I. BÖLÜM: Gİ RİŞ. a. Felsefi Bir Ahlakın Gerekliliği 1

a. Felsefi Bir Ahlakın Gerekliliği¹

Ah lak la il gi li de yim le ri güç lük çek mek si zin an la ma mız ve kul lan - ma mız, ah la ki ola na da ir sağ lam bir ön-bilgi ve ya anlayışa sa hip ol du ğu mu zun gös ter ge si dir. Bi lim ön ce si bu ön-an la yış bir ba kı - ma ah lak de di ği miz şe yin ken di si ni ve ya ko nu su nu oluş tu rur.

Yi ne gün lük ha ya tı mız da ge rek ken di mi zin ge rek se baş ka la rı nın ta vır ve dav ra nış la rı üze ri ne ah la ki bir yar gı da bu lun mak, da ha doğ ru su on la ra ah la ki bir de ğer at fet mek du ru mun da yız. Ya ni on lar “iyi” ve ya “kö tü”dür, “ah la ki” ya da “ah lak-dı şı”dır. Bu tür bir de ğer len dir me, yu ka rı da da be lir til di ği gi bi, her in sa nın do - ğuş tan ge tir di ği ni var say mak zo run da kal dı ğı mız bir ol gu dur.²

“Ah la ki” söz cü ğü bel li yar gı, ku ral, ta vır ve iliş ki le ri ni te len - di ren bir sı fat tır. “Ah la ki” ve ya “tö re sel” ifa de le ri bu ra da esas ola rak, “ah la ken iyi” de ğil, ak si ne “ah lak sa ha sı na ait olan” an - la mın da kul la nıl mak ta dır. Ah la ki sı fa tı nın kar şı tı da “ah lak sız”

ve ya “töre ta nı maz de ğil”, “ah lak-dı şı”dır.

1 Ya zı nın baş lı ğı nı, ba tı dil le rin de ki yay gın kul la nı mı na pa ra lel ola rak, “f el sefi bir eti ğin (ah lak fel se fe si nin) ge rek li li ği” de ğil de, “fel se fi bir ahlakın ge rek li li ği”

şek lin de koy ma mı zın ne de ni bir yan dan ça lış ma mı zın asıl ga ye si nin gün lük pra ti ği için de ah la ki ey lem le rin te mel yön len di ri ci si gü dü ve yar gı la rı, do la yı - sıy la ah la ki ola nın te mel ko nu su nu ana li tik tarz da ele al mak is te me miz, -bu bir ba kı ma etik ön ce si aşa ma nın araş tı rıl ma sı ola rak da an la şı la bi lir, di ğer yan dan da “etik” söz cü ğü nün Türk çe’miz de ki kar şı lı ğıy la, ko nu baş lı ğı nın bir - lik te dü şü nül dü ğün de or ta ya çı ka cak çe liş ki dir. Ya ni bu du rum da baş lık “fel - se fi bir ‘ah lak fel se fe si nin’ ge rek li li ği” şek lin de ola cak tı ki, bu ne an lam ne de amaç ola rak uy gun dur. Ay rı ca ba tı dil le rin de “f el sefi etik” de yi mi ni kul lan ma - yı ter cih et me nin önem li bir ne de ni de onu “dini” ve ya “tıb bi etik” gi bi di ğer etik di sip lin ler den ayır ma ar zu su dur. Bu ma ka le Felsefe Tartışmaları (29, 2002) der gi sin de ya yın lan mış tır.

2 Bkz. I.Kant (1785), VII (Grund le gung zur Me taph ysik der Sit ten [GMS]), BA, 20 f.; H-E.Hengstenberg (1989), 133 ff.; A.Anzenbacher (1992), 11.

“Ah lak” ve ya “ah lak bi li mi” biz de ba tı dil le rin de ki “mo ral”

(mo rals) kav ra mı na kar şı lık ola rak kul la nı lır.³ Mo ral kav ra mı Yu nan ca’da ki “et hos” ke li me si nin Ci cero ta ra fın dan La tin ce’ye uyar lan mış ha li dir. Ethos söz cü ğün den tü re til miş olan “etik”

ise, öznel yö nüy le bi re yin ni yet, an la yış ve tu tu mu nu, nesnel yö - nüy le de ah lak, tö re ve alış kan lık la rı ni te ler. Her iki yö nü kap - sa ya cak tarz da etikethosun,ahlakiolanınbilimidir.

Ah lak ve ya töre iyi ve kö tü nün ne ol du ğu nu söy le mek le ye ti - nir ken, ah lak fel se fe si bir dav ra nı şın iyi ve ya kö tü ol du ğu yar gı - sı na na sıl va rıl dı ğı nı in ce ler. Ahlak fel se fe si in sa nı, onun tu tum, ta vır ve dav ra nış la rı nı ge rek fer di ge rek se top lum sal sa ha da in - ce le me ko nu su ya par. İn san ey lem le rin de et kin olan is tek ve ar - zu la rı ve ni ha yet on la rın ar ka sın da du ran ni yet ve amaç la rı sor - gu lar. İyi nin-kö tü nün, er dem li ve er dem si zin ne an la ma gel di ği - ni be lir le ye rek ge nel il ke le re var ma ya ça lı şır. Son ra da or ta ya ko nu lan bu il ke nin her bir ah la ki ol gu için zo run lu bağ lan tı lar içe rip içer me di ği, ge nel ge çer bir il ke olup ola ma ya ca ğı araş tı rı - lır. Böy le ce etik, fel se fi bir di sip lin ola rak, ah la ki ola nın eleş ti rel tarz da ay dın la tıl ma sı ve te mel len di ril me si an la mı na ge lir.

Gün lük dil de ahlakiolanı ifa de et mek için kul lan dı ğı mız pek çok ke li me var dır. Ge nel de bu ke li me ler ahlakla ilgili deyimler ola rak ad lan dı rı lır. Bu çer çe ve de biz “iyi-kö tü”, “er dem li-er dem - siz”, “hak lı-hak sız”, “öz ve ri li-ben cil” ke li me çift le ri ni ve yi ne “ya - sak”, “emir”, “ödev”, “sor um luluk”, “v icdan”, “gü nah”, “gü ven”,

“piş man lık” vb. gi bi söz cük le ri kul la nı rız. An cak bu tür ke li me - ler sık ça ah lak la il gi li ol ma yan an lam la rıy la da kar şı mı za çı kar - lar. Ör ne ğin iyi bir ter zi ve ya kö tü bir ya zı ka rak te rin den söz

3 “Ah lak”, Arap ça “hulk” ke li me si nin ço ğu lu olup din, ta bi at, huy ve ka rak ter gi - bi ma na la ra ge lir. Bu na kar şın “mo ral” ke li me si kay na ğın da ira de, bil has sa Tan rı ve ya hük me den le rin in san üze rin de ki ira de si, do la yı sıy la buy ruk ve ka - nun lar ve son ra da yer le şik tö re ler ve alış kan lık lar an la mı na ge lir ki, za man la

“et hos” söz cü ğü ne pa ra lel ola rak ki şi nin ha yat tar zı, ni yet ve ka rak ter özel lik - le ri ni be lirt mek ama cıy la kul la nıl mış tır. Gü nü müz de ise ah lak ve ya tö re den ge nel ola rak, bel li in san top lu luk la rı nın kar şı lık lı iliş ki le rin de be nim se miş ol - duk la rı dav ra nış ku ral la rı, ka bul ler ve il ke ler an la şıl mak ta dır (Ge niş bil gi için bkz. H.H.Schrey (1977), 15f.; B.Akarsu (1988), 18; F.Ricken (1989), 14; H-E.

