E.Ü Ziraat Fakültesi Dergisi Özel Sayısı
The Journal of Agricultural Faculty of Ege University Special Issue
ISSN 1018-8851
5. ULUSAL BĐTKĐ BESLEME VE GÜBRE KONGRESĐ Bildiriler Kitabı
15-17 Eylül 2010
E.Ü Ziraat Fakültesi, Bornova-ĐZMĐR
340
Farklı Bölgelerde Buğday Üretim Alanlarında Toprakların Kükürt Fraksiyonlarının Belirlenmesi
Mustafa Bülent TORUN1 Yıldız Erdinç1 Halil ERDEM2 Atilla YAZICI3 Kemal Yalçın GÜLÜT1 Đnci TOLAY4 Rıfat DERĐCĐ1
1Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak ve Bitki besleme Programı-ADANA
2 Gazi Osmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak ve Bitki besleme Programı-TOKAT
3 Sabancı Üniversitesi Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi, Tuzla-ĐSTANBUL
4Akdeniz Üniversitesi, Teknik Bilimler Meslek Yüksek Okulu, Çevre Koruma ve Kontrol Programı, ANTALYA
ÖZET
Son yıllarda tarımsal üretim alanlarında toprak ve bitkide S noksanlığının yaygın olduğu bildirilmiştir.
Bitkilerdeki S noksanlığının topraktaki S fraksiyonlarıyla ilişkili olduğu literatürlerde gösterilmiştir. Türkiye’de buğday üretim alanlarında toprakların S fraksiyonunu belirleyen çalışmalar son derece yetersizdir.
Bu amaçla Orta Anadolu, GAP ve Çukurova bölgesindeki buğday üretim alanlarından 250’şer adet yüzey (0-20 cm) ve yüzey altı (20-40 cm) olmak üzere toplam 500 adet toprak örneği seçilmiştir. Bu örneklerde total kükürt (S), inorganik-S (adsorbe ve çözünür formlar şeklinde), organik-S ve toprak pH’sı ve organik maddesi belirlenmiştir.
Elde edilen sonuçlara göre toprakta total S konsantrasyonunda en yüksek ortalamaya Orta Anadolu bölgesindeki toprakların sahip olduğu (yüzey ve yüzey altında sırasıyla 240.3 ve 243.6 mg kg-1) bunu sırasıyla GAP (yüzey ve yüzey altında sırasıyla 157.1 ve 169.9 mg kg-1) ve Çukurova (yüzey ve yüzey altında sırasıyla 146.9 ve 142.1 mg kg-1) bölgesi toprakları takip ettiği belirlenmiştir. Organik S konsantrasyonlarında da benzer bir sıralamanın olduğu buna karşılık inorganik S konsantrasyonunun (adsorbe S ve çözünür S) en yüksek GAP bölgesinde olduğu saptanmıştır.
Ayrıca topraktaki bitkilerce alınabilir S konsantrasyonunu toprak organik maddesinin ve kısmen de toprak pH’sının etkilediği saptanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Toprakta kükürt fraksiyonları, organik madde, toprak pH, toprak derinliği, buğday üretim alanları
Determination Of Sulphur Fractions Of Soils In Wheat Growing Areas In Different Regions
ABSTRACT
In recent years, sulphur (S) deficiency has been reported to be widespread in agricultural production areas. Sulphur deficiency in plants has been shown to be related with S fractions in soils. There have been few studies determining S fractions of soils in wheat growing areas.
With this aim, 250 soil samples both from surface (0-20 cm) and subsurface (20-40 cm) of a total of 500 were collected from wheat growing areas in Central Anatolia, GAP and Çukurova Regions. In these samples, total S, inorganic-S (as adsorbed and soluble forms), organic-S and soil pH and organic matter were determined.
