Recep Nişancı * Volkan Yıldırım * H. Ebru Çolak **
Coğrafi Bilgi
Sistem
Uygulamaları
Günümüz dünyasında toplanan ve üretilen bilgilerin büyük bir kısmını oluşturan
harita tabanlı verilerin elektronik ortamlarda yönetilmesi coğrafi bilgi sistemi (CBS)
ile olanaklı hale gelmiştir. Her türlü karar-destek faaliyetinin en önemli aracı haline
gelen CBS, sadece teknik değil, yönetişim, sosyal ve kültürel alanda da birçok gelişmeyi
yönlendirebilen çağımızın güçlü bir bilgi yönetim aracıdır.
*Yrd. Doç. Dr.,**Dr.,
KTÜ, Harita Mühendisliği Bölümü, GISLab, Trabzon
E
sasen CBS birçok sektör tarafından kullanı-lan etkin bir konumsal analiz aracı olarak, gü-nümüzde geniş bir uygulama alanına sahiptir. CBS, gerek özel sektör kesiminde gerekse akademik araştırmalarda ve kamu kurumlarında oldukça yo-ğun olarak kullanılmaktadır. CBS’ye olan bu aşırı ilgi, CBS destekli birçok projenin kısa sürede hayata geçi-rilmesine neden olmuştur. CBS sahip olduğu özellik-leri itibarıyla, konum bilgisiyle alakalı her türlü uygu-lamanın içerisinde yer almaktadır. Özellikle, kentsel ve bölgesel planlama, kadastro, tarım, orman, peyzaj, jeoloji, savunma, emniyet, turizm, arkeoloji, yerel yö-netim, nüfus, eğitim, çevre, sağlık ve benzeri birçok uygulamalı meslek dalında CBS önemli bir ortak kav-ram olarak kullanılmaya başlanmıştır. Temelde hari-ta bilgisine dayalı işlemlerde ya da konum bağlantılı yoğun hacimli verilerle uğraşmak, bunları analiz ede-rek ortaya çıkacak sonuçlara göre bir takım kararla-rın doğru olarak verilebilmesi CBS fonksiyonlakararla-rının etkin kullanımıyla mümkün olabilmektedir. Bugün dünyada ve ülkemizde CBS ile gerçekleştirilmiş pek çok proje ve uygulama örneği mevcuttur.Yerel Yönetimler ve
Kent Bilgi Sistemleri
Kent Bilgi Sistemleri (KBS), harita üreten ve kulla-nan yerel yönetimler, belediyeler için günümüzde ka-çınılmaz bir ihtiyaçtır. Bunun en önemli nedeni ye-rel yönetimlerin daha hızlı, güncel ve kaliteli hizmet verme arzusudur. Kentte yaşayanlar vergi, imar duru-mu, adres, ruhsat gibi konularla ilgili işlemlerini in-ternet, mobil telefon ya da kiosk gibi teknolojik cihaz-lar yardımıyla uzaktan erişimle yapmak
istemekte-dirler. Günümüzde birçok kentli günlük yaşantıları-na başlamadan önce günlük yol güzergâhı üzerindeki trafik yoğunluğunu öğrenip buna göre günlük işleri-ni planlamaktadırlar. Böylesi bir sistemin ihtiyaç duy-duğu otomasyon sisteminin konumsal alanını KBS oluşturmaktadır. Gelişmiş ülkeler e-belediyecilik fa-aliyetlerini KBS ile birlikte yürüterek, kent içi sabit ya da hareketli bilgi ofisleri ile hizmetlerini daha geniş kitlelere ulaştırabilmektedir. Günümüzde artık akıl-lı haritalar, akılakıl-lı kentlere dönüşmektedir. Bunda en önemli rolü konuma bağlı bilgiyi toplayan, sorgula-yan ve analiz eden KBS üstlenmektedir. Ayrıca KBS oluşturduğu ortak veri platformu ile birçok kurumun sahip olduğu konumsal bilgiyi tek bir sistem altına toplamaktadır. Bunun sonucunda kente ait bilgiye, güncel ve hızlı erişim sağlanabilmektedir.