Hengstenberg(1989), 13 f.; A.Pieper (1999), 29 vd.).

ede riz. Bu ke li me le rin ne za man ah lak la il gi li ne za man ah lak la il gi li ol ma yan bir an lam da kul la nıl dık la rı nı ayırt et mek ge re kir.

Dik kat edi lir se yu ka rı da kul la nı lan iyi ve kö tü gi bi kav ram lar ah la ki olan la il gi li bel li bir ka ra rı, yar gı yı di le ge ti rir ler. “Ya lan söy le me!”, “Muh taç la rın yar dı mı na koş!”, “Çev re yi kir let me!” gi - bi ifa de ler hep bu tür den yar gı lar dır. Biz bir ka ra ra var dı ğı mız - da, fark lı tu tum ve ya dav ra nış ih ti mal le ri ara sın da bir ter cih ya - pa rız. Bir dav ra nı şı terk et ti ği miz de de bir ka ra ra var mış olu ruz.

Hat ta bel li bir me se le ye da ir bir ka ra ra var ma ma yı dü şün dü ğü - müz de bi le, ger çek te o me se ley le il gi len me ye ce ği mi ze ve ya onu ken di akı şı na bı ra ka ca ğı mı za da ir bir ka ra ra va rı yo ruz de mek - tir. Ah la ki yar gı la rın bir baş ka özel li ği de on la rın ön ce lik li ola rak dav ra nış la ra, son ra da şa hıs ve top lum sal olu şum la ra, ya ni sos - yal sa ha da ki iliş ki ler ağı, ku rum lar, dü zen ve ku ral la ra yö ne lik ol ma sı dır. Bu çer çe ve de in san ha ya tı nın bir di zi ka rar lar ve yar - gı lar dan oluş tu ğu nu gö rü rüz.

Aca ba ah la ki ka rar la rı mız na sıl oluş mak ta dır? On la rı be lir le - yen do ğuş tan ge len bir ye te ne ği miz var mı? Yar gı la rı mız nes nel, ge nel ge çer bir ya pı ya mı sa hip tir ler, yok sa bü tü nüy le öz nel mi - dir ler? Ah la ki ta lep ler ne an la ma ge li yor? Me se la, ne den ya lan söy len me me li? Ne den muh taç la ra yar dım edil me li? Ne den bir şey le ri gö rev edin me li in san? Ah lak fel se fe si bu tür so ru lar yar - dı mıy la ni hai ce vap la ra yö ne lir, doğ ru ka rar ve dav ra nış la rın ne - ler ol du ğu nu be lir ler, bir baş ka ifa dey le on la rın te mel len di ri lip te mel len di ri le me ye ce ği ni araş tı ra rak il ke le re var ma ya ça lı şır.

Şim di sı ra sıy la ah la ki ön an la yı şı var kı lan ve do la yı sıy la fel - se fe ön ce si sa ha yı oluş tu ran te mel kav ram lar dan “vic dan”, “bil- inç”, “özg ürlük”, “ödev ve sor um luluk” ile “niyet”i in ce le ye lim.

V icdan

Yu ka rı da da vur gu la dı ğı mız gi bi, her sı ra dan in san şu ve ya bu şe kil de iyi ve kö tü nün ne ol du ğu na da ir bir bi lin ce sa hip tir, do - la yı sıy la iyi ye yö nel me ye, kö tü den uzak dur ma ya ça lı şır. İş te biz bu ken di li ğin den, özel bir ah lak ve ya fel se fe eği ti mi alın mak sı zın sa hip olu nan iyi bil gi si ne gün de lik dil de vicdan di yo ruz.

Bu ko nu da ge niş kap sam lı ça lış ma la rıy la ta nı nan T homas von Aqu in’e gö re “vic dan (cons ci en ti a) ger çek an lam da [...], dav - ra nış la rı mı zı yön len dir me de kul lan dı ğı mız bil gi (sci en ti a) ak tı - dır.”⁴Ki tap lı din ler açı sın dan vic dan da ha zi ya de ah la ki bir ref - lek si yon, in san da “T an rının se si dir.”⁵Pra tik açı dan ba kıl dı ğın da vic dan, in sa nın sırf ken di si için kul la nım da olan ak lı dır. Çün kü ki şi nin vic da nı bir baş ka sı nın ne yap ma sı ge rek ti ği ne da ir yar - gı da bu lun maz.

Vic da na da ir so ru la rı ce vap la mak için iz le ne cek en doğ ru yol, gün lük ha yat ta vic dan la il gi li tec rü be ler den ha re ket et mek ola - cak tır. Bu bağ lam da sık ça kul la nı lan “iyi-te miz vic dan lı”, “kö tü vic dan lı”, “vic dan sız” gi bi de yim le ri in ce le me ko nu su yap ma lı yız.

Vic dan la il gi li tec rü be le ri mi zin or ta ya koy du ğu ol gu la rı özet le - mek ge re kir se:

V icdan, yu ka rı da da vur gu lan dı ğı gi bi, öz nel, ki şi ye öz gü ve her şey den önem li si iç sel bir ah la ki yar gı ve ya yar gı mer cii ni di - le ge ti rir. Her yar gı gi bi vic da ni yar gı la rı mız da doğ ru ve ya yan - lış ola bi lir. Önem li bir ay rın tı da, vic da ni yar gı la rın doğ ru ve ya yan lış lı ğı nın man tı ki ola rak te mel len di ri le bil me güç lü ğü dür.

Tüm vic da ni yar gı lar öz gür lü ğü şart ko şar. An cak v icdan öz gür - lü ğü ta le bi, eğer vic da nın ön gör dü ğü dav ra nış lar, baş ka la rı nın dav ra nış ve he def le riy le çe li şir ve ya on la ra za rar ver me ye baş lar - sa prob lem oluş tu rur.

“İyi-te miz vic dan” ki şi yi sor gu la maz, azap çek tir mez, se si ne ku lak ver me ye zor la maz. Bu na kar şın bel li bir hu zur ve gü ven ve rir. “Kötü vic dan” ise da ha zi ya de is ten me dik bir dav ra nı şı ta - kip eder ve “böy le dav ran ma ma lıy dım!”, “bu nu yap mak zo run da de ğil dim” şek lin de in san bi lin ci ne ve ya ben li ği ne bas kı ya par.

