AHŞAPTA BOZULMAYA SEBEP
OLAN BÖCEKLER
Binalarda Böcek Ön İncelemesi
Besin kaynağı olarak odun dokusunu kullanan bazı böcekler binalardaki ahşapta ciddi tahribata neden olabilirler. Ahşabı tahrip eden böceklerin yaşam döngüleri birbirlerine oldukça benzemektedir ancak beslendikleri ahşabın tipi, neden oldukları tahribatın şekli ve büyüklüğü farklılık gösterebilmektedir.
Özellikle gıda maddesi ihtiyaçları nedeniyle ahşap malzemeyi tercih eden böcekler, yerleşke konutlarındaki ahşap yapı elemanlarının gözeneklileşmesine, kesitlerinin zayıflamasına ve taşıyıcılık özelliklerini yitirmelerine sebep olmaktadır.
Böcekler genel olarak besin (ahşap), nem (rutubet), sıcaklık ve oksijene ihtiyaç duyarlar. Böceklerin yaşamları yumurta, larva, pupa, ergin olmak üzere dört safhada tamamlanır.
Resim 1. Böceklerin hayat döngüsü.
Binalarda Böcek Ön İncelemesi
Binalarda kullanılan ahşapta böcek tahribatının olup olmadığına karar verebilmek için, aşağıda açıklanan bulguların belirlenmesi gerekmektedir:
Ahşap yüzeyinde böcek uçma deliklerinin görülmesi,
Ahşabın üzerinde ya da altında uçma deliklerinden dökülen peletler ve tozların oluşturduğu küçük yığınların bulunması,
Ahşabın yüzeyinden görülmeyen fakat döşeme tahtaları gibi malzemelerde yüzeyin aşınmasıyla açığa çıkan ya da araştırmayla tespit edilen tünellerin bulunması,
İncelemelerde larva bulunması ya da larvaların açtığı tünellerin şekli ve enine kesitinin durumu,
Ahşap yüzeyinin hemen altında sıkıştırılmış öğüntü tozunun basıncı nedeniyle yüzeyde oluşan
düzensizliklerin bulunması, böcek probleminin işaretidir. Resim 2. Larvaların açtığı tahrip edici tüneller.
Binalarda Böcek Ön İncelemesi
Böcekler tahribat derecelerine göre sınıflandırılmaktadır:
1. Tahribat derecesi A sınıfına giren böcekler,
2. Tahribat derecesi B sınıfına giren böcekler,
3. Tahribat derecesi C sınıfına giren böcekler olmak üzere 3 sınıfa ayrılmaktadırlar.
Resim 3. Tahribat dereceleri farklı çeşitli böcekler.
1. Tahribat Derecesi A Sınıfına Giren Böcekler
Bu sınıfa giren böceklerle mücadele için çoğunlukla bir böcek ilacıyla emprenye işlemi gereklidir. A sınıfına giren böceklerden ölüm saati böceği hariç, diğerleri kuru ve sağlam odun dokusunda faaliyet gösterirler.
Resim 4. Tahribat derecesi A sınıfına giren böcekler.
1.1. Anobium punctatum
Türkçe/İngilizce Adı: Mobilya böceği, Tos vuran böcek/Furniture beetle, Common furniture beetle, Woodworm.
Genel Bilgiler: İğne yapraklı ve geniş yapraklı ağaç odunlarında aktivite gösteren bu böcek sadece diri odunu etkilemekte ve çok nadir olarak bazı tropik yapraklı ağaç odunlarında da rastlanmaktadır. Sıklıkla eski mobilyalarda ve tüm inşaat kerestelerinde, özellikle çatı arası odalarda, duvarlarla temas eden kerestelerde, merdiven altlarında, yer döşemelerinde, gardroplarda ve bina içerisinde rutubetten etkilenen diğer alanlarda görülmektedir. Tahribatları, döşeme tahtalarının çökmesine neden olacak kadar ciddi ve önemlidir.