Planlama
Planlama çalışmaları konumsal veriye oldukça fazla ihtiyaç duymaktadır. Gerçekte planlama veri toplama, veri girişi, analiz, sentez, alternatif senaryo-lar, plan ve planın sunumu aşamaları içeren bir süreç-tir. Bu süreç, koruma alanları, tarım arazileri, enerji hatları, jeolojik yapı, arazi örtüsü gibi birçok konum-sal veriyi tek bir veri çatısı altında toplamayı ve anali-zini kapsar. Böylesine yoğun konumsal veri hacmi ve bu verilerin analiz ve sorgulaması CBS ile daha hız-lı, ekonomik ve doğru olmaktadır. Son yıllarda sık-ça konuşulan, çevre düzen planları bir il ya da birkaç ili içeren geniş alanları kapsamaktadır. Böylesine bir planlama için ihtiyaç duyulan konumsal veriler ancak GPS, uzaktan algılama gibi teknolojiler kullanılarak toplanabilmektedir. Ayrıca planların uygulanması aşamasında birçok yerel/merkezi birimlerle veri alış-verişinde bulunulmaktadır. Bu nedenle bu verilere hızlı erişim, güncelleme ve sorgulama oldukça önem arz etmektedir. Böylesine bir yapı ancak CBS’nin et-kin kullanılması ile mümkün olabilmektedir.
Biyoçeşitlilik
Son yıllarda hızla artan nüfus ve sanayileşme hay-van, bitki ve mikrobiyolojik çeşitlerin olumsuz etki-lenmelerine neden olmuştur. Biyoçeşitliliği sağlayan türler aşırı kullanım/tüketim ve çevre kirliliği sebe-biyle azalmakta ve yok olma tehlikesi ile karşı karşı-ya kalmaktadır. Doğada bulunan biyoçeşitliliğin ha-ritalanması, analiz edilmesi ve planlanması CBS’nin önemli kullanım alanlarından biri olmuştur. CBS, bi-yoçeşitliliğin bir veri tabanında toplanması, tür ka-taloglarının (flora ve fauna) oluşturulması, yeryüzü
Elektrik / Gaz İşletimi Ticarette
Telekomünikasyon Taşımacılık
Maden / Petrol Arama Güvenlik / Emniyet Su ve Atık Su Tıp / Sağlık Yerel Yönetim Jeoloji / Yer Bilimleri Parakendecilik Askeri / İstihbarat Harita Yapımı Arazi Kullanımı Çevre Yönetimi İmar ve Kadastro Devlet Sektörü Ziraat / Tarım Ormancılık Risk Yönetimi ... ve diğerleri
Coğrafi Bilgi Sistemi Uygulamaları
üzerindeki dağılımlarını gösteren haritaların hazır-lanması ve risk altında bulunan türlerin tespit edilme-sine yardım etmektedir. Biyoçeşitlilik ile ilgili bu tür analizlerin yapılması için bir çok harita altlığı (arazi yüzeyi, bitki örtüsü, nehirler, idari sınırlar, yollar, yer-leşim birimleri vb.) ile coğrafi konumlarıyla doğru ve güncel olarak tespiti yapılan biyolojik türlerin bütün-leştirilmesiyle gerçekleştirilebilir. CBS’nin biyoçeşitli-lik çalışmalarına en önemli katkısı farklı coğrafi böl-gelerde bulunan türlerin konumsal olarak karşılaştı-rılabilmesi, çevresel faktörlere göre izlenmesi ve gele-cek nesillere miras olarak aktarımını yapabilmesidir.
Çevre ve Doğal Kaynak Yönetimi
Çevre, birçok coğrafi fonksiyonun bir arada bu-lunduğu, doğal ve yapay gelişmelere ilişkin bilgileri içeren bir konu olması sebebiyle, CBS’nin en yoğun uygulama alanlarından biridir. Çevre ile ilgili karar-ların alınabilmesi ve çevreyi etkileyen unsurkarar-ların be-lirlenebilmesi için öncelikle söz konusu çevrenin do-ğal yapısı gerçeğe uygun olarak modellenmelidir. Bundan sonra, konumsal analizlerle çevresel deği-şimlere ait iyileştirici ve önlem alıcı kararlar alınma-lıdır. Bilhassa uzaktan algılamayla sağlanan uydu gö-Coğrafi Bilgi Sistem Uygulamaları?
>>>
rüntüleri, çok geniş alanlara ilişkin arazi yapısı hak-kında önemli bilgiler sağladığından, çevreye yönelik planlamalar daha dinamik olarak gerçekleştirilmek-tedir. Yerleşim ve sanayi alanlarının yayılma trendle-rinin izlenmesi, kıyıların korunması, yeşil alan küt-lelerinin belirlenmesi, kirlilik araştırmaları, ÇED ra-porlarının sağlıklı düzenlenmesi, kimyasal ve biyolo-jik unsurların çevreye etkilerinin irdelenmesi, kara-hava-deniz ulaşım sistemlerinin planlanması, katı ve evsel atık alanlarının belirlenmesi ve bunların çev-relerine etkileri, su kaynakları ve akarsuların tespiti, milli park alanlarının belirlenmesi ve yönetimi, hav-zaların korunması ve iyileştirmesi gibi çevreye ko-nu olan birçok husus CBS’nin temel fonksiyonları ile daha sağlıklı olarak irdelenebilmektedir.