Do la yı sıy la kö tü vic dan ki şi nin ken di ken di siy le mü ca de le si ne yol açar. Bu mü ca de le ki şi de acı ve ren bir ya ra la ma, çok güç lü bir suç la ma ve ya sor gu la ma his si ne yol aça bi lir. “Kö tü vic dan be nim le müm kün olan al ter na tif le re da ir tar tış maz (‘bu baş ka tür lü ya pı la bi lir di’), ak si ne be ni olum suz de ğer len di ri len bir ey -

4 ThomasvonAquin(1952-62), I-79, 13.

5 Bu ko nu da bkz. G.K.Mainberger(1975), 90-107.

le mim den son ra mah kum eder (‘sen şöy le kö tü dav ran dın’). Bu tür bir mah ku mi yet le ken di mi suç lu his se de rim.”⁶Suç kav ra mı öz gür lük ol mak sı zın dü şü nü le mez. Çün kü, an cak öz gür olan, bir ey le mi yap ma ve ya terk et me se çe ne ği ne sa hip olan ki şi suç - la na bi lir.

V icdan ki şi yi, ön gör dü ğü teh li ke le re kar şı ko ru mak için, ken di “se si” ve ya “çağ rı sı na” ita at et me ye zor lar. Vic da nın en önem li özel lik le rin den bi ri de, in sa nın bir kı sım ey lem le ri ni sor - gu la yıp, red de de rek, suç lan ma yan ve red de dil me yen “doğ ru”

dü şün ce ve dav ra nı şa ka pı ara la ma sı dır. Ya ni vic dan bir de tek - tör mi sa li, yal nız ca kö tü ey lem le kar şı laş tı ğın da bi zi uya ran bir alet tir.

Vic da nın ma hi ye ti nin ne ol du ğu, kay na ğı nın in san da mı yok - sa ila hi bir mer ci de mi aran ma sı ge rek ti ği, in san dav ra nış la rı için in san ha ri cin de yük sek bir il ke ka bul edi lip edi le me ye ce ği, v ic danın se si nin in sa nı ya nıl gı ya sü rük le yip sü rük le me ye ce ği ah lak fel se fe si nin ol du ğu ka dar din, psi ko lo ji ve sos yo lo ji gi bi bi - lim le rin de ana tar tış ma ko nu su dur. Ay nı top lum da ki fert ler den bi ri nin vic dan na mı na yap tı ğı bir ey le mi, bir di ğe ri nin yi ne onu ile ri sü re rek terk et me si bu ko nu da ki be lir siz lik le ri da ha da ar - tır mak ta dır. Yi ne, ne öl çü de vic da nın dış et ki le re, me se la eği ti - me, top lum sal iliş ki le re, ha yat tarz la rı na ba ğım lı ol du ğu ce vap bek le yen so ru lar dır. Kı sa ca, vic dan kav ra mı nın çok yön lü lü ğü ve ona da ir de ğer len dir me le rin ço ğu kez bir bi riy le çe li şi yor ol ma - sı, ma hi ye ti ve iş le vi ne da ir so ru la rı ah lak fel se fe si açı sın dan ka - çı nıl maz kıl mak ta dır.

Bi linç

Ah lak la il gi li olay ve nes ne le re da ir yar gı la rı mı zın mer ci i olan vic dan, ay nı za man da “ah laki bi linç”imi zin bir ifa de si dir. Fel se - fe ön ce si ah la ki bi linç, ah lak fel se fe si nin te mel da ya nak ve ay nı za man da araş tır ma ko nu su dur. “Bilinç” ge nel ola rak nes ne le rin ta sav vu ru ola rak an la şı lır ken, ah la ki ve hu ku ki ge rek li lik (Sol - len) “ben-bi lin ci” kav ra mıy la di le ge ti ril mek te dir.⁷ O, dar an la -

6 H.Holzey(1975), 156; ay rı ca bkz. H-E.Hengstenberg (1989), 145 ff.

7 Bkz. Hand buch phi lo sop hisc he Grund beg rif fe, Bd. I, S. 233.

mıy la, ki şi nin her tür iç du yuş, dü şün ce ve al gı la ma et kin lik le - ri ni kap sar. Bilinç bi zim, her çe şit tec rü be ve ya şan tı mı zı bir bi - riy le bağ lan tı lı ve bü tün ola rak al gı la ma mı zı sağ la ya rak, geç miş, hal ve ge le ce ğe da ir ge nel bir dün ya gö rü şü ve ya ha yat an la yı şı - na sa hip ol ma mı za yar dım cı olur. Biz bir nes ne ve ola ya da ir tam bir bi linç li lik ha li ne onu ya lın ola rak al gı la dı ğı mız za man de ğil, an cak onu ay nı za man da iç du yuş ve kav ra yı şı mı zın nes - ne si yap tı ğı mız da eri şi riz.

Sı ra dan in sa nın ahlak bi lin ci ah la ki norm la rın te mel len di ril - me si ni şart ko şar. Çün kü ah la ki ku ral lar an cak on la rın te mel - len di ri le bi le ce ği ne da ir inan dı rı cı lık la rı nı mu ha fa za et tik le ri öl - çü de yü rür lük te ka la bi lir. Ah la ki ku ral ve ta lep le rin ge çer li li ği sor gu lan ma ya baş lan dı ğın da da, eti ğin ah la ki yar gı lar üze ri ne ref lek si yo nu ka çı nıl maz olur. Bu ge rek li lik da ha zi ya de bir top - lum da ah la ki de ğer ve norm la ra da ir uz laş ma or ta dan kalk tı ğın - da ve bir bir le riy le uz laş maz ah la ki gö rüş le rin çok lu ğu ha kim ol - du ğun da ken di ni his set ti rir. An cak tam ter si du rum söz ko nu - su ol du ğun da, ya ni bir top lum da ah la ki de ğer le re da ir yay gın bir an laş ma var ol du ğun da, bu uz laş ma nın ne öl çü de doğ ru olup ol ma dı ğı nok ta sın da ahlak fel se fe si ne ih ti yaç du yu lur. Ay rı ca gü nü müz mo dern top lum la rın da tek nik ve tıb bın or ta ya çı kar dı - ğı ye ni im kan lar sü rek li ola rak ye ni ça tış ma ko nu la rı do ğur mak - ta dır. Bu tür ça tış ma ve prob lem le ri sı ra dan in san bi lin ci nin çöz me si müm kün de ğil dir. T ıbbi etik, ge netik ve ya eko lo ji eti ği gi bi etik alt dal la rı bu sa ha lar da ki prob lem le ri çöz me mak sa dıy - la or ta ya çı kan ye ni di sip lin ler dir. Do la yı sıy la sı ra dan in san ak lı ve ya bi lin ci, Kant’ın da be lirt ti ği gi bi, spe kü la tif bir ih ti yaç tan de ğil, pra tik ne den ler den do la yı ken di sı nır la rı nı aşıp fel se fe nin ala nı na gir me ye zor la nır.

