e-ISSN: 2147-2823 RTEUIFD, June 2019, (15): 62-87
Yabancılar İçin Arapça Eğitim Müfredatında Arap Edebiyatı: Karşılaştırmalı Bir Araştırma Arabic Literature in Arabic Curriculum for Non–native Speakers: A Comparative Study
Hany İsmail RAMADAN
Dr. Öğr. Üyesi, Giresun Üni. İlahiyat Fak., Arap Dili Bölümü Asst. Prof., Giresun Uni. Divinity Fac., Department of Arabic Language
Giresun/Turkey hany.ramadan@giresun.edu.tr
ORCID ID: www.orcid.org/0000-0001-5935-811X
Atıf: Ramadan, Hany Ismail. "Yabancılar İçin Arapça Eğitim Müfredatında Arap Edebiyatı: Karşılaştırmalı Bir Araştırma". Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi 15 (2019): 62-87. Doi: https://doi.org/10.32950/rteuifd.545729
Makale Bilgisi / Article Information
Makale Türü / Article Types: Araştırma Makalesi / Research Article Geliş Tarihi / Received: 27 Nisan / April 2019
Kabul Tarihi / Accepted: 12 Mayıs / May 2019 Yayın Tarihi / Published: 20 Haziran / June 2019
Yayın Sezonu / Pub Date Season: Haziran/June Sayı / Issue: 15 Sayfa / Pages: 62-87
Plagiarism: This article has been reviewed by at least two referees and scanned via a plagiarism software. http://dergipark.org.tr/rteuifd
Copyright © Published by Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi / Recep Tayyip Erdogan University, Faculty of Divinity, Rize, 53100 Turkey. All rights reserved
Yabancılar İçin Arapça Eğitim Müfredatında Arap Edebiyatı: Karşılaştırmalı Bir Araştırma Öz: Bu çalışma Arapça konuşmayanlar nezdinde Arapça eğitimi yöntemlerinde edebiyatın ne derece faydalı olduğunu ortaya koymayı hedeflemektedir. Bu ise Beyne Yedeyk ve Lisan el- Ümm kaynakları kullanılarak ve karşılaştırılarak yapılmaktadır. Bu çalışma aşağıdaki soruların cevaplanması için hem ayrıntılı, hem analitik hem de karşılaştırmalı üsluplardan faydalanmaktadır. Arapça konuşmayanlar nezdinde Arapça eğitimi ne derecede faydalıdır?
Seçilen edebi metinler öğrenci seviyesine uygun mu? Bu yöntemde ayırt edici veya kusurlu olan şeyler nelerdir? Eğer kusur varsa bu kusurları telafi etmek nasıl mümkündür? Arapça eğitimi yöntemleri arasında ortak ve farklı yönler nelerdir? Araştırmada Arap edebiyatının Arapça eğitiminde faydalı olması nedeniyle Arapça konuşmayanlar için bütün seviyelerde zorunlu bir ders olması gerektiği görüldü. Buna ek olarak edebi metinlerin seçiminde çeşitli alanların seçilmesi, sadece hikâye kısmına önem verilmemesi ve özellikle de edebi tiyatro parçalarına yer verilmesi gerektiği sonucuna varıldı.
Anahtar Kelimeler: Arap dili, Edebiyatı kullanmak, Arapça konuşmayanlar, Eğitim yöntemleri, Eğitim aşamaları
Arabic Literature in Arabic Curriculum for Non–native Speakers:a Comparative Study Abstract: The aim of this study is to put forward the benefits of the inclusion of Arabic literature in the curricula of teaching Arabic language to non-native speakers using a set of analytical questions. What is the reality of Arabic literature in the curricula of Arabic teaching for non-Native speakers, both in quantity and quality? Are the selected literary texts compatible with the level of learners? What are the distinctive features or shortcomings in these approaches? If there are any, how can those shortcomings be compensated? What are the common points and differences among the methods of Arabic education? The study concluded the need to employ literature in the Arabic curriculum for non-native speakers at all levels. Also, it was noted that not only short stories but also other literary texts like dramas should be included.
