İSTANBULUN YERLİ SULARI
Dr. Saadi NÂZIM
Türk mimarîsinin su sanat eserleri
çeşitli tesisleriyle mümtaz bir mevki
iş-gal eder. Bunlar suya çok değer vermiş
Türklerin baş şehrinde ise büyük bir
zenginlikle her tarafa serpilmiş bir
hal-dedir. «İSTANBUL SULARI» nda
Bel-grat! bendlerine, Halkalı kaynaklarına
ve İstan bulun bazı memba sularına
ge-niş yerler vererek bahsetmiştim. Bu
se-ri yazılarımda da yapılışları bir
hususi-yet taşıyan, vaktiyle şehrin uzak
semt-lerini mebzul sularla beslenmiş olan bir
kısım tarihî suları da «İstanbulun yerli
suları» adı altında toplamak istiyorum.
Yapılışlarını bir sıraya
koyamadığı-mız bu sular için ilk yazımı
Okmeyda-nı ve Kalaycı Bahçe, sularına tahsis
edi-yorum.
17. Yüzyılın Türk Seyyahı Evliya
Oslebi Seyyahatnamesinde bir vakitler
bu suların a.ktığı semtlerin bağlar,
bah-çeler içinde çok mamur yerler olduğunu
anlatıyor. Fetih yıllarında şöhreti
baş-lamış ve bilhassa C'k atmalarda bir spor
ve gezinti yeri olmuş olan OKMEYDANI
bilindiği gibi kuzeyden güneye doğru;
Kasımpaşa'dan inen Kasımpaşa
Deresiy-le yine kuzeyden güneye akan ve
Has-köyden Halice inen iki derenin
ara-sında yükselmiş bir tepedir. Bu tepenin
doğu yamaçlarının güney kısmında
Has-köy ve bunun da Kuzey batısında bahis
konusu edeceğimiz çeşmelerin
bulun-duğu Pirî paşa mahallesi ve ilerisinde de
Sütlüce bulunur.
Sütlüce de eski yüz yıllarda cazip
bir sayfiye yeri imiş «İkiyüz kadar
ma-mur ve âbadan bağlı bahçeli» şirin bir
kasaba imiş. Cami, mescitleri, hamamı,
hanı, dükkânları varmış. Sahillerinde,
korular, bahçeler içinde Karaağaç yalısı
gibi, bir çok yalılar buîunurmuş.
Birin-ci Selim vezirlerinden Kara Pirî Paşa'nın
civarında yaptırdığı Pirî paşa mahallesi
de bağlı bahçeli haneleriyle güzel bir
semt imiş.
O devirlerde Hasköy'ü de Evliya
Çe-lebi süslü bir yer olarak tasvir ediyor.
Üç bini bulan bahçelerinde Limon,
Tu-runç, kebbat, nar, Şeftali gibi
yemişle-rin çok mebzul bir halde yetiştikleyemişle-rini
bağlarının emsalsizliğini ve evlerinin
Ha-lice karşı setlerde, inşa ettirildiğini
bil-dirirken; deniz kıyısında Tersane
bah-çesini, Sultan İbrahim'in yaptırmış
oldu-ğu kasrı da sitayişle anlatıyor.
Okmeydanı ve kalaycı bahçe
suları-nın tesis tarihleri hakkında fazla bir
bilgiye sahip değiliz. Yalnız Vakıflar
Umum Müdürlüğünde mevcut Cezayirli
Gazi Hasan Paşa vakfiyesinde:
« Tersani Âmirede merhum Ali
Paşa camii şerifi ittisalinde
sahili-bahir-de vâki mücedsahili-bahir-deten bina ve ihya ve
it-mam buyurdukları su çeşmesine
memba-lardan hafrıâbar ile icra ettirdikleri su
yolları için » denildiğine göre bu
su-lardan bir kısmının şöhretli
Kaptanı-der-ya tarafından temin ettirildiği
anlaşılı-yor.
Başvekâlet arşivi Belediye
dosya-larında mevcut 3157 No. lu bir
vesika-da bu suların bir kısmının vesika-da eskiden
yapılmış olduğunu ve paşanın zamanında
tamir görmüş olduklarını bildiriyor:
«Devletlû Kaptan Paşa hazretlerine
Şeref-bahş sudur eden emir ve fermanı
cenabı cihan penahiye imtisalen
tersa-nei amirede Darağacında kâin bir bab
çeşmenin Tersane kethüdası Sait Bey
kulları marifetiyle su yolu ve duvar
it-tisalinde kebir haznesinin tamir ve
mem-baı olan Okmeydanında altı adet
kuyu-lar tathir ve yine Okmeydanı
ittisalin-de Keçeci mahallesinittisalin-de bir bab
çeşme-nin su y?lu tecdit ve hazinesi tamir ve
membaı olan yedi adet kuyuları tathir
zikrolunan kasrı hümayun fıskiyelerinin
Keçeci mahallesi ve Hasköy
tarafların-da olan su yolları tamir ve tecdit ve
ma-halli mezkûre tarafında membaı olan altı
adet kuyu tathir olunmuş olduğundan
bermucibi defter müfredatı masrafı on
bir bin bsşyüzotuz bir kuruş on iki
pa-raya ve Sütlücede vaki çeşmelerin
tami-ri iki bin yüz kırk kuruşa ve salifülzikir
Aynalı Kavak kasrı hümayununu kilit
ve sair bazı masarifi müteferrikası
dok-san dört kuruş on paraya..» (23 Za. 1235).