Öz gür lük

Özg ürlük, ah lak fel se fe si nin im ka nı nın te mel şar tı dır. Çün kü şu ve ya bu yar gı ya var ma ya da her han gi bir dav ra nı şı yap ma ya da terk et me se çe ne ği ne sa hip ol ma yan ki şi nin ah la ki ta lep ler le kar şı kar şı ya kal ma sı müm kün de ğil dir. Da ha sı, bir ey le min ah - la ken “iyi” bir ey lem ola bil me si için, yal nız ca özgürlükleolması

ye ter li de ğil ay nı za man da özgürlüğü amaçlaması ge rek mek te - dir.⁸Bu ne den le ahlak fel se fe si öz gür lü ğü var say mak zo run da - dır. Aca ba ah lak fel se fe si için vaz ge çil mez olan öz gür lü ğün ma - hi ye ti ne dir?

Öz gür lü ğe da ir her ke sin üze rin de an la şı la bi le ce ği bir ta nı ma var mak im kan sız gö zü kü yor. Hat ta bu ko nu da or ta ya ko nan ta - nım lar yal nız ca bir bir le riy le ör tüş me mek le kal ma yıp, ço ğu kez ken di iç le rin de çe li şik ler dir de. Yi ne öz gür lü ğün hu kuk, fel se fe, si ya set gi bi fark lı di sip lin ler açı sın dan yük len di ği an lam fark lı - dır. Gün lük di le göz atıl dı ğın da öz gür lü ğün bu so run sal ya pı sı he men fark edi lir.

Bir mah kum ve ya esir için öz gür de mek, o ke li me le rin an lam - la rıy la çe li şir. An cak söz ko nu su ki şi ve ya ki şi le rin yük sek se vi - ye de bir iç-düş ünce öz gür lü ğü ne sa hip ola bi le cek le ri de dü şü nü - le bi lir. El bet te bu du rum da “ey lem” öz gür lü ğü ol ma yan ki şi nin ger çek ma na da öz gür olup ol ma dı ğı so ru su kar şı mı za çı kar. Yi ne biz mah kum ol ma yan bir in sa nı öz gür di ye ni te len di ri yo ruz, oy - sa ay nı in san ta bi ol du ğu sos yal iliş ki ler ağı için de çok yo ğun bir ba ğım lı lık (özgür ol ma yış) bas kı sı al tın da bu lu na bi lir. Bir baş ka - sı da in sa nın ger çek ma na da öz gür lü ğe an cak, ira de si ni onu be - lir le me ye ça lı şan her tür dür tü, ar zu ve hırs tan uzak tut tu ğu öl - çü de eri şe ce ği ni sa vu na bi lir, her ne ka dar bu tür bir öz gür lük an la yı şı ilk an da öz gür lük le ça tı şı yor gi bi gö rün se de.⁹

Özg ürlük kav ra mı nın ge nel de do ğur du ğu güç lük le ri bir ya na bı ra ka rak, ko nu muz açı sın dan, ah la ki sa ha da ne an la ma gel di - ği ni ve ya böy le bir öz gür lük an la yı şı nın fel se fi bir eti ğe ni çin ge - rek duy du ğu nu kı sa ca be lirt me ye ça lı şa lım.

Ah la ki sa ha da in san, içe rik sel ola rak ya vic da na ya da onun - la bağ lan tı sı için de di ni ve ya ör fi de ğer le re da ya lı ola rak olu şan bir di zi ah la ki emir ve ya sak lar la kar şı kar şı ya dır. Özgür in san hiç bir şe ye ba ğım lı ol ma yan, ah la ki alan da bi le bü tü nüy le ken - di ira de siy le yö nü nü çi ze bi len ki şi dir. An cak yu ka rı da ge nel ola -

8 Krş. A. Pieper (1999), 51.

9 Öz gür lü ğün ma hi ye ti ve çe şit le ri hak kın da ge niş bil gi için bkz. N.Öner (1982).

rak de ği ni len öz gür lü ğün bir bi ri ne zıt ya pı sı ye ni den bir prob lem ola rak kar şı mı za çı kar. Ah laki öz gür lü ğü, ar zu la dı ğı nı yap ma ve ar zu la ma dı ğı nı terk et me ve ya fark lı al ter na tif ler ara sın da bir ter cih ya pa bil me gi bi ba sit, fark lı laş ma mış, ku ral sız “key fi” ya da “t ercih” öz gür lü ğü ne in dir ge ye me ye ce ği mi ze gö re ge ri ye tek bir al ter na tif ka lı yor; ah la ki öz gür lü ğü in sa nın ahlakinitelikleri- nebağ la mak.

Gün lük ah la ki tec rü be le ri miz, her sı ra dan in sa nın iyi ve kö - tü ye da ir sağ lam bir pu su la ya sa hip ol du ğu nu gös te rir. Bu pu - su la yı bi ze su nan vic dan ve ya onun fark lı bir şe kil de ifa de si olan ah la ki bi linç ten baş ka sı de ğil dir. Öy ley se ah la ki öz gür lü ğü mü - zün kay na ğı nı bi linç ve ya vic da nı mız dan baş ka bir yer de ara ya - ma yız. Baş ka bir ifa dey le, ah la ki emir ve ya sak lar ah laki bi linç ve ya vic da nı mı zın se si nin doğ ru dan bir be lir le me si ol ma dık tan son ra öz gür sa yı la maz lar. Bu ra da şüp he siz bir “ita at”, “bo yun eğ me” söz ko nu su, an cak bu ita at ki şi nin ken di ken di si ni be lir - le me si, bi lin ci nin iç leş me si ve do la yı sıy la ben-bi lin ci ne eriş me si de mek olan bir ita at tir ki, in sa nın ba ğım lı lı ğı nın de ğil, ak si ne öz - gür lü ğü nün gös ter ge si dir. Bu du rum, Kant’ın ta bi riy le, ira de nin (pra tik ak lın) biz zat öz gür lük adı na ken di ni sı nır la ma sı ve ya ken di ken di ne bir ya sa koy ma sı dır.

Yi ne de ahlak fel se fe si aşa ğı da ki so ru la ra açık ce vap lar ver - mek zo run da dır. Ben bi lin ci ve vic dan öz gür lü ğün de ken di ni bu - lan ah la ki öz gür lük bir ya nıl sa ma ola bi lir mi? İn san ira de si ni be lir le yen mo tif le rin ah la ki li ği nin öl çü tü ve öz gür lük le ilin ti si ne dir? İn san bü tü nüy le öz gür dav ra na bi lir ve ya in san ira de si öz gür ola rak be lir le ne bi lir mi? Ah la ki öz gür lük do ğa sı ge re ği sı - nır sız lık, mut lak lık id di asın da ol du ğu na gö re, bi re yin öz gür lü - ğü nün öz gür lük adı na baş ka la rı nın öz gür lü ğüy le sı nır lan dı rıl - ma sı nın do ğur du ğu çe liş ki na sıl or ta dan kal dı rı la cak tır? Sı nır - sız bir ah la ki öz gür lü ğe kar şın, sı nır lı bir eylem öz gür lü ğünden söz edi le bi lir mi?