According to the obtained results, it has been determined that the soils in Central Anatolia Region had the highest mean value for total S concentration in soil (240.3 and 243.6 mg kg-1 in surface and subsurface, respectively) and followed this by GAP (157.1 and 169.9 mg kg-1 in surface and subsurface, respectively) and Çukurova (146.9 and 142.1 mg kg-1 in surface and subsurface, respectively) Region soils, respectively. Organic S concentrations were also found to follow a similar sequence whereas the concentration of inorganic S (adsorbed and soluble S) were found to be highest in the GAP region.
Additionally, soil organic matter and partly soil pH was found to affect plant available S concentration.
Key Words: Soil sulphur fractions, organic matter, soil pH, soil depth, wheat growing areas,
GĐRĐŞ
Atmosferik kükürt (S) girişinin dünyada (Scherer, 2001; 2009;), son 30 yılda Đngiltere’de (Lehman ve ark.,2008) ve Türkiye’de (Anonim, 2001) azalması bitkisel verim ve kalitede düşüşlere yol açmaktadır (Zhao ve ark., 1999a; Zhao ve ark., 1999b; Scherer, 2001;
Đnal ve ark., 2003; Erdem, 2004). Kükürt noksanlığının toprakta ve bitkide artış göstermesi toprakta S dinamiğinin nasıl değiştiği veya etkilendiğini belirlemek için bir çok çalışmanın gerçekleştirildiği bildirilmiştir (Hu ve ark., 2005; Scherer, 2009).
Topraklarda S, organik ve inorganik formlarda bulunur. Kükürdün söz konusu iki form arasında bulunma düzeyi mobilizasyon, mineralizasyon, immobilizasyon, oksidasyon ve redüksiyon gibi kimyasal-biyokimyasal reaksiyonlar tarafından belirlenmektedir. Bu nedenle bitkilerce alınabilir SO4-S mevsimsel olarak değişkenlik gösterebildiği saptanmıştır (Zhao ve ark., 1999a).
Toprakta bitkilerce alınabilir S’ün miktarının dinamik ve değişken olması, bitkilerce alınabilir S konsantrasyonunu tahmin etmekte zorluklara yol açabilmektedir. Bu nedenle toprakta bulunan toplam S’ün bitkilerce ne kadarının alınabileceği veya potansiyel alınabilir formların miktarının ne olduğunun bilinmesi bitkinin S beslenmesi açısından oldukça önemlidir. Türkiye’de farklı bölgelerde özellikle buğday üretim alanlarında topraklarda S’ün fraksiyonlarını ve bunların dağılımını gösterir çalışmalar nerdeyse yok denecek kadar azdır.
Bu noktadan hareketle gerçekleştirilen çalışmada, Orta Anadolu, GAP ve Çukurova Bölgeleri’ndeki buğday üretim alanlarından alınan yüzey (0-20 cm) ve yüzey altı (20-40 cm) toprak örneklerinde S’ün total, organik ve inorganik fraksiyonlarının yanısıra inorganik S’ün adsorbe SO4-S ve çözünür SO4-S fraksiyonlarının belirlenmiştir. Bu çalışmada toprakta S dinamiği içinde önemli rol oynayan toprak organik madde ve pH düzeyi ile S fraksiyonları arasındaki ilişki de bulunmuştur.
MATERYAL ve YÖNTEM
TOGTAG-2913 No’lu proje çerçevesinde Orta Anadolu (Konya, Karaman, Aksaray, Niğde ve Nevşehir), GAP (Şanlıurfa ve ilçeleri) ve Çukurova Bölgesi’ndeki (Adana ve ilçeleri, Adana-Osmaniye yol güzergahı) buğday üretim alanlarındaki kükürt fraksiyonlarını saptamak amacıyla yüzey (0-20cm) ve yüzey altından (20-40cm) toprak örnekleri alınmıştır.
Bu şekilde 500 toprak örneği alınmıştır.