Ticaret
CBS’nin yaygın olarak kullanıldığı alanlardan biri de ticari uygulamalardır. Ticari faaliyet gerçek-leştirecek olan kişi yatırım öncesinde bir dizi fizibi-lite çalışması yapmak zorundadır. Bu çalışmaların-dan biri, faaliyetin gerçekleştirileceği ’en uygun ye-rin’ belirlenmesidir. Çünkü ticari faaliyetten bekle-nen başarı yer seçimiyle doğru orantılıdır. Örneğin bir kentte yapılması planlanan Alışveriş Merkezi (AVM) için uygun yerin seçiminde nüfus hareketli-liği, bölgenin ekonomik potansiyeli, ulaşım, erişim, diğer AVM’lere yakınlık, mülkiyet, imar durumu, kamusal kısıtlamalar, ana kavşaklara ulaşım, arsa değeri, otopark alanı gibi parametrelerin birlikte ir-delenmesi gerekmektedir. Bu süreçte en doğru ka-rarların alınabilmesinde CBS önemli rol oynar. Ör-neğin bir kargo firmasının öncelikli hedefi, sipariş-leri en kısa zamanda ve en az maliyetle karşılamak-tır. Bu bağlamda dağıtım adresleri harita üzerinde noktalar halinde gösterilip bu noktalar arasında bir dağıtım planı yapılır. Trafik yoğunluğu, yön ve kav-şak bilgileri, araç kapasiteleri, kargo öncelikleri gibi faktörler değerlendirilerek GPS destekli araçlar bu güzergâhlara yönlendirilir. CBS’de optimum güzer-gah tayini olarak adlandırılan analizlerle kargo hiz-metlerinde firmaya zaman, işgücü ve maliyet açı-sından önemli avantajlar sağlanır.
Ulaşım ve Lojistik Hizmetleri
CBS ulaşım planlamasında, lojistik problemlerin çözümünde, yol durumunun takibinde, araçların iz-lenmesinde ve en kısa ya da en hızlı hangi yoldan gi-dileceğinin belirlenmesinde etkili sonuçlar verir. Da-ğıtım, taşıma ve kargo şirketleri, otobüs işletmeleri,
güvenlik güçleri, itfaiye ve benzeri kuruluşlar için ha-yati öneme sahip bu tür uygulamalar, araçların harita üzerinde izlenmesini ve araç ile izleyen arasında ile-tişimi sağlamaya yöneliktir. Örneğin bir taşıma şirke-ti, araçlarının belirlenen güzergâhlar üzerinden plan-lanan zamanlarda gidip gitmediğini ya da yükün za-manında teslim edilip edilmediğini kontrol etmek is-teyebilir. Yollara ait veri envanterlerinin irdelenebil-diği, sorgulandığı ve analiz edildiği CBS tabanlı na-vigasyon sistemleri yöneticilere bu kontrol mekaniz-masını etkin bir şekilde sağlamaktadır.
Savunma ve Güvenlik
CBS teknolojisi hızlı ve doğru bilgi üreterek birey ve toplum güvenliğinin sağlanmasında güvenlik güç-lerine de yardımcı olmaktadır. Uzaktan algılama tek-nolojisi uzaydan sürekli gözlem yaparak veya doğru-dan yeryüzünden video/fotoğraf çekerek toplanan bilgiler, CBS ile üretilmiş haritalar üzerinde değerlen-dirilerek güvenlik sorunları kolaylıkla çözülebilmek-tedir. Savunma ve güvenlik hizmetlerinde yerleşim alanları, risk bölgeleri, nüfus dağılımı, ulaşım, hiz-met araç envanterleri, sevk ve idari personel bilgile-ri, sağlık alanlarının yerleşim planları gibi birçok bil-ginin bir arada bulunmasını ve ihtiyaç duyulduğunda bu bilgilere çok hızlı bir şekilde erişilmesini gerektirir. Yoğun bilgiler ışığında, bir seferberlik, nükleer kaza, yangın, doğal afet gibi sivil savunmaya yönelik hiz-metlerin aksamadan yürütülmesi için elektronik or-tamdaki haritalardan yararlanarak, optimum kaynak tahsisi, araç takibi gibi işlemler CBS ile etkin olarak gerçekleştirilebilir. Askeri alanlarda da harita üret-mek, üç boyutlu yüzey oluşturmak ve taktik amaçlı projeler geliştirmek için CBS etkin bir şekilde kullanı-lır. CBS stratejik, taktiksel ve işletimsel planlama yet-kililerine, yetenek eksikliklerini tespitte, kuvvet yapı-larını ve yeteneklerini, manevra seçeneklerini test et-me konularında yardımcı olur.
