İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında ve Türkiye'de Tutuklama

(1)

İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında ve

Türkiye'de Tutuklama

(2)

(3)

A. Sinan SÜRÜCÜ

İNSAN HAKLARI

AVRUPA MAHKEMESİ KARARLARINDA VE

TÜRKİYE’DE

TUTUKLAMA

ª İHAS, Anayasa, CMK, PVSK ve ÇKK Uyarınca Tüm Tutma Halleri

ª İHAS’ın 5. Maddesi Hakkındaki İHAM Kararları

ª Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği Hakkı

ª Bilgilendirme Hakkı

ª Tutulanı Koruyucu Haklar

ª Habeas Corpus

Ankara 2010

(4)

İİnnssaann HHaakkllaarrıı AAvvrruuppaa MMaahhkkeemmeessii KKaarraarrllaarrıınnddaa vvee TTüürrkkiiyyee’’ddee TTuuttuukkllaammaa A. Sinan Sürücü

Hukuk Kitapları Dizisi: 1023 ISBN 978-975-02-1263-5 Birinci Baskı:

Mayıs - 2010

© Seçkin Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş.

Bu kitabın her türlü yayın hakkı Seçkin Yayımcılık San. ve Tic. A.Ş.’ye aittir. Yayınevinin yazılı izni olmadan, tanıtım amaçlı toplam bir sayfayı geçmeyecek alıntılar hariç olmak üzere, hiçbir şekilde kitabın tümü veya bir kısmı herhangi bir ortamda yayımlanamaz ve çoğaltılamaz.

Sayfa Tasarımı:

Emre Kızmaz Kapak Tasarımı:

İsmail Çam Yayın ve Dağıtım:

Merkez: Seçkin Yayıncılık, Sağlık Sokak No: 21 06410 Sıhhiye, ANKARA Tel: (0–312) 435 30 30 (Pbx), Faks: (0–312) 435 24 72

Şube: Ankara Adliye Sarayı K Blok Zemin Kat Sıhhiye, ANKARA Tel: (0-312) 309 52 48 Şube: Strazburg Cd. No: 23 Sıhhiye, ANKARA Tel: (0-312) 230 52 62

Şube: Abidei Hürriyet Caddesi 179/E (Şişli Ceza Adliyesi Altı) Şişli- İSTANBUL Tel: (0-212) 234 34 77 Web Adresi: www.seckin.com.tr, E–posta: yayin@seckin.com.tr

Baskı:

Seçkin Yayıncılık, Tel: (0–312) 435 30 30

(5)

Hayatım boyunca onlar gibi dürüst, cesur, ilkeli ve iyi hukukçu olmaya çalışacağım;

Sevgili Anne ve Babama…

(6)

(7)

Önsöz

Kitabın konusu olan tutuklama, modern ceza hukuku sistemlerinin en tartı- şılan konularından biridir. Öyle ki ülkemizde de tutuklama hakkında, uygulama süjeleri arasında ve uygulama ile doktrin arasında fikir birliği bulunmamaktadır.

Bu nedenle de tutuklama hakkındaki tartışmalar; özelikle de mahkeme salonla- rında devam etmektedir. Konunun bu denli tartışmalı olması nedeniyle, kitabın yazımı sırasında bir avukat olarak olabildiğince mesleki reflekslerimden uzak durarak nesnel olmaya çalıştım. Bu amaçla da sadece karar taraması için bir buçuk yıla yakın bir süre harcadım. Böylece İHAM’ın çok fazla içtihadının olduğu 5. madde hakkındaki tüm kararlarını okumaya ve kitap içerisinde değer- lendirmeye çalıştım. Anılan uzun süreç sonucunda, İHAM’ın, İHAS’ın 5. maddesi hakkında vermiş olduğu kararların büyük çoğunluğu kitap içerisinde yer almış, yer almayan diğer kararlar ise incelenmiş bulunmaktadır. Böylece de olaya özgülüklerden sıyrılarak genel tespitler yapılmaya çalışılmıştır. Ancak anılan uzun süreçte kimi zaman avukatlık mesleğinin, kimi zaman ise ev haya- tının getirdiği sorumlulukları ikinci plana atmak zorunda kaldım. Yeterli zamanı ayıramadığım sorumluluklarım da yakın çevrem tarafından paylaşıldı. Bu nedenle tüm emeği geçenleri isim isim sayarak teşekkür etmeyi kendime bir borç bilirim.