Total Kükürt Analizi
Kurutulmuş ve elenmiş (< 0.18 mm) toprak örnekleri Steinberg ve arkadaşlarının (1962) kullanmış olduğu Ag2O ve NaHCO3 ile kuru yakma metoduna göre analiz edilmişlerdir. Elde edilen süzüklerdeki toplam S miktarı ICP cihazı ile 182.037 nm dalga boyunda okunarak belirlenmiştir.
Đnorganik Kükürt Analizi
Adsorbe olmuş ve çözünebilir sülfatı belirlemek için Fox (1984)’un önermiş olduğu çözünebilir sülfatı belirlemek için ise Arkley’in (1961) uyguladığı metot kullanılmıştır.
Organik Kükürt Belirlemesi
Literatürde organik S’ün belirlenmesine yönelik bir çok yöntem bulunmasına karşılık, bu yöntemlerin sonucu elde edilen sonuçlar genelde kuşkuyla belirlenmiştir. Bu nedenle literatürde genelde organik S’ün düzeyi, total S’den inorganik S düşülerek belirlenebildiği bildirilmiştir (Tabatabai ve Bremner, 1972; Neptune ve ark., 1975).
Ayrıca toprak reaksiyonu, cam elektrotlu pH-metre ile 1:2.5’luk toprak-su karışımında belirlenmiştir (NeSmith, W.E.J. ve ark., 1972). Organik madde Walkley-Black yaş yakma
342 ARAŞTIRMA BULGULARI
Farklı bölgelerden toplanan yüzey ve yüzey altı toprak örneklerinin toplam total S konsantrasyonunun birbirinden oldukça farklı olduğu belirlenmiştir. Tüm yüzey toprak örneklerinin total (toplam) S konsantrasyonunun 40.6-3257-8 mg kg-1 arasında, aynı değerlerin yüzey altında ise 41.0-3443.0 mg kg-1 arasında değiştiği saptanmıştır. Toplanan yüzey toprak örneklerinin ortalama total S konsantrasyonunun 181.5 mg kg-1 (Şekil 1), buna karşılık yüzey altı toprak örneklerindeki aynı değerin 185.2 mg kg-1 olduğu belirlenmiştir.
Söz konusu ortalama değerlerden daha yüksek ortalama Orta Anadolu bölgesindeki toprak örneklerinde elde edilmiştir. Orta Anadolu bölgesinde yüzey ve yüzey altı toprakların total S konsantrasyonu sırasıyla 240.4 (Şekil 1) ve 243.6 mg kg-1 iken Çukurova ve GAP bölgesinde aynı değerlerin sırasıyla 146.9 (Şekil 1), 142.1 ve 157.1 (Şekil 1) ve 169.9 mg kg-1 olduğu bulunmuştur.
Şekil 1. Orta Anadolu, Çukurova ve GAP bölglerinde buğday üretim alanlarından alınan yüzey (0-20 cm) toprak örneklerinde toplam kükürt (S) konsantrasyonu ve bu konsantrasyonda organik ve in organik S’ün bulunma düzeyi.
Toprakların Đnorganik S Konsantrasyonu
Tüm yüzey toprak örneklerinin ortalama total inorganik S konsantrasyonu 34.5 mg kg-
1; Orta Anadolu, Çukurova, GAP bölgelerinde aynı değerin sırasıyla 26.8, 30.7 ve 45.8 mg kg-
1 olduğu bulunmuştur (Şekil 2). GAP bölgesinden örneklenen yüzey topraklarının inorganik S konsantrasyonunun genel ortalamadan yüksek, buna karşılık Orta Anadolu ve Çukurova bölgesindeki örneklerde ise inorganik S konsantrasyonunun genel ortalamadan düşük olduğu bulunmuştur.
Her üç bölgeden toplanan yüzey toprak örneklerindeki total S konsantrasyonunun % 19’unun inorganik-S olduğu hesaplanmıştır. Đnorganik S’ün total S’ye oranı GAP bölgesinde
% 29 olmasına karşılık Orta Anadolu bölgesinde aynı değerin % 17 olduğu bulunmuştur.