Keywords: Arabic Language, Employment of Literature, Arabic for Non-Native Speakers, Educational Methodology, Stages of Education
ﺎھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎﻨﻠﻟ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﺞھﺎﻨﻣ ﻲﻓ ﻲﺑﺮﻌﻟا بدﻷا ﺔﻧرﺎﻘﻣ ﺔﺳارد
ﺺﺨﻠﻤﻟا ،ﻒﯿﻜﻟاو ﻢﻜﻟا ﺚﯿﺣ ﻦﻣ ،ﺎھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎﻨﻠﻟ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﺞھﺎﻨﻣ ﻲﻓ ﻲﺑﺮﻌﻟا بدﻷا ﻊﻗاو فﺎﺸﻜﺘﺳا ﻰﻟإ ﺔﺳارﺪﻟا هﺬھ ﻰﻌﺴﺗ :
ﮭﻨﻤﻟﺎ�ﺑ ﺔﺳراﺪﻟا ﺖﻧﺎﻌﺘﺳا ﺪﻗو .ﺎﻤﮭﻨﯿﺑ ﺔﻧرﺎﻘﻣ ﺪﻘﻋ ﻊﻣ ،ﺎﺟذﻮﻤﻧ ﺎﻤھرﺎﺒﺘﻋﺎﺑ مﻷا نﺎﺴﻠﻟاو ﻚﯾﺪﯾ ﻦﯿﺑ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻲﺠﮭﻨﻣ ﺔﺳارد لﻼﺧ ﻦﻣ ﻚﻟذو ﺞ بدﻷا ﻊ�ﻗاو ﺎ�ﻣ :ﺔ�ﯿﻟﺎﺘﻟا ﺔ�ﺳارﺪﻟا تﻻؤﺎ�ﺴﺗ ﻦ�ﻋ ﺔ�ﺑﺎﺟﻺﻟ ﺔ�ﺳارﺪﻟا ﺔ�ﻌﯿﺒط ﮫﺘ�ﻀﺘﻗا يﺬ�ﻟا نرﺎ�ﻘﻤﻟا ﺞﮭﻨ�ﻤﻟا ﻰ�ﻟإ ﺔﻓﺎ�ﺿﻹﺎﺑ ﻲ�ﻠﯿﻠﺤﺘﻟا ﻲﻔﺻﻮﻟا ﮫ�ﺟوأ ﺎ�ﻣ ؟ﻦﯿ�ﺳراﺪﻟا ىﻮﺘ�ﺴﻣ ﻊ�ﻣ ةرﺎ�ﺘﺨﻤﻟا ﺔ�ﯿﺑدﻷا صﻮ�ﺼﻨﻟا ﺐ�ﺳﺎﻨﺘﺗ ﻞ�ھ ؟ﺎ�ﻔﯿﻛو ﺎ�ﻤﻛ ﺎ�ھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎﻨﻠﻟ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﺞھﺎﻨﻣ ﻲﻓ ﻲﺑﺮﻌﻟا ﻮﺼﻘﻟا وأ ﺰﯿﯿﻤﺘﻟا ﻢﯿ�ﻠﻌﺗ جﺎ�ﮭﻨﻣ ﻦﯿ�ﺑ فﻼﺘ�ﺧﻻاو قﺎ�ﻔﺗﻻا ﮫ�ﺟوأ ﺎ�ﻣ ؟تﺪ�ﺟو نإ ،رﻮ�ﺼﻘﻟا ﮫ�ﺟوأ كارﺪﺘ�ﺳا ﻦ�ﻜﻤﯾ ﻒ�ﯿﻛ ؟ﺞھﺎ�ﻨﻤﻟا هﺬ�ھ ﻲﻓ ر