Anobium punctatum Ergini Uçma Delikleri
Dairesel şekilde ve 1-2 mm çapta olan uçma delikleri, parazitik odun arılarının açtığı ince iğne delikleriyle birlikte bulunmaktadır. Uçma delikleri, öğüntü tozu ve puro şeklindeki böcek dışkısından oluşan peletlerle kısmen doldurulmaktadır.
Resim 6. Anobium punctatum ergini uçma delikleri.
Anobium punctatum Larvalarının Açtığı Tüneller
Tüneller kısa, enine kesiti dairesel ve 1- 2 mm çapındadır. Çoğunlukla fazla miktarda ve gelişigüzel yönlenmiş olmakla beraber, tünellerin ana yolu liflere paraleldir.
Bazen zamanla aşınmış döşeme tahtalarının yüzeyi üzerinde tünellerin açığa çıktığı görülmektedir.
Resim 8. Anobium punctatum larvalarının açtığı tüneller.
Anobium punctatum’un Öğüntü Tozları
Krem rengindeki öğüntü tozu ile tüneller gevşekçe doldurulmuştur.
Öğüntü tozu kumlu yapıda olup, x10 büyüteçle bakıldığında çoğunluğunun uçları sivri limon ya da yer fıstığı şeklindeki peletlerden ibaret olduğu görülmektedir.
Öğüntü tozu parmaklar arasında ufalandığında taneli yapı kolaylıkla anlaşılmaktadır.
Resim 9. Anobium
punctatum’un öğüntü tozları.
1.2. Lyctus brunneus
Türkçe/İngilizce Adı: Kahverengi diri odun böceği, Parke böceği/Lyctus powder post beetle.
Genel Bilgiler: Dünyanın her yerinde bulunan bu böcek, sebep olduğu hasarın şiddetinden ismini almakta ve diri odunu bir pudra yığınına çevirmektedir. Lyctus brunneus türü birçok tropik ağaç türlerinde ve yerli ağaçlardan meşe, ceviz, kestane, dışbudak ve karaağaç türlerinin diri odun kısımlarında, Avrupa ülkelerinde ise okaliptüs odunlarında zarar yapmaktadır. Bu böcek türü fazla miktarda nişasta bulunan ağaçlara zarar vermektedir. Larvaları sanayi odunlarında, kerestelerde, kaplama parkelerde ve kontrplaklarda zarar yapar ve onları ince bir toz haline getirir.
Genellikle sanayi odunlarında zarar yapmalarına karşın ev aletleri ve spor malzemelerinde de zarar yapar ve odunu kullanılmaz hale getirir.
Lyctus brunneus Ergini
Küçük ancak uzun boylu böcekler olup siyah kahverengi ya da sarımsı renktedirler. Erginleri 2,5-8 mm arasında olup genellikle 4-5 mm arasında değişmektedir.
Gövdesi yassı ve uzundur, yan kenarları hemen hemen birbirine paraleldir. Tahrip ettikleri kerestelerin üzerinde ya da yakınında, özellikle mayıstan eylüle kadar olan dönemde görülmekle beraber, ısıtılmış binalarda bütün yıl boyunca rastlanmaktadır. Ergin böcekler gece de aktiftir.
Resim 10. Lyctus brunneus ergini.
Lyctus brunneus Ergini Uçma Delikleri
Enine kesiti yuvarlak ya da dairesele yakın, çapı 1-2 mm arasındadır.
Tahribatın fazla olduğu durumlarda ahşap elek gibi delikli bir görünüm almaktadır.
Resim 11. Lyctus brunneus ergini uçma delikleri.
Lyctus brunneus Larvası ve Larvasının Açtığı Tüneller
Larvası 4-7 mm kadar uzunlukta, kıvrık ve soluk krem rengindedir. Küçük üç çift bacağı bulunmaktadır. Larvalar 26-27°C sıcaklıkta ve
%16 odun rutubetinde çok iyi gelişme gösterirler. Larvalar için odun rutubeti alt sınırı
%7-8, üst sınırı ise %28-30’dur.