Türkiye’nin orman alanları. Çevre ve Orman Bakanlığı CBS desteği ile internet üzerinden Türkiye’nin her türlü çevresel verisini kullanıcıya açık hale getirmiştir (gis.cevreorman.gov.tr).
Coğrafi Bilgi Sistem Uygulamaları?
Afet ve Acil Durum Yönetimi
Özellikle kentsel alanlarda yoğunlukları, di-namik gelişimleri, karmaşık imar yapıları, yoğun insan aktiviteleri ve yüksek nüfus devingenlikle-ri nedeniyle gerek yapay (terör olayları, kazalar vb.) ve gerekse doğal anlamda (deprem, sel felake-ti, vb.) acil durumlara oldukça sık rastlanır. Kent-te meydana gelebilecek acil durum ya da afet olay-larının can ve mal kayıpolay-larının en aza indirgen-mesi, ekonomik kayıpların azaltılması, sosyal ya-şamın aksamadan devam ettirilebilmesi için stra-tejik olarak yönetilmesi ve değerlendirilmesi ge-rekmektedir. Bu süreçte kente ait her türlü verinin hızlı bir şekilde değerlendirilmesi ve etkin karar-ların alınması gerekmektedir. Bu süreçte CBS tek-nolojileri en etkili araçlardan biridir. Örneğin bir sel anında olası taşkın bölgelerinin tespit edilme-si, bölgeye ulaşım yollarının belirlenmeedilme-si, binalara ve insanlara erişim, altyapı tesislerinin denetimi, kurtarma ekiplerinin organizasyonu, iş makine-lerinin dağıtımı, çadır kentler için uygun yerlerin tespit edilmesi gibi analizlerin CBS teknolojileri kullanılarak ’anlık olarak’ yapılması mümkündür.
Sağlık
Son yıllarda tüm dünyada sağlık alanındaki CBS uygulamalarında önemli bir artış gözlemlen-mektedir. Çünkü sağlıkla ilgili planlamalarda ve yönetimsel organizasyonlarda, ilgili tüm bilgile-rin bir arada tutulduğu, gerekli analizlebilgile-rin kolay-ca gerçekleştirilebildiği ve sonuçların görsel olarak etkin bir şekilde sunumunun sağlanabilmesi CBS teknolojileriyle gerçekleştirilebilmektedir. Elekt-ronik haritalar yardımıyla, sağlık alanında has-talıkların gelişim ve yayılım sürecinin izlenmesi, çevresel risk değerlendirme, sağlık olayları ile il-gili kontrol stratejilerinin geliştirilmesi, sağlık hiz-metlerinin yönetimi ve planlanması, sağlık tarama hizmetlerinin yönetimi gibi konularda CBS’den sıklıkla yararlanılmaktadır. Enfeksiyon
hastalık-larının dağılımı, kanser haritaları, kalp hastalıkla-rının takibi, kalıtsal kan hastalıklahastalıkla-rının izlenmesi, çevresel ve hava kirlilik haritalarının üretilmesi ve insan sağlığına etkisinin irdelenmesi gibi sağlık-coğrafya ilişkisini tanımlayan hastalık haritalama çalışmalarında CBS etkin bir araç haline gelmiş-tir. CBS teknolojilerinin gelişimiyle birlikte sağlık-ta harisağlık-talama ve planlamada pek çok çalışma ger-çekleştirilmeye başlanmıştır. Bugün dünyada pek
çok sayısal hastalık atlası yaygın olarak kullanıl-maktadır. Özellikle hastalıkların coğrafi dağılım-larının izlenmesi ve hastalıklarla mücadele çalış-maları için CBS yardımıyla üretilmiş dinamik ya-pıda internet tabanlı haritalar mevcuttur.