İş konusundaki sorumluluklarımı üstlenen, hayatımın her aşamasında oldu- ğu gibi kitabın yazılış sürecinde de maddi ve manevi beni taşıyan ve hayatım boyunca onlar gibi “mükemmel hukukçu” olmaya çalışacağım babam Mehmet Sürücü ile annem Zühre Sürücü’ye; evdeki sorumluluklarımı üstlenen ve des- teğini esirgemeyen sevgili eşim Yezdan Sürücü’ye; çevirileri ile yardımda bulunan sevgili ablam Ayşe Zhamilov’a; kitap öncesinde engin bilgileri, çalış- mam sırasında ise tüm sorunlarıma yardımcı olması ve çalışmanın ortaya çık- masında belki de en büyük paya sahip olan sevgili hocam Sibel İnceoğlu’na;

ortaya koyduğu eserler ve çeviriler ile bu alanda çalışan herkesin hocası olan Sayın Osman Doğru’ya; bana okuma alışkanlığımı kazandırarak çalışmam sırasında sürekli andığım rahmetli eniştem Bilgin Erginer’e; İstanbul konakla- malarımda bana evini açan sevgili Ceyda-Tekin Akbay, Berna-Macit Akıncı, Betül-Erol-İpek-Yeşim Kantarcıoğlu, Barış Hancıoğulları, Can Tahtakıran ve Gülin Şekerci’ye; bilgisayar sorunlarını çözmemde yardımcı olan sevgili Can Kırmızıbayrak’a; her sıkıldığımda olduğu gibi çalışmam sürecinde de her bunaldığımda yüzümü kocaman bir tebessümle dolduran sevgili Shakespeare’e; çalışmalarım süresince tüm kaprislerimi göğüsleyen sevgili Mahir Demirçal’a; yazım usulüne ilişkin sorularımı sabırla cevaplayan Melda Otara’ya; çalışmalarım sırasında yardımlarını esirgemeyen sevgili Eda Çatak- lar ve Başak Başoğlu’na; sık ve uzun İstanbul ziyaretlerim sırasında eşimi yalnız bırakmayan Merve-Emel ve Bülent Karadeniz’e; çalışmam süresince

(8)

8 İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında ve Türkiye'de Tutuklama

hoşgörüsü ve yardımları nedeniyle sevgili Özcan Eryılmaz Güneş ve Mustafa Çakmak’a; bilgilerini çekinmeden benimle paylaşan Mehmet Nur Terzi ve Serkan Cengiz’e; kaynaklara erişimde yardımcı olan Adnan Özdemir, Minel Babuşcu ve Şehmus Bedir’e; yerel mahkeme kararlarına ulaşımda yardımlarını esirgemeyen Murat Üstündağ, Cem Hacıeminoğlu, Gönenç Uygun, Murat Eren ve bir üyesi olmaktan gurur duyduğum İzmir Barosu’na; yardım ve des- teklerini esirgemeyen üstatlarım Nurperi İnanç ve Erol Özcan’a; hukuka aşkla bağlı olan ve bu yönüyle ufkumu açan sevgili Kudret Kurt’a ve ismini sayma- yı unuttuğum ama tüm kalbimle müteşekkir olduğum herkese teşekkür ve min- netimi sunarım.

A. Sinan SÜRÜCÜ

(9)

İçindekiler

Önsöz ... 7

Giriş ... 13

I. ÖZGÜRLÜK VE GÜVENLİK HAKKI A. İHAS’ın Özgürlük Karinesi ve İstisnaları ... 16

B. Bilgilendirilme Hakkı ... 24

C. Tutulanı Koruyucu Haklar ... 26

D. Tutmanın Yargısal Denetimi (Habeas Corpus) ... 29

E. Tazminat Hakkı ... 31

II. İHAM KARARLARINDA KİŞİ ÖZGÜRLÜĞÜ VE GÜVENLİĞİ HAKKI A. İHAM’ın Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği Hakkında Kabul Ettiği Genel Esaslar... 33

1. “Kişi Özgürlüğü” Kavramının Yorumu ... 33

2. Devletlerin Özel Kişilerin İhlallerinden Dolayı Sorumluluğu ... 36

3. Tutmanın İç Hukuk ve İHAS’a Uygun Olma Zorunluluğu ... 36

4. İstisnaların Dar Yorumlanması ... 37

5. Kişi Özgürlüğünün, Kişinin Kendisine Karşı Dahi Korunması ... 38

6. Zaman Bakımından Uygulanabilirlik ... 41

7. Olağanüstü Haller ... 41

8. Gözaltı ve Tutma Kayıtlarının Bulunması Zorunluluğu ... 42

B. İHAM Kararlarında Özgürlük Karinesi ve İstisnaları ... 45

C. İHAM Kararlarında Kişinin Yetkili Mahkeme Tarafından Mahkum Edilmesi ... 55

D. İHAM Kararlarında Yükümlülüğün Yerine Getirilmesi Amacı ile Tutma ... 60

E. İHAM Kararlarında Makul Şüphe Nedeni ile Tutma ... 62

F. İHAM Kararlarında Küçüklerin Tutulması ... 69

G. İHAM Kararlarında Kamu Sağlığı ve Düzenini Koruma Amacı ile Tutma ... 73

1. Bulaşıcı Hastalık Yayabilecek Kişilerin Tutulması ... 73

2. Akıl Hastalığı veya Akıl Zayıflığı Olan Kişilerin Tutulması ... 75

3. Alkoliklerin veya Uyuşturucu Madde Bağımlısı Kişilerin Tutulması ... 80

4. Serseri Olarak Kabul Edilen Kişilerin Tutulması ... 82

(10)