Larvaların açtığı tünellerin enine kesiti dairesel, 1-2 mm (çoğunlukla 1.5 mm) çapında ve düzensiz yönlenmiştir. Yumuşak bir dönüşle birbirine bağlanmış yılankavi tünel ağı çoğunlukla liflere paralel yönde uzanmaktadır.
Tahribatın başlangıç evresi gözden kaçırıldığında, daha sonraki evrelerde diri odunun neredeyse tamamı tahrip edilmektedir.
Resim 12. Lyctus Brunneus larvası ve larvasının açtığı tüneller.
1.3. Hylotrupes bajulus
Türkçe/İngilizce Adı: Ev teke böceği/House longhom beetle.
Genel Bilgiler: Hylotrupes bajulus iğne yapraklı ağaç odunlarının diri odun kısımlarında ve özellikle çatıda kullanılan kerestelerde görülmektedir. Çok ender olarak iğne yapraklı ağaçlardan üretilen kontrplaklarda da rastlanmaktadır. Tahribatın erken evreleri gözden kaçırıldğında meydana gelen istilâ, ılık havalarda larvaların
beslenmesi sırasında çıkardıkları tünel açma sırasında çıkan kazıma sesi olarak duyulabilmektedir.
Hylotrupes bajulus Ergini Uçma Delikleri
Malzeme yüzeyinde oval uçma delikleri, malzemenin iç kısmında ise oval kesitli galeriler oluştururlar.
Resim 15. Hylotrupes bajulus ergini uçma delikleri.
Hylotrupes bajulus Larvasının Açtığı Tüneller
Açtıkları tünellerin enine kesiti oval, 6-10 mm çapında ve çok fazla sayıdadır. Tüneller diri odunun tamamen tahrip olmasına neden olacak şekilde birbiriyle birleşirler.
Fakat ahşabın yüzeyinde ince, sağlam bir odun tabakası kalır.
Tüneller öğüntü tozuyla sıkı sıkıya doldurulduğundan, istilâya uğrayan ahşabın yüzeyi bir ışık kaynağı altında incelendiğinde kabarıklıklar görülmektedir.
Resim 17. Hylotrupes bajulus larvasının açtığı tüneller.
1.4. Xestobium rufovillosum
Türkçe/İngilizce Adı: Ölüm saati böceği, Alacalı kemirici böcek/Death watch beetle.
Genel Bilgiler: Genellikle kısmen çürümüş geniş yapraklı ağaç odunlarının hem diri odununa hem de öz odununa, özellikle de meşelere saldırmaktadır. Konstrüksiyon malzemesi olarak fazla miktarda meşe ve karaağaç kullanılan tarihi binalarda sık sık rastlanmaktadır.
Rutubetin ilerlediği alanlarda, özellikle duvar kaplamaları, döşeme kirişlerinin enine kesitleri ve eşiklerde, diğer yapı kerestelerinden daha fazla tahribat görülmektedir. Rutubetli duvarların içerisinde kalan kerestelerin enine kesitlerinin gömülü olması, tahribatın ekstrem derecede ilerlemesine neden olmaktadır. Bu böceğin tahribatı, mantarların yaptığı etki ile birleşirse, kirişlerin büyük bir kısmının ortasında oyuk oluşabilmektedir.
Xestobium rufovillosum Ergini Uçma Delikleri
Malzeme yüzeyinde 2,5-4 mm çaplı daire kesitli uçma delikleri oluştururlar.
Resim 20. Xestobium
rufovillosum ergini uçma delikleri.
Xestobium rufovillosum Larvası, Larvasının Açtığı Tüneller ve Öğüntü Tozları
Gelişmeleri 2-10 yıl sürebilen larvalar 9-10 mm uzunlukta, kıvrık ve soluk krem rengindedir.
Mikroskop altında görülebilen üç çift küçük bacağı vardır. İnce altın renginde tüylerle kaplı olduğu ve ağız parçalarının üzerinde ince koyu bir çizgi bulunduğu yine mikroskop altında görülebilmektedir.