ﻚ�ﻟذو ؛ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿ�ﻠﻌﺗ تﺎﯾﻮﺘ�ﺴﻣ ﻊ�ﯿﻤﺟ ﻲ�ﻓ ﺎ�ھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎ�ﻨﻠﻟ ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﺞھﺎﻨﻣ ﻲﻓ بدﻷا ﻒﯿظﻮﺗ ةروﺮﺿ ﻰﻟإ ﺔﺳارﺪﻟا ﺖﮭﺘﻧا ﺪﻗو ؟ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﯿﻤھأ ﻊﻣ ،ﺔﻐﻠﻟا ﺔﯿﻤﯿﻠﻌﺗ ﻲﻓ هاوﺪﺠﻟ اﺮﻈﻧ ﻦ�ﻣ هﺮ�ﯿﻏ نود دﺮ�ﺴﻟا ﻰ�ﻠﻋ ﺰ�ﯿﻛﺮﺘﻟا مﺪﻋو ﺔﯿﺑدﻷا صﻮﺼﻨﻟا رﺎﯿﺘﺧا ﺪﻨﻋ ﺔﯿﺑدﻷا سﺎﻨﺟﻷا عﻮﻨﺗ
.ﻲﺣﺮﺴﻤﻟا ﺺﻨﻟا ﺎﻤﯿﺳ ﻻ ىﺮﺧأ سﺎﻨﺟأ ﺔﯿﺣﺎﺘﻔﻤﻟا تﺎﻤﻠﻜﻟا ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا:
، ﺔﯿﻤﯿﻠﻌﺘﻟا ﻞﺳﻼﺴﻟا ،ﺔﯿﻤﯿﻠﻌﺘﻟا ﺞھﺎﻨﻤﻟا ،ﺎھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎﻨﻠﻟ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ،بدﻷا ﻒﯿظﻮﺗ
:ﺔﻣﺪﻘﳌا 1 1– ﺔﺳارﺪﻟا ﺔﻠﻜﺸﻣ :ﺎﮭﺘﻠﺌﺳأو
روﺪ�ﻟا اﺬ�ھ ﻖ�ﺜﺒﻨﯾو ،ﺔ�ﺻﺎﺧ ﺔﻔ�ﺼﺑ ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟاو ،ﺔ�ﻣﺎﻋ ﺔﻔ�ﺼﺑ تﺎ�ﻐﻠﻟا ﻢﻠﻌﺗ ﻲﻓ ﻢﮭﻣ رود بدﻸﻟ ﺎﻋو بدﻷا نﻮﻛ ﻦﻣ ﻞﻋﺎﻔﻟا ًء
