileri”, International Conference on Eurasian Economies, Macaristan: 752-759
T.C. Dışişleri Bakanlığı, 2018. http://www.mfa.gov.tr/ozbekistan-siyasi-gorunumu.tr.mfa, Erişim Tarihi:
24.01.2018
The World Bank, 2017. http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=world-development- indicators Erişim Tarihi: 24.01.2018
UNDP, 2016. Özet 2016 İnsani Gelişme Raporu Herkes İçin İnsani Gelişme.
http://www.tr.undp.org/content/turkey/tr/home/library/human_development/human-development-report- 20161.html, Erişim Tarihi: 24.01.2018