10 İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarında ve Türkiye'de Tutuklama

H. İHAM Kararlarında İade Amacı ile Tutma ... 83

I. İHAM Kararlarında Bilgilendirilme Hakkı ... 87

J. İHAM Kararlarında Tutulanı Koruyucu Haklar ... 93

1. Koruyucu Hakların Uygulama Alanı ... 93

2. Soruşturma Aşamasında Yargıç Önüne Çıkarmadan Serbest Bırakma ... 94

3. Yargıç Önüne “Hemen” Çıkarma ... 95

4. “Yargıç veya Adli Görev Yapmaya Yasayla Yetkili Kılınmış Diğer Bir Görevli” Kavramı ... 98

5. Talep Olmaksızın Yargıç Önüne Çıkarma Zorunluluğu ... 101

6. “Makul Bir Süre İçerisinde Yargılanma” Hakkı ... 102

7. “Adli Kovuşturma Sırasında Serbest Bırakılma” Hakkı ... 106

a. İHAM’ın Zorunlu Tutuklama Yorumu ... 107

b. Tutukluluk ve Tutukluluğun Devamını Gerektiren Gerekçeler ... 107

aa. Makul Şüphe Nedeni ile Tutma ... 109

ab. Kaçma Şüphesi ... 109

ac. İsnat Edilen Suçun Ağırlığı ... 111

ad. Delil Durumu ... 111

ae. Sanığın Korunması Amacı ... 112

af. Suçun Tekrarlanmasının Önlenmesi ... 112

ag. Delillerin Karartılması Tehlikesi ... 113

ah. Kamu Düzeninin Korunması Amacı ... 113

ai. Tutukluluk Süresi ... 113

ba. Gerekçelerin Yeterli Açıklıkta Olmaması ... 114

c. Tutuklulukta Geçirilen Sürelerin Cezadan Düşülmesi ... 115

8. Teminata Bağlı Olarak Salıverme ... 115

9. İHAM Tarafından Kabul Edilen Diğer Koruyucu Haklar ... 116

K. İHAM Kararlarında Tutmanın Yargısal Denetimi ... 116

1. Denetimin Uygulama Alanı ... 117

2. “Mahkeme” Kavramı ... 118

3. Tutukluluğun Denetiminde Süreler ... 120

4. Yargısal Denetimde Koruyucu Haklar ... 122

L. İHAM Kararlarında Tazminat Hakkı ... 126

III. TÜRK HUKUKU’NDA TUTUKLAMA A. 1982 Anayasası Uyarınca Tutuklama ... 129

B. CMK Uyarınca Tutuklama ... 133

1. Tutuklama Nedenleri ... 133

a. CMK Açısından ... 133

b. CMUK Açısından ... 143

(11)

İçindekiler 11

2. Tutuklama Kararı ... 144

3. Tutuklulukta Geçecek Süre ... 149

4. Cumhuriyet Savcılarının Tutuklama Kararının Geri Alınması İstemi ... 151

5. Salıverilme Talepleri ... 152

6. Salıverilme Taleplerinde Usul ... 154

7. Salıverilenin Yükümlülükleri ... 154

8. Tutuklamanın Bildirilmesi ... 154

9. Tutukluluğun İncelenmesi ... 156

10. Tedbirlere Uymama ... 158

C. Türk Hukuku’nda Tutmanın Mümkün Kılındığı Diğer Kanunlar ... 159

1. Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu Uyarınca Tutma ... 159

2. Çocuk Koruma Kanunu Uyarınca Tutma ... 161

IV. TÜRK MAHKEMELERİ KARARLARININ İNCELENMESİ A. Ulusal Mahkeme Kararlarının Araştırma Çerçevesinde İncelenmesi ... 163

B. Ulusal Mahkeme Kararları Hakkındaki Diğer Tespitler ... 168

Sonuç ... 175

Kaynakça ... 177

Çalışma İçinde Atıfta Bulunulan Kararlar Listesi ... 181

Araştırma Kapsamında Değerlendirilen Ulusal Mahkeme Kararları Listesi ... 189

Kavramlar Dizini ... 191