ﺎ�ﯾﻓﺎﻘﺛ رﺎﻀﺣو ﺎ�ﯾ ،ﻦﯿ�ﺳراﺪﻠﻟ ﺔﯿﻓﺎﻘﺜﻟا ةءﺎﻔﻜﻟا ﻊﻓر ﻲﻓ ﻢﮭﺴﯾ ﺎﻤﻣ ،
ﺔﻠﻗ ﻲﻓ ﺔﺳارﺪﻟا ﺔﻠﻜﺸﻣ ﻦﻤﻜﺗو ،ﻦﯿﺳراﺪﻠﻟ ﺔﯾﻮﻐﻠﻟا ةءﺎﻔﻜﻟا ﻊﻓﺮﻟ ﻲﺴﯿﺋر رﺪﺼﻣ ﮫﻧأ ﻦﻋ ﻼﻀﻓ بﺎ��ﯿﻏ ﻦ��ﻜﯾ ﻢ��ﻟ نإ– ﺔ��ﯿﻘﯿﺒﻄﺘﻟا تﺎ��ﺳارﺪﻟا –
ﻲ��ﻓ ﻲ��ﺑﺮﻌﻟا بدﻷا ﻊ��ﻗاو ﻒﯿ��ﺻﻮﺘﺑ مﻮ��ﻘﺗ ﻲ��ﺘﻟا
،ﺎھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎﻨﻠﻟ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺘﻟ ﺔﻣﺎﻌﻟا ﺞھﺎﻨﻤﻟا هﺬ�ھ ﺪ�ﺳ ﻲ�ﻓ ﺔﻤھﺎ�ﺴﻤﻠﻟ ﺔﺳارﺪﻟا هﺬھ تءﺎﺠﻓ
:ﺔﯿﻟﺎﺘﻟا ﺔﻠﺌﺳﻷا ﻦﻋ ﺔﺑﺎﺟﻹا ﺔﻟوﺎﺤﻣ لﻼﺧ ﻦﻣ ةﺮﻐﺜﻟا ﻟ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﺞھﺎﻨﻣ ﻲﻓ ﻲﺑﺮﻌﻟا بدﻷا ﻊﻗاو ﺎﻣ
؟ﺎﻔﯿﻛو ﺎﻤﻛ ﺎھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎﻨﻠ
؟ﻦﯿﺳراﺪﻟا ىﻮﺘﺴﻣ ﻊﻣ ةرﺎﺘﺨﻤﻟا ﺔﯿﺑدﻷا صﻮﺼﻨﻟا ﺐﺳﺎﻨﺘﺗ ﻞھ ؟ﺞھﺎﻨﻤﻟا هﺬھ ﻲﻓ رﻮﺼﻘﻟا وأ ﺰﯿﯿﻤﺘﻟا ﮫﺟوأ ﺎﻣ
؟تﺪﺟو نإ ،رﻮﺼﻘﻟا ﮫﺟوأ كارﺪﺘﺳا ﻦﻜﻤﯾ ﻒﯿﻛ ؟ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ جﺎﮭﻨﻣ ﻦﯿﺑ فﻼﺘﺧﻻاو قﺎﻔﺗﻻا ﮫﺟوأ ﺎﻣ 1 2– :ﺔﺳارﺪﻟا فاﺪھأ ﻊﻗاو ﺔﺳارﺪﻟا ﻒﺸﻜﺘﺴﺗ ﻦﯿﻘطﺎ�ﻨﻠﻟ ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿ�ﻠﻌﺘﻟ ﺔ�ﻣﺎﻌﻟا ﺞھﺎ�ﻨﻤﻟا ﻲ�ﻓ ﻲﺑﺮﻌﻟا بدﻷا ﻒﯿظﻮﺗ