Öğüntü tozu ile dolu tünellerin enine kesiti dairesel ve 2-3 mm çaptadır. Tüneller çoğunlukla fazla miktarda ve düzensiz yönlenmiş olup, bal peteği görünümündedir.
Öğüntü tozu krem rengindedir. Mikroskop altında görülen peletleri yassı, disk ve mercek şeklinde olup, parmaklar arasında ezildiğinde tanelidir.
Resim 21. Xestobium rufovillosum larvası, açtığı tünel ve öğüntü tozları.
1.5. Ptilinus pectinicornis
Türkçe/İngilizce Adı: Tarak antenli tos vuran böcek/Ptilinus beetle.
Genel Bilgiler: Mobilya böceği ile yakın akraba olan bu böceğe binalarda sık rastlanmamakta, genellikle küçük traheli yapraklı ağaç odunlarına zarar verdiği görülmektedir. Ptilinus pectinicornis özellikle kayın, gürgen, söğüt ve akçaağaçtan üretilmiş ahşaba saldırmakla beraber, karaağaç, meşe, çınar, kavak ve kızılağaçtan üretilmiş malzemede de görülmektedir. Çoğunlukla mobilya üretiminde kullanılacak hava kurusu kerestede tespit edilmektedir.
Binalarda istilâ daha çok ambar, kiler gibi alanlardan başlamakta ve en fazla mobilyalarda, doğramalarda, merdivenlerde ve sanat eserlerinde tahribat yapmaktadır.
Ptilinus pectinicornis Ergini Uçma Delikleri
Uçma deliklerinin enine kesitleri dairesel ve 1-2 mm çaptadır.
Resim 23. Ptilinus pectinicornis ergini uçma delikleri.
Ptilinus pectinicornis Larvası ve Açtığı Tüneller
Larvalar 6 mm kadar uzunlukta, kıvrık ve soluk krem rengindedir. Mikroskop altında görülen enine bantlar halinde ince kıllara (dikenlere), ağız parçalarının üzerinde uçları kalınlaşmış dar kahverengi bir banta ve üç çift bacağa sahiptir. İstilâya uğramış odunda bütün yıl boyunca bulunabilir.
Larvaların açtığı tünellerin enine kesitleri dairesel ve yaklaşık olarak 1-2 mm çapta düzensiz olmakla beraber özellikle kayında liflere paralel yönde uzanmaktadır.
Resim 24. Ptilinus pectinicornis larvası.
2. Tahribat Derecesi B Sınıfına Giren Böcekler
Tahribat derecesi B sınıfına giren böcekler, A sınıfındaki böcekler gibi aynı yaşam döngüsünü izlemekte fakat sadece çürümüş odunu tahrip etmektedirler. Çürüyerek yumuşayan ahşaba saldıran birçok böcek besin aramaktan daha çok, korunmak için oyuklar açmaktadır. Bu gruba giren böcekler çoğunlukla diri odunu istilâ etmekle beraber, çürüklüğün öz oduna doğru ilerlediği bölgelerde de görülebilmektedirler. Sağlam ve kuru ahşabı istilâ edemezler, yerinde koruma işlemlerinde sadece çürüklüğün kontrol altına alınması gerekmekte ve yeterli olmaktadır.
2.1. Megachile spp. ve Crabro spp.
Türkçe/lngilizce Adı: Yaprak kesen arılar, Asker yaban arıları (Asker eşek arıları) /Leafcutter bees, Solitary wasps.
Genel Bilgiler: Normalde dışardaki ahşaba örneğin; çit direklerine ya da dikili kum ağaçlarının odun dokusuna saldırmakla beraber, ileri derecede çürümüş bina kerestelerini örneğin; pencere doğraması, kemerler, dış cephe kaplaması, çatı kirişlerinin açıkta kalan enine kesitlerini ve dış cephe kaplamalarını istilâ edebilirler. Bazı arı türleri ise sıvaları ve taşları oyarak, yıllar sonra bu malzemelerde ciddi zayıflamaya neden olabilirler.