Turizm
Turizm hizmetlerine yönelik dokümantasyo-nun sağlanması, turistlerin kullanması için harita altlıklarının ve rehberlerin üretilmesi, turizm yatı-rımlarına yönelik karar destek organizasyonlarını destekleyici bir mekanizma oluşturmak amacıy-la Turizm Yönetim Bilgi Sistemleri’ne ihtiyaç du-yulmaktadır. Bu sistemlerde, turistik beklentiler dikkate alınarak doğal ve tarihi turistik varlıkla-rı, ulaşım olanaklavarlıkla-rı, konaklama tesisleri, arazi ya-pısı gibi bilgilerin bir arada bulunduğu bir veri-tabanı oluşturularak, tüm bilgiler CBS ile değer-lendirilebilmektedir. Turizm yönetim hizmetleri-ne yöhizmetleri-nelik stratejilerin belirlenmesinde, CBS ana-liz teknikleri ile turizm varlıkları, turistik tesisler vb. unsurlar arasındaki konumsal ilişkiler irdele-nerek, turizm yatırım bölgeleri ve ihtiyaç analizle-ri yapılabilmektedir. Tuanalizle-rizm bölgeleanalizle-rinin planlan-ması ve yönetimi, turizm amaçlı uygulama imar planları hazırlanması, turizm tesisleri, kapasite ve diğer ilgi noktaları ile ilişkilerinin tespiti, arkeoloji çalışmaları gibi konularda CBS teknolojilerinden yararlanılmaktadır.
ABD’nin San Francisco kentindeki suç hareketleri CBS destekli olarak harita üzerinden anlık izlenerek, suç oranlarına göre sınıflandırılmış istatistiksel veriler kayıt altına alınmaktadır.
Mobil CBS uygulamalarında GPS destekli el-tipi cihazlarla her türlü yönlendirme ve konum sorgulama işlemleriyle ulaşım ve turizm bilgilerine kolayca erişilebilmektedir.
Tarım
Tarımsal üretimin planlanması, tarımsal faaliyet-ler esnasında çevrenin korunması, tarımsal üretim-de uygun tekniklerin kullanımıyla verimliliğin ar-tırılması ve tarımsal ürünlerin işlenip pazarlanma-sı amacıyla CBS’den yararlanılmaktadır. Kırsal alan-lardaki arazilerin temel özelliklerine göre sınıflandı-rılması, toprak özelliklerinin belirlenmesi ile insan-lık için en temel ihtiyaç olan beslenmeyi sağlayan ta-rım sektöründe politika geliştirme, planlama ve ni-hayetinde sürdürülebilirliğin sağlanması için en te-mel bilgiler elde edilmektedir. Tarımsal faaliyetler-de verimliliğin artırılması, üretim için uygun tek-noloji kullanımını gerekli kılmaktadır. Günümüzde bu amaçla hassas tarım tekniği uygulanmaktadır. Bu teknik, çiftlik bazında toprak bilgilerinin, özel tasa-rım traktörlerin ve uydu teknolojisi destekli ölçme yöntemlerinin kullanıldığı önemli bir CBS uygula-masıdır. Ürünlerin işlenmesi ve pazarlanması aşa-masında ise çiftlik, işleme, paketleme ünitesi, depo ve nakliye bilgilerinin bir bütün olarak yönetimi ge-rekmektedir. Bu kapsamda bilgi teknolojilerinin di-namik harita bilgileriyle bütünleşik olarak kullanı-mını sağlayan CBS kullanımı gündemdedir.
İklim-Meteoroloji
Hava tahminlerinde en önemli bilgi kaynağı olan meteoroloji istasyonları belirli bölgelerde ku-rulmuştur ve yapılan ölçümler sürekli olarak
ka-yıt altına alınmaktadır. Bu bilgiler bölgelerin ik-lim özellikleri konusunda genel bilgi verseler de is-tasyon bulunmayan bir bölge için tahminler zor-dur. Oysa bugün uydu görüntülerinden de yarar-lanarak CBS destekli istatistiksel analiz teknikleri kullanılarak tüm coğrafya için iklim bilgileri çok daha hızlı ve doğru elde edilebilmektedir. Özellikle meteoroloji amaçlı uydu sistemlerinden alınan bil-giler ile kısa ve uzun erimli hava tahmin simülas-yonları CBS ile çok daha anlaşılır yapılabilmekte-dir. Bu sayede taşkınların önlenmesi, tarım ürün-lerinin korunması, ulaşımın aksamadan devam et-mesi gibi hususlarda erken uyarı sistemleri kurula-rak gerekli önlemler önceden alınakurula-rak, riskler azal-tılmakta ve hayat kolaylaştırılmaktadır.
Kaynak
Yomralıoğlu, T., Coğrafi Bilgi Sistemleri: Temel Kavramlar ve
Uygulamalar, 5. Baskı, İstanbul, 2009.
<<<
Uydu görüntüleri CBS için en önemli veri girdisini sağlar. Trabzon iline ait arazi örtüsü uydu verilerinin CBS ile işlenmesi sonucunda elde edilerek, ilin bitki örtüsü dağılımı tüm detaylarıyla çok kısa bir sürede ve yüksek doğrulukla belirlendi.