تﺎ�ﺳارﺪﻟا ﻦ�ﻣ ﺪ�ﯾﺪﻌﻟا نأ ﺎﻤﯿ�ﺳ ﻻو ،ﻒﻌ�ﻀﻟاو ةﻮ�ﻘﻟا ﻦطاﻮ�ﻣ ءﻼﺠﺘ�ﺳﻻ ﺔ�ﻟوﺎﺤﻣ ﻲﻓ ﺎھﺮﯿﻐﺑ .ﺎﮭﻤﯿﻠﻌﺗو ﺔﻐﻠﻟا بﺎﺴﺘﻛا ﻲﻓ ﮫﺘﯿﻠﻋﺎﻓو ،ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﺞھﺎﻨﻣ ﻲﻓ بدﻷا ﻒﯿظﻮﺗ ىوﺪﺟ تﺪﻛأ ا ﻦﻣ ﺔﻠﻤﺟ حاﺮﺘﻗا ﻰﻟإ ﺔﺳارﺪﻟا ﻰﻌﺴﺗ ﺎﻤﻛ ﺎﻄﺑﺎ�ﺿ نﻮ�ﻜﺗ نأ ﺎﮭﻧﺄﺷ ﻦﻣ ﻲﺘﻟا ﺲﺳﻷاو ﺮﯿﯾﺎﻌﻤﻟ
ﻦﯿﻘطﺎ�ﻨﻠﻟ ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿ�ﻠﻌﺘﻟ ﺔ�ﻣﺎﻌﻟا ﺞھﺎﻨﻤﻟا ﻲﻓ ﺎﮭﻔﯿظﻮﺗو ،ﺔﯿﺑدﻷا صﻮﺼﻨﻟا رﺎﯿﺘﺧﻻ ؛ﺎﻌﺟﺮﻣو ﮫﯿﻠﻋ ﺐﺗﺮﺘﯾ ﺎﻤﻣ ،ﺎھﺮﯿﻐﺑ ﺔ�ﻈﻓﺎﺤﻤﻟا ﻊ�ﻣ ،ﻒﻌ�ﻀﻟا طﺎ�ﻘﻧ ﻦﯿﺴﺤﺘﻟ ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا لﻮﻠﺤﻟا ﺾﻌﺑ ﻢﯾﺪﻘﺗ
ﮭﻧﺎﻤﺿو ةدﻮﺠﻠﻟ ﺎﻘﯿﻘﺤﺗ ،ﺞھﺎﻨﻤﻟا هﺬھ ﻲﻓ ةﻮﻘﻟا طﺎﻘﻧ ﻰﻠﻋ .ﺎﮭﻟ ﺎ
1 3– :ﺔﺳارﺪﻟا ﺔﯿﻤھأ ﻲ�ﻓ ﻲ�ﺑﺮﻌﻟا بدﻷا ﻒﯿظﻮﺗ ﻲﻓ ةﻮﻘﻟاو ﻒﻌﻀﻟا طﺎﻘﻧ ﻰﻠﻋ ﻒﻘﺗ ﺎﮭﻧأ ﻲﻓ ﺔﺳارﺪﻟا ﺔﯿﻤھأ ﻦﻤﻜﺗ
ﺔ�ﻣﺎﻌﻟا ﺞھﺎﻨﻤﻟا مﯾ�ﻠﻌﺗﻟ
ﻲﻌ�ﺿاﻮﻟ اﺪ�ﻓار نﻮ�ﻜﺗ نأ ﺔ�ﺳارﺪﻟا ﻞ�ﻣﺄﺗو ،ﺎ�ھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎ�ﻨﻠﻟ ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا
ﻲ���ﻓ ﻢھﺪﻋﺎ���ﺴﯾ ﱠﻞ���ﻌﻟ ،تارﺮ���ﻘﻤﻟاو ﺞھﺎ���ﻨﻤﻟا رﺎ���ﯿﺘﺧﻻاو ،بدﻸ���ﻟ ﻞ���ﺜﻣﻷا ﻒ���ﯿظﻮﺘﻟا
ﻖﯿﻗﺪ���ﻟا