Ödev ve So rum lu luk

Ödev ile eği lim ara sın da ki kar şıt lık tan ha re ket eden Kant, ah la - ki sa ha nın te mel fe no me ni ni ge rek li lik te (Sol len) gö rür. Bu na gö -

re bir ey le min ah lak sal de ğe ri doğ ru dan doğ ru ya ödev bi lin ci ne da ya nır, ya ni bi re yi bir ey le mi yap ma ya yö nel ten eğilim de ğil de ödevse, bu ey le min ah la ki bir de ğe ri var de mek tir. Ödev, “[ah la - ki] ya sa ya say gı ge re ği ya pı lan bir ey le min zo run lu lu ğu dur.”¹⁰ An cak bu ra da ki zo run lu luk, do ğa zo run lu lu ğu de ğil, in sa nın nu me nal var lı ğıy la il gi li olan, ahlak ya sa sı na bağ lı zo run lu luk - tur.

Ha ya tın her sa ha sın da ol du ğu gi bi etik sa ha da da, de ği şen sos yal olay ve şart la ra gö re yü rür lük te olan ge le nek sel ah la ki de ğer ve yar gı lar za man la çö zül mek te, yer le ri ne ye ni le ri gel mek - te dir. So rum lu luk kav ra mı nın ah lak fel se fe sin de ağır lık ka zan - ma sın da, bir ta raf tan özel lik le Bi rin ci Dün ya Sa va şı’ndan son ra ge li şen sos yal olay lar, di ğer ta raf tan Kant’ın ödev ah la kı na kar - şı git gi de ar tan olum suz tep ki ler önem li rol oy na mış tır. Ödev de yi mi nin red de dil me si nin bir baş ka ne de ni de, bi re yi bel li bir ah la ki ve ya sos yal oto ri te ye ta bi kıl ma sı na kar şın, onun di ğer in san lar la iliş ki le rin de ki kar şı lık lı lı ğı ye te rin ce kap sa mı yor ol - ma sı dır.¹¹

Ger çi Kant sor um luluk kav ra mı nı doğ ru dan kul lan maz, onun ye ri ne Or ta çağ da po pü ler olan “im pu ta ti o” de yi mi ne yer ve rir. “Im pu ta ti o, pra tik ya say la iliş ki si için de, bi re yin öz gür lü - ğün den kay nak la nan ey le min yar gı sı dır.”¹² Im pu ta ti o kav ra mı doğ ru dan so rum lu lu ğa (Ve rant wor tung) kar şı gel me yip, da ha zi - ya de bir ey le min ah la ki ne ti ce si ne kat lan ma (Zu rech nung) şek - lin de an la şıl mak ta dır. Gü nü müz de da hi ba tı da so rum lu luk kav - ra mı bu ta ri hi çer çe ve si ne uy gun ola rak ta nım lan mak ta dır.¹³

Son za man lar da so rum lu luk la il gi li iki te mel prob lem den bi - ri onun ta rih sel li ği, di ğe ri de dil ile bağ lan tı sı dır. Ger çi onun ta - rih sel li ği in sa nın biz zat so rum lu ola rak ka tıl dı ğı açık, de ğiş ken

10 I.Kant(1785), VI I, BA 14.

11 Krş. J.Schwartlaender (1974), 1578; ay rı ca H.M.Baumgartner/A.Eser (hrs.) (1983).

12 I.Kant (1991), 66.

13 Me se la W.Brugger (1967) yaz mış ol du ğu Fel se fe Söz lü ğün de so rum lu lu ğu, “in - sa nın i rade öz gür lü ğü nün ve bu öz gür lük ten kay nak la nan dav ra nı şın yük len - di ği so rum lu lu ğu nun (Zu rech nu nug) zo run lu bir ne ti ce si” di ye ta nım lı yor.

bir dün ya ve top lum ha ya tı na atıf ta bu lun mak ta dır. An cak tüm ya zar lar in sa nın do ğa ve ta rih le bağ lan tı sın da ay nı za man da özerk ol du ğu nun da al tı nı çiz mek te dir ler. İn sa na ger çek de ğe ri - ni sağ la yan da bu özerk li ği dir. Dil ise bu dü şü nür le re gö re, in - sa nın onun için de ve onun va sı ta sıy la dün ya da ki so rum lu lu ğu - nu ka zan dı ğı bi ri cik araç tır.¹⁴

Tam bir sor um luluk ki şi nin hem ken di si ne hem de baş ka la - rı na kar şı ey lem le rin de ki so rum lu lu ğu kap sar. Baş ka la rı nın ey - lem le ri kar şı sın da du yu lan so rum lu luk duy gu su bil has sa hak - sız lık, şid det ve ya öz gür lü ğü mü zün sı nır lan dı rıl ma sı hal le rin de ken di ni gös te rir. Bir ki şi nin so rum lu dav ran ma sı de mek, bir ba - kı ma ona için de ya şa dı ğı top lum da bi çi len rol le ri be nim se me si ve ge çer li norm la ra uy gun dav ran ma sı de mek tir; iyi bir ba ba, iyi bir eği tim ci ve ya iyi bir po li ti ka cı gi bi. Bu de ğer len dir me de as lın - da te mel bir ah la ki mak sim, ya ni “iyi bir ha yat” il ke si yat mak ta - dır. So rum lu bir ha yat bu çer çe ve de iyi bir ha yat tar zıy la ör tüş - mek te dir.

Sta tü ve rol ler le bağ lan tı sı çer çe ve sin de bi re yin t opl umsal önem li bir bo yu tu or ta ya çı kar. So mut bir olay la ör nek len dir me - ye ça lı şır sak; bir mah ke me sü re cin de yar gıç hu kuk ku ral la rı na uy gun dav ran mak la ödev ve ya so rum lu lu ğu nu, do la yı sıy la yar - gıç lık ro lü nü ye ri ne ge tir miş olur. An cak yar gı cın ger çek so rum - lu lu ğu nun gös ter ge si, ku ral ve tü zük le ri har fiy le uy gu la ma sı nın öte sin de, bir in san ola rak sa nı ğa kar şı ta kın dı ğı ta vır, gös ter di - ği ini si ya tif tir. Kant’ın ter mi no lo ji siy le ifa de eder sek, “öde ve uy - gun bir ey lem” ile “so rum lu luk tan kay nak la nan ey lem” far kı dır bu. Ki şi so rum lu lu ğun ken di ni aşan bo yut la rıy la, bir lik te ve için de ya şa dı ğı ai le, iş ye ri, çe şit li sos yal grup ve ce mi yet ler de kar şı kar şı ya ge lir. Ke za kom şu bir ül ke de ya şa nan dep rem ve - ya fa kir bir ül ke de ki aç lık fe la ke ti de bi zi so rum lu luk sa hi bi bir in san ola rak ta vır al ma ya zor lar.

