96 Nisan 2008 B‹L‹MveTEKN‹K
Feromonlar Feromonlar
Canl› yaflam›n› ve davran›fllar›n› dü- zenleyen çok say›da sistem var. Bu sistemlerin düzenli olarak ifllemesi çeflitli kontrol mekanizmalar›yla ger- çekleflir. Davran›fllar›m›z›n fizyoloji- sindde hormonlar önemli yer tutar.
Hormonlar olmadan içgüdüsel dav- ran›fllar›n gerçekleflmesinde sorunlar ortaya ç›kar. Davran›fllar›n kontro- lünde rol oynayan, hormonlar d›fl›n- daki bir kimyasal madde de “fero- mon”. Bu madde, hormonlardan farkl› olarak vücut d›fl›na salg›lan›r.
Feromon, Yunanca “hormon tafl›- yan” anlam›na gelir. Feromonlar›n temel görevi canl›lar›n kendi türün- den bireylerle haberleflmelerini sa¤- lamak. Bunlar› bir tür kimyasal ileti- flim arac› olarak betimlemek müm- kün. Yap›lan bilimsel çal›flmalar so- nucunda feromonlar› daha çok bö- cek gibi basit yap›l› canl›lar›n kullan- d›¤› ortaya konmufl. Daha geliflmifl canl›larsa, feromon salg›lamakla bir- likte iletiflimlerini daha çok ses ve vü- cut hareketleriyle sa¤larlar.
fero 3/28/08 4:20 PM Page 1
Nisan 2008 97 B‹L‹MveTEKN‹K
Feromon ilk olarak 1956 y›- l›nda ipekböceklerinde (Bombyx mori) bulundu ve
“bombycol” olarak adland›r›l- d›. Alman araflt›rmac›lar tara- f›ndan yap›lan ve 20 y›l ka- dar süren bu çal›flmada 500.000 difli güve böce¤inin karn›ndaki bezlerde bir mad- de bulundu. Bu madde er- kek güve böceklerinde çift-
leflme dans›n›n bafllamas›na neden oluyordu. Gü- nümüze kadar yap›lan çal›flmalar sonucunda çok say›da feromon türü belirlendi. Böceklerin yan› s›ra örümcekler, bal›klar, kurba¤alar, sürüngenler ve memelilerin feromon salg›lad›klar› bulundu. Kufllar- daysa feromon bulunamad›. En çok bilinen fero- monlarsa uyar› feromonlar›, efleysel feromonlar, iz feromonlar› ve bulunulan yeri savunma feromonla- r›. Uyar› feromonlar›, topluluk halinde yaflayan bö- ceklerde bireyler aras› haberleflmede kullan›l›r ve herhangi bir tehlike an›nda salg›lan›r. Özellikle ter- mitlerde uyar› feromonlar› s›kl›kla kullan›l›r. Koloni halinde yaflayan termitler, herhangi bir tehlike an›n- da uyar› feromonu salg›larlar. Koloniyi korumakla görevli termitler (askerler), düflmanlar›na karfl› bafl- lar›ndan bir s›v› püskürterek onlar› etkisiz hale geti- rirler. Bu s›v›, feromon görevi de yaparak di¤er bi- reyleri sald›rganl›¤a iter. Benzer biçimde uyar› fero- monu salg›layan bir kar›nca, di¤er bireylerde ›s›r- ma, koparma ve sald›rma tepkilerinin ortaya ç›kma- s›na neden olur. Efleysel feromonlar, hayvanlarda üreme zamanlar›nda efleyler aras›nda iletiflimi sa¤la- mak için kullan›l›r. Bu feromon baz› böcek türlerin- de, özellikle kelebeklerde salg›land›¤›nda, erkek bi- reyler difliyi 10 km uzaktan bile alg›layabilir. ‹z fero- monlar›, özellikle sosyal yaflayan böceklerde kullan›- l›r. Örne¤in, kar›ncalar izledikleri yola uçucu olma- yan iz feromonlar› b›rak›rlar. Böylece koloninin di-
¤er bireyleri, daha k›sa yol olsa da hep öndeki bi- reyleri izlerler. Bulundu¤u yeri savunma feromonla- r›, hayvanlar›n bulunduklar› alan› iflaretleyerek ya- flam alan›n› belirlemelerini ve böylece bu alan› ken- di türlerinden bireylere karfl› savunmalar›n› sa¤lar.
Feromonlarla ilgili bilimsel çal›flmalar en çok böcekler üzerinde yap›lm›fl. Ço¤u feromonun kimyasal formülü ortaya ç›kar›lm›fl. Böylece laboratuvarda elde edilebi- len bu feromonlar sayesinde, hem böceklerle yap›lan çal›flmalar hem de tar›msal zararl› böceklerle mücade- le kolaylaflm›fl. Zararl› böceklerle mücadele, feromonlu tuzaklarla yap›l›r. Feromonlar türe özgü oldu¤undan tuzaklara yaln›zca zararl› böcekler yaklafl›r. Bu biçimde yap›lan mücadelenin bir yarar› da, tar›msal ilaçlama- n›n verdi¤i çevresel zararlar› önlemesi. Bununla birlik- te uzakl›k, s›cakl›k, rüzgâr ve nem feromonlar›n etkisini azaltabilir. Uygulamada bundan dolay› oluflacak so- runlar ve yüksek maliyet feromon tuzaklar›n›n yayg›n kullan›m›n› önleyen etkenlerden bafll›calar›.
‹nsan Feromonlar›
‹nsan feromonlar› daha çok efleysel davran›fllar› kon- trol eder. Burnun iç k›s›mlar›nda bulunan ve “vome- ronazal organ” olarak bilinen bir al›c› sayesinde fero- monlar alg›lanabilir. Bu organ feromonlar› beyne ile- tir. Koltukalt›, kas›k gibi bölgelerde deriden salg›lanan feromonlar karfl› cinste efleysel anlamda uyar›ya ne- den olur. 1971’de psikolog Martha McClintock, ayn›
odada çal›flan kad›nlar›n adet dönemlerinin ayn› za- manlarda gerçekleflmesinden yola ç›karak yapt›¤› ça- l›flmada, insanlarda feromonun varl›¤› ortaya koy- mufl. Feromonlar›n insanlardaki etkisi bu nedenle
“McClintock etkisi” olarak da bilinir.
Bülent Gözcelio¤lu
Kaynak http://www.gflweb.com/text/pheromones_science.html http://en.wikipedia.org/wiki/McClintock_effect http://www.hhmi.org/senses/d230.html http://users.rcn.com/jkimball.ma.ultranet/BiologyPages/P/Phero- mones.html http://www.sfn.org/index.cfm?pagename=brainBriefings_phero- mones
YY››YY››llllddd››d››zzzz TTTaTaaakkkk››››mmmm››››
Feromon 1956’da ipekböce¤inde bulundu.
Tar›mda kullan›lan feromonlu tuzaklar fero 3/28/08 4:20 PM Page 2