) ﻲ��ﻠﻋ ﺔ��ﺳارد تﺪ��ﻛأ ﺪ��ﻗو ،ﺞھﺎ��ﻨﻤﻟا هﺬ��ھ ﻲ��ﻓ ﺎ��ﮭﺠﻣد ﻊ��ﻣﺰﻤﻟا ﺔ��ﯿﺑدﻷا صﻮ��ﺼﻨﻠﻟ Hala
Tubal: 2017 صﻮ��ﺼﻨﻟا ﻢﯾﺪ��ﻘﺗ ﺮطﺆ��ﺗ ﻲ��ﺘﻟا تﺎﺑﻮﻌ��ﺼﻟاو ﺮﯿﯾﺎ��ﻌﻤﻟا لﻮ��ﺣ ثﺎ��ﺤﺑﻷا ﺔ��ﻠﻗ (
.ىﺮﺧأ تﺎﻐﻠﺑ ﻦﯿﻘطﺎﻨﻠﻟ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﻞﺳﻼﺳ ﻲﻓ ﺔﯿﺑدﻷا 1 4– :ﺔﺳارﺪﻟا دوﺪﺣ ﻌﺘﻟ ﺔ�ﻣﺎﻌﻟا ﺞھﺎ�ﻨﻤﻟا ﻰ�ﻠﻋ ﺔﺳارﺪﻟا تﺮﺼﺘﻗا ﻲ�ﺠﮭﻨﻣ تﺬ�ﺨﺗاو ،ﺎ�ھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎ�ﻨﻠﻟ ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿ�ﻠ
.ﺎﺟذﻮﻤﻧ مﻷا نﺎﺴﻠﻟاو ﻚﯾﺪﯾ ﻦﯿﺑ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا 1 5– :ﺔﺳارﺪﻟا ﺞﮭﻨﻣ ،ﺎ��ﮭﺘﻌﯿﺒط ﻊ��ﻣ ﺐ��ﺳﺎﻨﺘﯾ يﺬ��ﻟا ،ﻲ��ﻠﯿﻠﺤﺘﻟا ﻲﻔ��ﺻﻮﻟا ﺞﮭﻨﻤﻟﺎ��ﺑ ﺎﮭﻓاﺪ��ھأ ﻖ��ﯿﻘﺤﺘﻟ ﺔ��ﺳارﺪﻟا ﺖﻠ��ﺳﻮﺗ
ﻞ��ﯿﻠﺤﺘﻟاو ﻒ��ﺻﻮﻟا ﻰ��ﻠﻋ ﺔ��ﺳارﺪﻟا ﺮ��ﺼﺘﻘﺗ ﻢ��ﻟ ذإ ؛نرﺎ��ﻘﻤﻟا ﺞﮭﻨ��ﻤﻟا ﻰ��ﻟإ ﺔﻓﺎ��ﺿﻹﺎﺑ ﻲ��ﺟﮭﻧﻣ
رﻌﻟا مﻷا نﺎ��ﺳﻠﻟاو كﯾد��ﯾ نﯾ��ﺑ ﺔ��ﯾﺑ تﻼﺑﺎ��ﻘﻤﻟاو تﺎ��ﻧرﺎﻘﻤﻟا ﺪ��ﻘﻌﺑ ﺎ��ﮭﺗزوﺎﺠﺗ ﻞ��ﺑ ،ﺔ��ﺳارﺪﻟا ﻞ��ﺤﻣ
.نﺎﻜﻣﻹا رﺪﻗ ﺔﻗﺪﻟﺎﺑ ﻢﺴﺘﺗ ةدﺪﺤﻣ ﺞﺋﺎﺘﻧ ﻰﻟإ لﻮﺻﻮﻠﻟ ؛ﺎﻤﮭﻨﯿﺑ 1 6– :ﺔﺳارﺪﻟا تﺎﺤﻠﻄﺼﻣ
1 6– 1 – :بدﻷا