Çukurova bölgesinde ise söz konusu oranın % 21 olduğu belirlenmiştir. Topraktaki derinlik artışı ile birlikte inorganik S’ün total S’e oranının arttığı ve inorganik S’ün / total S oranı için tüm örnekler, GAP, Çukurova ve Orta Anadolu bölgesindeki yüzey altı toprak örneklerinde sırasıyla % 21, % 33, % 22 ve % 13 olduğu saptanmıştır.
Orta Anadolu, Çukurova ve GAP bölgelerinden toplanan yüzey ve yüzey altı toprak örneklerinde inorganik S’ün adsorbe-S ve çözünebilir-S fraksiyonları da belirlenmiştir.
Adsorbe-S fraksiyonu tüm yüzey topraklarında 17.7 mg S kg-1 olarak bulunmuş, buna karşılık Orta Anadolu, Çukurova ve GAP bölgelerinde ise aynı değer sırasıyla 14.8, 17.3 ve 21.1 mg S kg-1 olarak bulunmuştur (Şekil 2). Adsorbe-S konsantrasyonunda da derinlikle birlikte arttığı görülmüştür.
Sonuçlar, topraktaki total S’ün yaklaşık % 10-30’unun inorganik S’ten oluştuğunu ve inorganik S fraksiyonlarından adsorbe S’ün total S’e oranının % 6-13, çözünür S’ün total S’e oranının % 4.9-15.8 arasında değiştiğini ortaya koymuştur.
Şekil 2.Orta Anadolu, Çukurova ve GAP bölglerinde buğday üretim alanlarından alınan yüzey (0-20 cm) toprak örneklerinde toplam inorganik kükürt (S) konsantrasyonu ve bu konsantrasyonda adsorbe ve çözünür S’ün bulunma düzeyi.
344
Toprakların Organik-S Konsantrasyonu
Orta Anadolu, Çukurova ve GAP bölgelerinden toplanan yüzey toprak örneklerinin ortalama organik S konsantrasyonunun 147.0 mg kg-1 olduğu bulunmuştur (Şekil 1).
Örneklerin değişim aralığının yüzey topraklarında 16.1-3226.9 mg kg-1, yüzey altı topraklarında ise 8.5-3409.7 mg kg-1 olduğu belirlenmiştir. Organik S’ce en zengin bölgenin 213.6 mg kg-1 değeriyle Orta Anadolu bölgesinin, en fakir bölgenin 111.3 mg kg-1 değeriyle GAP bölgesinin olduğu bulunmuştur (Şekil 1). Đnorganik S’ün derinlikle birlikte artmasına karşılık, organik S’in genelde derinlikle birlikte azaldığı gözlenmiştir.
Toprakların Organik Madde Đçeriği ve pH Düzeyi
Toprakların organik madde içeriğinin yüzey toprağında % 0.45-3.09, yüzey altı toprak örneğinde % 0.34-3.06 arasında değiştiği saptanmıştır. Tüm yüzey toprak örneklerinin ortalama organik madde içeriği % 1.29 iken yüzey altı toprak örneklerinde aynı değerin % 1.05 olduğu bulunmuştur.
Örneklemenin gerçekleştirildiği bölgeler arasında organik madde içeriklerinde önemli oranda bir fark olmamasına rağmen Çukurova bölgesinde toprakların organik madde içeriğinin % 1.52 değeriyle de en yüksek bunu %1.24 değeriyle Orta Anadolu ve % 1.11 değeriyle GAP bölgesi izlemiştir. Aynı sıralamanın yüzey altı toprak örneklerinde de olduğu belirlenmiştir.