F el sefi bir ah lak açı sın dan so rum lu luk kav ra mı nın kap sa dı - ğı bir prob lem de, “bel li bir mer ci kar şı sın da du yu lan so rum lu - luk duy gu su” ko nu sun da or ta ya çı kar. Böy le bir mer ci in ta sav -

14 Bkz. J.Schwartlaender (1974), 1580.

vu ru, an cak bu mer ci so rum lu lu ğun ah la ki te mel ka rak te ri ne işa ret edi yor sa doğ ru ola bi lir. Ak si tak dir de so rum lu luk in sa nın öz gür var lı ğı üze ri ne bi na edi len bir zo run lu luk ol ma yıp, he te ro - nem (ya derk) bir il ke ola cak tır. Bu bağ lam da in sa nın Tan rı kar - şı sın da ki so rum lu lu ğu, fel se fi etik ile di ni etik ara sın da hâ lâ çö - züm bek le yen bir prob lem dir.

Sor um luluk duy gu su nu do ğu ran en önem li ne den ler den bi - ri, fark lı fak tör le rin et ki siy le olu şan iliş ki le ri mi zin “baş ka tür lü de ola bi le ce ği” ih ti ma li dir. Sor um luluk böy le ce, baş ka tür lü de ola bi le cek in san ey lem le ri ne da ir se çi ci bir is ti ka me ti gös te rir.

Baş ka tür lü ola bil me im ka nı, baş ka tür lü ol ma sı “ge rek ti ği” dü - şün ce si ni do ğu rur. Bu ra da ki ge rek li lik, so rum lu lu ğun akıl ile te mel len di ri le bi lir yö nü ola rak kar şı lık lı iliş ki ler de ki ide al mo de li tas vir eder. Ge rek li lik le bir lik te ay nı za man da so rum lu luk kav - ra mın dan ödev kav ra mı na ge çil miş olur.

Ni yet

Ah lak sa ha sın da ki araş tır ma sı na sı ra dan in sa nın ahlak bi lin ci ni te me le ala rak baş la yan Kant, ge rek dün ya da ge rek onun dı - şın da ken di ba şı na, sı nır sız, mut lak de ğe ri olan şe yin yal nız ca

“iyi ira de (ni yet)” ol du ğu nu söy le ye rek, iyi ni ye ti en yük sek ah - la ki il ke ola rak dek la re eder. “İyi ira de, et ki sin den, el de et tik le - rin den ve ya he def le nen her han gi bir ama ca ulaş ma ya uy gun ol - ma sın dan do la yı de ğil, ama yal nız ca ira de (is te me) ola rak, ya ni ken di ba şı na iyi dir.”¹⁵Böy le ce Kant’a gö re ah la ki de ğer, an cak ira di ey le min ni ye ti nin ni te li ğin de ara na bi lir.

Ey lem de bu lu nan ki şi nin vic da nı pra tik ah la ki yar gı la rın öl - çü sü ola rak alı nır sa, ah la ki iyi vic da na uy gun olan, ah la ki kö tü de vic da na ay kı rı olan şey olur. Bu du rum da te miz vic dan ve ya iyi ni yet her tür ah la ki ey le min öl çü tü, do la yı sıy la ah lak lı lı ğın da yan dı ğı bi ri cik de ğer olur. Ger çek ten insaniçinbudünyadaiyi niyet, temiz vicdan ve hoşgörüden daha yüce erdemler yoktur, an cak bu de ğer ler kötüye kullanıldıklarında, ya ni doğ ru olan dav ra nı şa de ğil de yan lış ve il ke siz ey le me eş lik et tik le rin de do-

15 I.Kant (1785), VI I, BA 3.

ğacaksapmavekargaşadandahakötübirşeyolamaz. Ne ti ce de in san ni ye ti nin saf lı ğı na sı ğın mak ile onun ken di si ni dü şü re ce - ği ya nıl gı dan sa kın mak ara sın da gi dip ge lir.

Ço ğu kez in san la rın iyi ni yet ve sa mi mi ye tin den şüp he et mek müm kün de ğil dir, fa kat na sıl olu yor da ba zen iyi ni yet ve sa mi - mi yet her tür yan lış ve kö tü lü ğe ze min teş kil edi yor? Di ğer ta raf - tan ka sıt lı ve kötü ni yet le ya pı lan bir ey le min ah la ki so nuç la rı ba - zen, bi linç siz ve iyi ni yet le ya pı lan, an cak ah lak la ör tüş me yen ey - lem ler den da ha za rar sız ola bi li yor. Aca ba fai lin kas tı ve kö tü ni - ye ti aşi kar ol du ğun da, ge rek li ön le mi ala bil me im ka nı mı, bu tür bir “ah la ka ay kı rı tav rı” ne ti ce le ri açı sın dan ba kıl dı ğın da di ğe rin - den da ha za rar sız kı lı yor? Bir ör nek ver mek ge re kir se: Gö çük al - tın da ka lan bir in sa nın, za ma nın da mü da ha le et me yen ve ya et se bi le ye ter li be ce ri ve do na nı ma sa hip ol ma yan kur tar ma eki bi ta - ra fın dan ölü me terk edil di ği ni dü şü ne lim. Şim di bu kur tar ma ey - le mi ne ka tı lan in san la ra so rul du ğun da, hep si tüm iyi ni yet le ri ve güç le riy le gö çük al tın da ka lan in sa nı kur tar ma ya ça lış tık la rı nı söy le ye cek ler ve on la rın iyi ni ye tin den de ger çek ten kim se nin şüp he si ol ma ya cak tır. An cak or ta da bi linç siz li ğin, ted bir siz li ğin, yan lış tek nik kul la nı mı nın ve ya ön ce den ge rek li ted bir ve do na - nı ma sa hip ol ma ma nın ne den ol du ğu bir ölüm va ka sı var dır. Bu so nuç tan şüp he siz kur tar ma eki bin den, o eki bi ye te rin ce tek nik araç-ge reç ve be ce riy le do nat ma yan yö ne ti ci le re ka dar her kes so - rum lu dur. O za man iyiniyet,ancakveancakdoğrubilgiveiyi davranışaeşlikettiğisüreceahlakibirdeğeresahiptir.