Vakıf su tesisleri hakkında bilgisi
olan Mazhar Özpınar'ın bildirdiğine ve
yerinde yapmış olduğu tetkiklere göre
bu su t e s i s l e r i O k m e y d a n ı s ı r t l a r ı n d a n g e l m e k ü z e r e üç t o p l u l u k y a p ı y o r l a r d ı . B i r k ı s m ı n ı n k a y n a ğ ı O k m e y d a n m -da m u s e v i m e ş a t l ı ğ ı n ı n ö n ü n d e n g e ç e n ş o s e n i n d e n i z t a r a f ı n d a b u l u n u y o r , t e k b i r su y o l u ü z e r i n d e s ı r a l a n m ı ş altı bac a d a n t o p l a n a r a k ve A b d ü l s e l â m m a h a l -lesin-: inerek Hasköyde Fıstıklı çeşmeyi b e s l i y o r d u . D i ğ e r b i r k ı s ı m s u l a r ise yi-n e O k m e y d a yi-n m d a yi-n g e l e r e k b a ş k a b i r s u yolu ü z e r i n d e b u l u n a n y e d i b a c a d a n ge-ç e r e k K e ge-ç e c i P i r î m a h a l l e s i n d e k i ge- çeş-m e l e r e v e A y n a l ı K a v a k K a s r ı n a su ve-r i y o ve-r d u . B i r ü ç ü n c ü g r u b d a ise s u l a r y i n e bac a l a r d a t o p l a n a r a k u m u m î b i r su y o l u n -d a n g e ç i y o r l a r -d ı . B u su y o l u -da P i r î p a ş a d e r e s i e t r a f ı n d a k i m u h t e l i f n ı e m b a l a r d a n b e s l e n i y o r d u . 10 d a n fazla m e m b a ı n s u y u y i n e b a c a l a r i ç i n d e b i r i k e r e k te.k yolla K a l a y c ı B a h ç e n i n ç e ş m e l e r i n d e n a k ı y o r -du. A r a z i n i n t e ş e k k ü l â t ı d o l a y ı s i y l e ge-r e k su y o l l a ge-r ı v e g e ge-r e k b a c a l a ge-r ı , K e s m e h a l i n d e a ç ı l m ı ş b u l u n m a k t a d ı r . K ü s k ü ile i ş l e n m i ş su y o l l a r ı t ü n e l h a l i n d e v e u m u m i y e t l e Kır.kçeşme, T a k s i m su g a l e r i l e -r i n d e t e s a d ü f e d i l d i ğ i gibi 6 0 x 8 0 cm. g e n i ş l i k ve i r t i f a m d a d ı r . B a c a l a r d a kes-m e o l u p yalnız h a r i c e a ç ı l a n ağız kısıkes-m- kısıml a r ı t a ş kısıml a m u n t a z a m b i r ş e k i kısıml d e ö r t ü kısıml -m ü ş b u l u n -m a k t a d ı r . Su g a l e r i l e r i n i n çı-kış n o k t a s ı n ı 2 - 3 m . ü z e r i n d e n a l ı r s a k a r a z i n i n v a z i y e t i n e g ö r e su y o l u d e r i n l i -ğ i n i n t e p e l e r i n a l t ı n a d o -ğ r u 10 - 20 m . k a d a r i n e r . Su y o l u n u n d e r i n b a c a l a r ı n a i n i ş t a ş l a r ı b ı r a k ı l m a m ı ş , i c a b ı n d a yapıl a c a k b a k ı m için d o yapıl a p u s u yapıl ü k u yapıl yapıl a n ı yapıl -m ı ş t ı r . B u k e s m e s u t ü n e l l e r d e ç e ş m e l e r i n k u r a k m e v s i m l e r d e t a m a m e n susuz kal-m a l a r ı için o r i j i n a l b i r t e s i s v ü c u d e ge-t i r i l m i ş o l d u ğ u n u da i ş a r e ge-t e ge-t m e k lâ-z ı m d ı r . S u l a r ı n t e r l e m e ve falâ-zla sılâ-zın- sızın-tı h a l i n d e k a y n a k y a p t ı k l a r ı m a h a l d e n i t i b a r e n g a l e r i i ç i n d e t a k r i b e n 100 m e t -r e d e g a l e -r i a k ı ş ı n a u f a k b i -r b a -r a j du-v a r ı y a p ı l m a k s u r e t i y l e su b u r a d a yatı-r ı l m ı ş ve b a yatı-r a j d u v a yatı-r ı n d a da b i yatı-r m u s l u k k o n m u ş b u l u n u y o r d u . V e r i m l i a y l a r d a su b a r a j duvarını aşarak yoluna de-v