Organik maddeden başka toprakların asitlik-bazlık düzeyi de saptanmıştır. Tüm toprak örneklerinde pH değerinin büyük bir oranda 7’den yukarı olduğu bulunmuştur. Orta Anadolu bölgesinde Nevşehir Niğde’de buğday üretiminin yanı sıra patates üretiminin de yapıldığı alanlarda alınan 5-6 toprak örneğinin pH değeri 7’nin altında olduğu belirlenmiştir. Tüm yüzey toprak örneklerinde pH değişim aralığının 5.47-8.77 arasında olduğu, ortalama pH’nın ise 7.93 olduğu saptanmıştır. Aynı değerin Orta Anadolu, Çukurova ve GAP bölgelerinde sırasıyla 7.89, 7.59 ve 8.02 olduğu belirlenmiştir.
Topraklarda organik madde ve pH, bitkilerce S’ün alınımı en belirgin şekilde etkileyen iki parametredir. Bu iki parametre ile topraktaki farklı S fraksiyonlarının istatistiksel bir anlamda ilişkisinin olup olmadığının belirlenmesi S beslenmesi açısından oldukça önemlidir.
Orta Anadolu bölgesinde yüzey toprak örneklerinde organik madde ile adsorbe S ve çözünür S arasında sırasıyla R2= 0.1333*** ve R2= 0.0774** değerleriyle gösterilen önemli ilişkiler saptanmıştır. Söz konusu bölgede toprak pH’sıyla yalnızca adsorbe S’ün ilişki verdiği (R2=
0.0848**) görülmüştür. Çukurova bölgesi topraklarında ise organik maddenin total S ve organik S ile sırasıyla R2= 0.1301*** ve R2=0.1406*** düzeyinde önemli bir ilişki elde edilmiştir. Aynı bölge topraklarında pH’nın herhangi bir S fraksiyonu üzerine etkisinin olmadığı belirlenmiştir. GAP bölgesinde ise organik maddenin organik S’le (R2= 0.0887**) pH’nın ise total S’le ilişki verdiği görülmüştür.
TARTIŞMA
Orta Anadolu, Çukurova ve GAP bölgelerinden toplanan toplam 500 toprak örneğinde toprakların farklı S fraksiyonları (total-S, inorganik-S, organik-S, adorbe-S ve çözünür-S) ile toprak organik madde içeriği ve pH düzeyleri belirlenmiştir. Toplanan yüzey toprak örneklerinde total S konsantrasyonun 40.6-3257 mg kg-1 arasında değiştiği ve ortalama değerin ise 181.5 mg kg-1 olduğu saptanmıştır. Orta Anadolu, Çukurova ve GAP bölgelerinde ortalama total S konsantrasyonun yüzey topraklarında sırasıyla 240.4, 146.9 ve 157.1 mg kg-1 olduğu bulunmuştur (Şekil 1).
Elde edilen bu ortalama total S değerleri bir çok ülkede farklı araştırmacılar tarafından gerçekleştirilen çalışmalarda da elde edilmiştir. Örneğin Hu ve ark. (2005) Çin’de topladıkları 64 toprak örneğinde total S konsantrasyonunun 64-831 mg kg-1, arasında değiştiğini
belirlemişlerdir. Mansfeldt ve Blume (2002), Almanya’da 153-950 mg kg-1, Solomon ve ark., 2001, Etyop’da 635-1082 mg kg-1 ile 520-1040 mg kg-1 arasında değiştiğini rapor etmişlerdir.
Kükürt noksanlığı bulunan alanlarda, topraktaki mevcut S formlarının dağılımının bilinmesi bitkilerin S’le beslenmesinde oldukça önemlidir. Bu nedenle gerçekleştirilen bu çalışmada topraklarda organik ve inorganik S konsantrasyonları da saptanmıştır.
Topraklardaki ortalama inorganik S ve organik-S konsantrasyonunun sırasıyla 34.5 mg kg-1 147.0 mg kg-1 olduğu bulunmuştur (Şekil 1). Sonuçlardan da anlaşılacağı gibi topraktaki organik S konsantrasyonu daha yüksektir. Bu bulgu farklı çalışmalarda da görülmüştür.