Megachile spp. ve Crabro spp. Ergini ve Larvaları
Ergin görünüşleri değişiktir fakat hepsi arıların ya da yaban arılarının genel karakteristiklerine sahiptirler.
Her iki türün larvalarında da bacaklar yoktur ve kolay hareket edemezler.
Açtıkları kısa tünellerdeki hücreler içerisinde bulunmaktadırlar. Ahşapta ilkbahar aylarında görülmektedirler.
Resim 26. Megachile spp. ve Crabro spp. ergini.
Megachile spp. ve Crabro spp.’nin Verdiği Tahribatın Karakteristik Özellikleri
Genellikle 6-7 mm çapında, büyük, enine kesiti dairesel olan uçma delikleri ve çoğunlukla kaba yongalarla doldurulmuş tüneller açarlar. 6-7 mm çapındaki yuvarlak tüneller içerisinde yuvarlatılmış “kapsül” şeklinde yaprak parçacıkları, zar gibi hücreler, çok sayıda küçük metalik yeşil-mavi renkli böcek parçacıkları ve ölmüş arıların kanatları da bulunabilir.
Resim 27. Megachile spp. ve Crabro spp.’nin yaprak parçasını
kapsül şekline getirmesi.
2.2. Pentarthrum huttoni ve Euophryum confine
Türkçe/lngilizce Adı: Odun oyan bitler/Wood-boring weevils.
Genel Bilgiler: Odun oyan bitlerin en çok tanınanları Pentarhrum huttoni ve Euophryum confine olup, benzer şartlar altında görülürler.
Rutubetli şartlardaki iğne yapraklı ve geniş yapraklı ağaç odunlarına saldırırlar. Örneğin; iyi havalandırılamayan zemin katları, kilerler ve rutubetli döşeme tahtaları, süpürgelikler ya da rutubetli duvarlarla temastaki ahşaplar bu zararlılara karşı hassastır.
Mantarlar tarafından çürütülmüş ahşapta sekonder (ikincil) zararlı olarak görülürler. Ayrıca, doğal olarak rutubetli kalan ahşap bira fıçılarına, ıslak ve çürümüş kontraplaklara da saldırabilirler.
Pentarthrum huttoni ve Euophryum
confine Ergini ve Uçma DelikleriErgin bitler 3 mm kadar uzunlukta ve kahverengimsi siyah renktedir. Mikroskop altında görülen uzun bir hortumu ve hortumun 1/3 uzunluğundan çıkan antenleri vardır. İstilâ ettikleri kerestenin üzerinde ya da çevresinde bütün yıl boyunca görülebilirler.
Özellikle yaz aylarında ahşapta kuruma olduğunda ya da ahşap kurutulduğunda, bulundukları odaları sürüler halinde terkedip, bitişik odalardaki ahşabı tahrip etmek üzere göç ederler.
P. huttoni ergin dişileri %95-100 bağıl rutubette ve 25°C sıcaklıkta bulunan ahşaba yumurtalarını bırakmaktadır.
Ergin böceklerin uçuş delikleri oval-yarık şeklinde tırtık kenarlı ve düzensizdir.
Resim 29. Pentarthrum huttoni ve Euophryum confine ergini (erkek-
dişi).
Pentarthrum huttoni ve Euophryum confine Larvalarının Açtığı Tüneller ve Öğüntü Tozları
Çok sayıda ve normal olarak liflere paralel yöndedir. Çoğunlukla ahşabın yüzeyi tüneller boyunca tamamen yırtılmış gibi, lime lime görülmektedir.
Daha yumuşak olan ilkbahar odunu tabakasını, yaz odunu tabakasından önce tüketme eğilimindedirler. Açtıkları
tünellerin içi Anobium
punctatum’unkinden daha ince öğüntü tozlarıyla gevşek bir şekilde doldurulmuştur.
Öğüntü tozu ince ve taneli olup, x10 mikroskopla görülebilen küçük limon şeklinde peletler içerir.
Resim 31. Pentarthrum huttoni ve Euophryum confine larvalarının açtığı tüneller ve öğüntü tozları.