a m e d e r , yaz a y l a r ı n d a ise m u s l u k ayar-l a n m a k s u r e t i y ayar-l e g ü n ayar-l ü k 10, 15 m3 l ü k b i r su ç e ş m e l e r e t e m i n e d i l m i ş o l u r d u . O k m e y d a n ı su t e s i s l e r i n i n i s a l e şe-b e k e s i ü z e r i n d e y a p ı ş e k l i ile F ı s t ı k l ı ç e ş m e d e n i l e n M e h m e t H ü s r e v p a ş a çeşm e s i n i n b i r h u s u s i y e t t a ş ı d ı ğ ı g ö r ü l çeşm e k t e d i r . Ç e ş m e H a l ı c ı o ğ l u s ı r t l a r ı n d a T u r -ş u c u zâde H ü s e y i n A ğ a n ı n T u r -ş u c u ca-m i i a r k a s ı n d a y o k u ş b a ş ı n d a d ı r . Ç e ş ca-m e t a ş t a n o l m a k l a b e r a b e r t a ş l a r a r a s ı n d a sıra sıra yassı t u ğ l a l a r b u l u n m a k t a d ı r . E v v e l c e m e v c u t saçağı a l t ı n d a h a f i f b i r taşkınlık yapan zevkli bir korniş taşırıl-m ı ş t ı r . Ç e ş taşırıl-m e n i n b ü y ü k b i r h a z n e s i var-dır. Y o l a ve k ı s m e n k u z e y e b a k a n cep-h e s i ü z e r i n d e b e y a z m e r m e r d e n t e k n e s i a y n a t a ş ı ve b u n u n ü z e r i n d e b i r k i t a b e m e v c u t t u r . K i t a b e d e «Sadrı-ı e s b a k Devletlıı M e h m e d H u s r e v P a ş a h a z r e t l e r i n i n bun-d a n a k bun-d e m otuz bun-d ö r t s e n e s i h i l â l i n bun-d e defai u l â D e r y a K a p t a n l ı ğ ı h e n g â m ı n -d a m ü c e -d -d e t e n b i n a v e i n ş a b u y u r m u ş o l d u k l a r ı i ş b u çeşme-i L â t i f i n b u d e f a y i n e h i m m e t - i h a z r e t i m ü ş a r ü n i l e y h ile v u k u b u l a n t a m i r i t a r i h i d i r » d e n i l m e k -t e d i r ( 1 2 5 9 ) . İ r i m a v i k a l d ı r ı m t a ş l a r ı y e r l e r i n -d e n o y n a m ı ş u f a k ç u k u r l a r l a y e r y e r çök-m ü ş y o k u ş l a r d a n b u t e p e l e r e ç ı k ı l ı r s a , k a r ş ı u f u k l a r d a n H a l i ç t e n t ü t e n i n c e b i r b u h a r t ü l ü i ç i n d e e f l â t u n l a ş m ı ş m i n a r e l e r i , k u b b e l e r i y l e f ü s u n l a ş a n İ s t a n b u -lu g ö r ü r s ü n ü z . Yaz g ü n ü i ç i n d e h a f i f r ü z g â r e s i n t i l e r i y l e dolu, b u g ü n h a r a b e l e r i b i r b i r i n e d a y a n m ı ş e v l e r i n s ı r a l a n -dığı b u b a y ı r l a r s e n e l e r c e evvel b a ğ l a r ı n , b a h ç e l e r i n y e ş i l l i k l e r i i ç i n d e y ü z ü p gü-zelleşen y e r l e r m i ş . C i v a r ı n d e r i n b o ş l u ğ u , g ü n g ö r m ü ş eskiliği ve n i h a y e t g ö l g e l e r i n h a r a p l ı ğ ı i ç i n d e f ı s t ı k l ı ç e ş m e n i n y a p ı s ı n d a f a z l a su t o p l a m a k için h a z n e s i n i n g e n i ş t u -t u l d u ğ u a n l a ş ı l m a k -t a d ı r . H a r a p -t a h -t a b i n a l a r a r a s ı n d a ç e ş m e k e n d i e s m e r göl-g e l e r i n d e b e y a z m e r m e r i y l e göl-g e ç m i ş i n o güzel T ü r k y a p ı l a r ı n ı n b ü t ü n t a t l ı çizg i l e r i n i y o n t u l m u ş t a ş l a r ı , e s k i m i ş m e r m e r l e r i y l e m a s a l v e h i k â y e l e r i n f ü s u n -l a ş m ı ş uzak u f u k -l a r d a k a -l m ı ş b i r T ü r k k a l e k a p ı s ı , b i r m a b e d i n m e t h a l i gibi asil v e g ü z e l d u r m a k t a d ı r .