Örneğin Acquaye ve Kang, (1987) organik S’ün 37-268 mg kg-1 ve inorganik S’ün 3-22 mg kg-1 arasında değiştiğini saptamışlardır. Aynı çalışmada organik S’ün ortalama konsantrasyonunu 121 mg kg-1 olduğu bulunmuştur.
Total S içinde organik-S ve inorganik-S’ün payına bakıldığında bu çalışmada yüzey toprak örneklerinde total S’ün % 81’nin organik-S’e ve % 19’nun da inorganik S’e ait olduğu saptanmıştır. Orta Anadolu, Çukurova ve GAP bölgelerinde toplam S içinde organik S’ün oranının sırasıyla % 83, % 79 ve % 71 olduğu belirlenmiştir. Bu oranlara yakın oranlar Yu ve ark. (2004)’ları tarafından gerçekleştirilen çalışmada da elde edilmiştir. Söz konusu çalışmada örneklerde organik S’ün total S’e oranının % 23.7 ile % 98.8 arasında değiştiği ve ortalama % 77 olduğu belirlenmiştir. Anılan çalışmanın kireçli topraklarda gerçekleştirilmesi çalışmamızdaki toprak koşullarının birbirine yakın olduğunu göstermektedir. Ancak, bu bulguların genelde bir çok literatürde (Mansfeldt ve Blume, 2002; Solomon ve ark., 2001) organik-S için bulunan değerlerden daha düşük olduğu görülmektedir.
Literatür çalışmalarından total S’ten büyük bir oranda organik S’ün sorumlu olduğu anlaşılmıştır. Gerçekleştirilen bu çalışmada toprak organik maddesiyle organik S ve adsorbe-S arasında genelde önemli bir ilişki elde edilmiştir. Ayrıca Orta Anadolu bölgesinde çözünür S konsantrasyonu üzerine de organik maddenin önemli bir etkisi bulunmuştur. Organik maddenin maddenin topraktaki S formaları üzerine önemli bir etki olduğu Kour ve ark., 2010 tarafından da orta konmuştur. Söz konusu edilen ilişki geniş bir şekilde Scherer (2009) tarafından da tartışılmıştır.
Ayrıca pH’nın bölgelere bağlı olarak adsorbe-S, çözünür-S, organik S ve total S üzerine önemli bir etkisinin olabileceği anlaşılmıştır. Acquaye ve Kang (1987) da kendi sonuçlarını genel olarak değerlendirdiklerinde ana materyal, organik madde içeriği, bitki örtüsü ve daha düşük boyutta ise pH’nın toprakların S’ statüsünü etkilediğini bildirilmişlerdir.
Sonuçlar toprak ve iklim özelliklerine bağlı olarak toprakların organik madde içeriği ile S fraksiyonları arasındaki ilişkinin değişken olduğunu göstermektedir. Ancak kısmen de olsa toprak organik maddesinin topraktaki organik S ile adsorbe SO4-S düzeyini belirlemede etkisinin olabildiği anlaşılmaktadır. Toprak organik maddesinin düşük olmasına karşılık, Orta Anadolu bölgesinde çözünür S farksiyonu üzerine organik maddenin etkisinin önemli olması iklimsel faktörlerin de topraktaki S fraksiyonları üzerine önemli bir etkinin olabildiğine işaret etmektedir. Bu bulgulara karşılık toprak pH’sının S fraksiyonları üzerinde bölgelere bağlı olarak adsorbe-S, çözünür S, organik S ve total S konsantrasyonuna etki edebileceği anlaşılmıştır.
TEŞEKKÜR
Bu çalışmanın gerçekleşmesinde TÜBĐTAK’ın verdiği destek için teşekkür ederiz.
346 KAYNAKLAR
Acquaye, D. K. and Kang B. T., 1987. Sulfur status and forms in some surface soils of Ghana. IITA Jounal paper no. 315. Univ. of Ghana, Accra, Ghana. International Inst. of Troipcal Agriculture (IITA), PMB 5320, Ibadan, Nigeria.