So nuç ola rak, ah la ki ola nı oluş tu ran fel se fe ön ce si sa ha ya ait çe şit li yar gı ve de ğer ler f el sefi bir ref lek si yo na ve ya kav ram - sal be lir le me ye ih ti yaç du yar lar. Bu ge rek li lik ön ce lik le fel se fe - nin ma hi ye tin den kay nak la nı yor. Çün kü, eğer fel se fe tüm ger - çek li ği kav ram sal ola rak de ğer len dir me ça ba sıy sa, ahlak fel se fe - si ve ya onun ko nu su nu oluş tu ran in sa nın ah la ki ka na at ve ey - lem le ri bu çer çe ve nin dı şın da tu tu la maz. İkin ci ne den ise in sa - nın gün lük ya şan tı sı için de kar şı kar şı ya kal dı ğı, ah la ki ola na da ir ka rar ver me ve bu ka ra ra uy gun dav ran ma ol gu su dur. Ger - çi, Kant’ın da hak lı ola rak vur gu la dı ğı gi bi, sı ra dan bir in san da - hi ne yin iyi ve ne yin kö tü ol du ğu nu bi lir, hat ta o ah la ki me se le -

ler de ço ğu kez fel se fe ci den da ha şaş maz bir pu su la ya sa hip tir.

An cak yar gı la ma gü cü, bir sü rü ya ban cı, ko nu ya öz gü ol ma yan dü şün ce ler ce ko lay ca ayar tı la bi lir. Böy le ce sı ra dan in san ak lı, di yor Kant, spe kü la tif ne den ler den de ğil, “ak si ne pra tik ne den - ler den do la yı, ken di sı nır la rı nın dı şı na çık ma ya ve pra tik fel se - fe nin sa ha sı na gir me ye iti lir.”¹⁶Ya ni y aygın ah lak (halk bil ge li ği) ne ti ce de fel se fi bir ah la ka ge çi şi zo run lu kı lar.

Fel se fi bir ah lak tan bek le ni len, ah la ki ola nın özü nü teş kil eden “iyi”nin ne an la ma gel di ği ni, ah laki bi linç ve yar gı nın na sıl oluş tu ğu nu, ödev ve so rum lu luk kav ram la rı nı, öz gür ey le min ni - te li ği ni ve bil has sa, ni çin in sa nın ah la ki dav ran mak zo run da ol - du ğu nu açık la mak tır. Eti ğin önem li bir öde vi de, ge rek te mel ah - la ki ey lem ve ol gu la rı gö re ce li, şart lı ya pı la rı nın öte sin de eni ne bo yu na in ce le ye rek, ge rek se fark lı ah lak sis tem le ri ni ay rı ay rı ve kar şı laş tır ma lı ola rak ana liz ede rek ge nel ku ral ve il ke le re var - mak tır. Kı sa ca, ah la ki pra ti ğin te ori si ni, bi li mi ni te sis et mek tir.

b. Ah laki Te mel len dir me

Bir ey lem için, o her şart al tın da iyidir ve ya kötüdür de mek ne an la ma ge li yor? Şu şe kil de davranmalısın, dav ran mak zorunda- sınve ya davranmamalısın der ken aca ba tam ola rak ne yi kas te - di yo ruz? Bu tür ifa de ler te mel len di ri le bi lir mi? Yok sa on lar hiç - bir tarz da bir te mel len dir me ya da ge rek çe len dir me nin ko nu su ya pı la maz lar mı? Ve şüp he siz etik açı sın dan mut la ka ce vap lan - dı rıl ma sı ge re ken bir so ru da, bu ra da “te mel len dir me”nin ne an - la ma gel di ği dir.

Ah la ki te mel len dir me yi, (ah la ki-di ni) öğüt, tö re ah lak ve etik üze ri ne de rin bir dü şün ce ve bu ra dan da ah la ki kav ram ve yar - gı la rı ge rek çe len dir me ye, meş ru laş tır ma ya yö ne lik eleş ti rel-ref - lek tif bir yön tem ola rak ta nım la ya bi li riz.

Ve ri len ta nım dan da an la şı la ca ğı üze re, te mel len dir me ve ya hak lı laş tır ma sü re cin de önem li bir adı mı, ah laki-di ni öğüt¹⁷

16 I.Kant (1785), VI I, BA, 23.

17 Ba na gö re, bir ki şi nin ey le min den so rum lu tu tul ma sı nın zo run lu şar tı olan t - ercih öz gür lü ğü nün ger çek le şe bil me si için, “di ni emir ve ya sak la rın” ke li me nin tam an la mıy la ve bü tü nüy le “öğüt” ola rak al gı lan ma sı zo run lu dur.

üze rin de ki ref lek si yon oluş tur mak ta dır. Bu açı dan ba kıl dı ğın da ah la ki te mel len dir me, ah lak ve tö re üze ri ne ah la ki öğü tün ka tı - lı mı su re tiy le ger çek le şen bir fel se fi dü şün ce tar zı ola rak ken di - ni gös ter mek te dir.

Bu bö lü mün ilk kıs mın da, ahlak ve ya törenin iyi ve kö tü nün ne ol du ğu nu or ta ya ko yar ken, ahlak felsefesinin bir dav ra nı şın iyi ve ya kö tü ol du ğu yar gı sı na na sıl va rıl dı ğı nı, in san ey lem le rin - de et kin olan is tek ve ar zu la rı ve ni ha yet on la rın ar ka sın da du - ran ni yet ve amaç la rı sor gu la dı ğı nı söy le miş tik. Böy le ce ge nel ola rak etik, ah lak ve tö re üze ri ne ya pı lan sis te ma tik bir dü şün - ce tar zıy dı.

Ah laki öğüt sö zü nü et ti ği şey üze rin den mut lak iyi ye eriş me - ye ça lı şır ve saf ge rek li lik ola rak ka lır. An cak bu ha liy le o da ha zi ya de dil dir, söy lem dir; ya ni biz zat iyi de ğil dir ve dai ma ger çek ve ger çek ol ma yan iyi nin bir ka rı şı mı du ru mun da dır. Bu yüz den de, Kant’ın ta bi riy le, bir “ge çiş”i ve ya te mel len dir me yi ge rek li kı - lar.

Ah la kın (ah la ki ta vır, dü şün ce ve yar gı la rın) te mel len di ril me - si ve ge rek çe len di ril me si (hak lı laş tı rıl ma sı) yal nız ca ah lak fel se - fe ci le ri nin prob le mi de ğil dir. O gün lük ya şan tı içe ri sin de he men he men her ke sin kar şı kar şı ya kal dı ğı bir so run dur. Aca ba is tis - nai du rum lar da ya lan söy le ne bi lir mi? Han gi şart lar da olur sa ol - sun, in san öl dür me yi ah la ken sa vun mak müm kün mü dür? Bu ve ben ze ri so ru lar ba sit bir şe kil de “evet” ve ya ha yır” ile tat min - kar bir şe kil de ce vap lan dı rı la maz lar. Bu nun için tu tar lı, sağ lam te mel len di ril miş ve ge rek çe len di ril miş bir tarz da or ta ya ko nul - muş ce vap la ra ih ti yaç var dır. Bu bağ lam da te mel len dir me, ni çin in san la rın bel li bir ah lak sis te mi ne, ay nen bir di nin emir le rin de ol du ğu gi bi, is tis na sız bir şe kil de da yan dık la rı nı, onu doğ ru bul - duk la rı nı ve ta kip et tik le ri ni gös te re bil mek de mek tir.