Anonim, 2001. Turkish environmental health and air quality and research lab. Reports of Hifzisihha Health Research Institute; Turkish Ministry of Health: Ankara, Turkey,
Arkley, T. H., 1961. Sulphur compound of soil systems. p.1-126. Ph. D. Thesis. University of California, Berkley, USA.
Bouyoucous, G.J., 1952. Hydrometer method improved for making particle size at analysis of soil. Argon. J.
54(5): 464-465.
Erdem, H. (2004). Farklı Bölge Topraklarında Kükürt Uygulamasının Buğdayın Kuru Madde Verimi Üzerine Olan Etkisinin Sera Koşullarında Belirlenmesi. Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü. Adana Fox, R. L., 1984. Sulphur in tropical soils-sorbed, soluble and available. Proc. SULPHUR-84 Int. Conf., 3rd,
799-807.
Hu, Z. Y., Zhao, F. J., McGrath, S. P. (2005). Sulphur fractionation in calcareous soils and bioavailability to plants. Plant Soil 268, 103–109.
Inal, A., Gunes, A., Alpaslan, M., Adak, M.S., Taban, S., and Eraslan, F. (2003). Diagnosis of Sulfur deficiency and effects of sulfur on yield and yield components of wheat grown in Central Anatolia, Turkey. Journal of Plant Nutrition 26: 1483–1498.
Lehman, O., Solomon, D., Zhao, F.J., McGrath, S.P., 2008 Atmospheric SO2 Emissions Since the Late 1800s Change Organic Sulfur Forms in Humic Substance Extracts of Soils. Environ. Sci. Technol 42, 3550–3555 Mansfeldt T., Blume HP., 2002. organic sulfur forms in mineral top soils of the Marsh in Schleswig-Holstein,
Northern Germany. Journal of plant nutrition and Soil Sci.-Zeitschrift fur Pflanzenernahrung und Bodenkunde 165 (3): 255-260.
Neptune, A. M., L., Tabatabai, M. A., Hanway, J. J., 1975. Sulfur fractions and carbon- nitrogen- phosphorus- sulfur relationships in some Brazilian and Iowa soils. Soil Sci. Soc. Am. Proc. 39, 51-55
NeSmith, W.E.J., Geraldson, C.M., Woltz, S.S., 1972. The interpretion of soluble salt tests and soil analysis by different procedures. Florida Flower Grower, 9(4):5
Kour S., Arora, S, Jalali, V. K., Mondal, A. K. 2010. Soil Sulfur Forms in Relation to Physical and Chemical Properties of Midhill Soils of North India. Communications in Soil Science and Plant Analysis, 41:277–289 Scherer, N.W. (2001). Sulfur in crop production. European Journal of Agronomy 14:81–111.
Scherer, H.W. (2009). Sulfur in soils. J. Plant Nutr. Soil Sci. 172, 326–33. Review Article.
Solomon D., Lehmann J., Tekalign M., Fritzsche F., Zech W., 2001. Sulfur fractions in particle-size separates of the sub-humid Ethiopian highlannds as influenced by land use changes. Geoderma 102 (1-2): 41-59.
Steinbergs, A., Iismaa,O., Freney, J. R., Barrow, N. J., 1962. Determination of total sulphur in soil and plant material. Anal. Chim. Acta 27: 158-164.
Tabatabai, M. A., Bremner, J. M., 1972. Forms of sulfur, and carbon, nitrogen, and sulfur relationship, in Iowa soils. Soil Sci. 114, 380-386
Zhao, F.J. Hawkesfort, M.J. and McGrath, S.P., 1999a. Sulphur assimilation and effects on yield and quality of wheat. Journal of Cereal Science 30, 1-17.
Zhao, F.J., Salmon, S.E., Withers, P.J.A., Monaghan, J.M., Evans, E.J., Shewry, P.R., McGrath, S.P., 1999b.
Variation in the breadmaking quality and rheological properties of wheat in relation to sulphur nutrition under field conditions. J. Cereal Sci. 30, 19-31.