Ah laki te mel len dir me al tın da ge nel de dai ma son-te mel len dir - me an la şıl mak ta dır. Söz ko nu su olan ah la ki norm la ra ge nel ge - çer lik ka zan dı ran, mut lak, (gö re ce li ve ya şart la ra ba ğım lı ol ma - yan) da ya nak nok ta la rı nın bu lu nup bu lu na ma ya ca ğı dır.

c. Ye ni Bir Ah lak

Ah laki te mel len dir me ön ce lik le va ro lan ah la ka kar şı bir gü ven - siz lik te ziy le or ta ya çı kar. Onun ge le nek sel ge çer li li ği ni, da ya nak nok ta la rı nı sor gu la ma ya baş lar. Ak arsu’nun da hak lı ola rak vur gu la dı ğı gi bi, “‘Be nim il ke le rim mut lak bir doğ ru lu ğu di le ge - tir mi yor, is ter uyun on la ra is ter uy ma yın’ di yen bir ah lak yer yü - zün de gö rül müş de ğil.”¹⁸Ya ni her ah lak yü rür lük te ol du ğu sü - re ce en doğ ru (mut lak) ah lak sis te mi ni ken di si nin tem sil et ti ği - ni sa vu nur. Bir ba kı ma her ah lak, en er dem li ha yat tar zı nı, en yük sek ah lak ide ali ni or ta ya koy mak zo run da dır, ak si tak dir de di ğer ah lak sis tem le ri na za rın da ge çer li li ği ni kay be der. Şim di ta - rih sel ön ce li ği ne ve m utlak te mel len dir me ta le bi ne bi na en, Hz.

Mu sa’ya inen “On Emir”i, “es ki ah lak il ke le ri” ola rak ele alıp in - ce le ye lim:

“SeniMısırdiyarından,esirlikevindençıkaranTanrıbenim.

1. Bendenbaşkatanrınolmayacak.

2. Boşlukta yerin üstünde veya altında, denizlerin derinliklerinde mevcutolanvarlıklarınresimleriniyapmayacak,onlarahiçbirsurette tapmayacaksın.

3. Tanrı’nınisminiboşyerekullanmayacaksın.

4. Cumartesigününüdaimahatırlayıponukutsalkılacaksın.

5. Annevebabanahürmetedeceksin.

6. Öldürmeyeceksin.

7. Zinayapmayacaksın.

8. Çalmayacaksın

9. Yalantanıklıktabulunmayacaksın.

10.Hiçkimseninevine,barkına,karısına,hizmetçisine,öküzüne,eşe- ğine,velhasılsanaaitolmayanbirşeyegözdikmeyeceksin”.

Şim di biz den bu “eski ah lak”tan ye ni bir ah lak oluş tur ma mız is te nir se, onun on ku ra lın dan han gi le ri ni alır han gi le ri ni ge ri ye bı ra kır ve ya de ğiş ti ri riz?

F el sefi di dak ti ğe (öğ re tim tek ni ği) uy gun ola rak, öğ ren ci ler - den bu on ku ral dan, ken di ba kış açı la rı na gö re da ha faz la ge çer - li ol ma yan la rın üst le ri ni çi zip, on la rın ye ri ne ge çe bi le cek ye ni le - ri ni be lirt me le ri ni is te ye bi li riz. An cak on lar bu nu ya par ken, ar - gü man la rı nı hak lı te mel le re da yan dır ma ya, doğ ru ge rek çe len - dir me ye özen gös ter mek zo run da lar.

18 B.Akarsu (1988), 10.

Bu ra da, “On Emir”in han gi ku ral la rı nın çi zi lip ve on la rın ye - ri ne han gi le ri nin ek le ne bi le ce ği so ru su –bir ba kı ma va ro lan ah - la ka kar şı gü ven siz lik– ah laki te mel len dir me nin prob lem le ri ne ge çi şin anah ta rı ko nu mun da dır. Her kim, me se la 1. ve 3. ku ral - la rın üs tü nü çi zer se, tek Tan rı nın va rol du ğu nu bir ke na ra bı ra - ka rak te mel len dir me ye gi di yor de mek tir. Kim 10. ku ra lın üze ri - ni çi zer se, bu du rum da o fark lı bir mül ki yet kav ra mı nı sa vu nu - yor dur.

Bir baş ka sı on il ke nin hiç bi ri si nin üs tü nü çiz me yip, on la rı da ha az oto ri ter bir üs lup la for mü le et me yi de ne ye bi lir. Eğer bu gi ri şim ah la ki emir le rin do ğa sı nı kıs men yu mu şat mak tan öte bir an lam ta şı yor sa, o za man ah la kın gö re ce len di ril me si söz ko nu - su dur. Ger çi ah la ki ta lep ler dai ma biz zat ki şi ye yö ne lik tir, ama on la rın önem sen me si ve de be nim sen me si an cak her kes için ke - sin bir ge çer li li ğe sa hip ol ma la rıy la müm kün dür.¹⁹

Te mel len dir me ço ğu kez ah la ki nor mun “ar ka sın da”, ona ge - çer li li ği ni sağ la yan ve böy le ce de bu ge çer li li ğe kar şı yö nel til miş her bir şüp he yi ber ta raf eden, da ha faz la sor gu la na maz bir güç, odak ta lep eder.

Yu ka rı da ki me tin, Tan rı nın şa hıs ol ma sı, gra ma tik ya pı sı ve kul la nı lan üs lup yö nün den de ğer len dir me ye ta bi tu tu la bi lir.

Par ça da in san onu ru, in san kak la rı, t opl umsal öz gür lük, doğal hu kuk ve sor um luluk kav ram la rı açı sın dan ce vap lan dı rıl ma sı ge re ken so ru lar var dır. Ni çin so rum lu luk in sa na yük le ni yor?

Hak ve ödev le rin kay na ğı ne dir? Eğer in sa nın hak ve so rum lu - luk la rı do ğuş tan, onun do ğa sın dan kay nak la nı yor sa, bu do ğa ve do la yı sıy la so rum lu luk tüm do ğa ya yay gın laş tı rı la bi lir mi?

Söz ge li mi sor um luluk kav ra mı Niet zsche’de ol du ğu gi bi –söz ver me, sö zün den ca ya bil me gü cü ola rak– de ğil, ay dın lan ma cı bir yak la şım la, “bu nu ne den yap tın?” so ru su na ce vap ola rak alı nır - sa, ah la ki norm lar ak la da yan dı rıl mış ve böy le ce her kes için bağ - la yı cı ku ral or ta ya kon muş olur.

19 Bkz. V. Bö lüm.