) ﺔ��ﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔ��ﻐﻠﻟا ﻊ��ﻤﺠﻣ فﺮ��ﻌﯾ 2004
9 : جﺮ��ﺨﯾ ﻻو ،ﺮ��ﺜﻨﻟاو ﻢﻈﻨ��ﻟا ﻦ��ﻣ ﻞ��ﯿﻤﺠﻟا ﮫ��ﻧﺄﺑ بدﻷا (
ﯾﺮﻌﺗ )رﻮﻨﻟا ﺪﺒﻋ ﻒ 1979
315 : ﻲ�ﻓ ةدﺎ�ﺟﻹا ﮫ�ﺑ ﺪ�ﺼﻘﯾ ﻢ�ﻠﻋ ﮫ�ﻧﺄﺑ ﮫ�ﻓﺮﻌﯾ ذإ ﻒ�ﯾﺮﻌﺘﻟا اﺬھ ﻦﻋ (
.ﻢھرﺎﺒﺧأو ﻢھرﺎﻌﺷأ ﻆﻔﺣو ،ﻢﮭﯿﺣﺎﻨﻣو بﺮﻌﻟا ﺐﯿﻟﺎﺳأ ﻰﻠﻋ رﻮﺜﻨﻤﻟاو مﻮﻈﻨﻤﻟا ﻲﻨﻓ ) ﺔ��ﻤﯿﻌط قﺮ��ﻔﯾ ﺎ��ﻤﻨﯿﺑ 1986
672 : 673– فﺮ��ﻌﯿﻓ ،ﺔ��ﯿﺑدﻷا صﻮ��ﺼﻨﻟاو بدﻷا ﻒ��ﯾﺮﻌﺗ ﻦﯿ��ﺑ (
ﻲﺘﻟا ﻖﺋﺎﻘﺤﻟا ﺔﻋﻮﻤﺠﻣ" ﮫﻧأ ﻰﻠﻋ بدﻷا ﺔ�ﻔﻟﺆﻤﻟا ﺔ�ﯾﺮﺜﻨﻟاو ﺔﯾﺮﻌ�ﺸﻟا صﻮ�ﺼﻨﻟا ﻦ�ﻣ ﺎﮭﺠﺘﻨﺘﺴﻧ
لﺪ�ﺗ ﻲ�ﺘﻟاو ،صﻮ�ﺼﻨﻟا هﺬھ ﻦﻣ ﻂﺒﻨﺘﺴﺗ نأ ﻦﻜﻤﯾ ﻲﺘﻟا ﺔﯿﺑدﻷا مﺎﻜﺣﻷا ﻚﻟﺬﻛو ،ﺎﻣ ﺮﺼﻋ ﻲﻓ صﻮ�ﺼﻨﻟا فﺮ�ﻌﯾ ﺎ�ﻤﻨﯿﺑ "رﻮ�ﺼﻌﻟا ﻦﻣ هﺮﯿﻐﺑ ﺎًﻧرﺎﻘﻣ ﺮﺼﻌﻟا اﺬھ ﻲﻓ ﺔﺑﺎﺘﻜﻟا ﺺﺋﺎﺼﺧ ﻰﻠﻋ
�ﺑأ ﻲ�ﺘﻟا ﺔ�ﯾﺮﺜﻨﻟاو ﺔﯾﺮﻌ�ﺸﻟا تارﺎ�ﺘﺨﻤﻟا ﻦ�ﻣ ﺔ�ﻋﻮﻤﺠﻣ" :ﺎ�ﮭﻧﺄﺑ ﺔﯿﺑدﻷا ءﺎ�ﺑدﻷاو ءاﺮﻌ�ﺸﻟا ﺎﮭﻋﺪ
ﻲ�ﻨﻔﻟا لﺎ�ﻤﺠﻟا تﺎﻔ�ﺻ ﻦ�ﻣ ﺔ�ﻋﻮﻤﺠﻣ ةدﺎ�ﻋ تارﺎ�ﺘﺨﻤﻟا هﺬ�ھ ﻲ�ﻓ ﺮﻓﻮ�ﺘﺗو ،رﻮ�ﺼﻌﻟا ﺮ�ﻣ ﻰﻠﻋ وأ ،ﺎ�ﮭﺑ ﻲﺣﻮ�ﺗ ﻲﺘﻟا ﻲﻧﺎﻌﻤﻟا وأ ﺎﮭﺑ يدﺎﻨﺗ ﻲﺘﻟا ﻢﯿﻘﻟا وأ ﺎﮭﯾﻮﺘﺤﺗ ﻲﺘﻟا رﺎﻜﻓﻷا ﺚﯿﺣ ﻦﻣ ءاﻮﺳ ."ﺎﮭﺑ ﺖﺒﺘﻛ ﻲﺘﻟا ﺔﻐﻠﻟا
��ﻌﻤﻟا ﻒ��ﯾﺮﻌﺗ ﻊ��ﻣ ﻲ��ﻘﺘﻠﯾ ﺔ��ﯿﺑدﻷا صﻮ��ﺼﻨﻟا ﻒ��ﯾﺮﻌﺗ نأ ﺢ��ﺿاﻮﻟا ﻦ��ﻣو ﺔ��ﯿﺑدﻷاو ﺔ��ﯾﻮﻐﻠﻟا ﻢﺟﺎ
نإ ﺚ�ﯿﺣ ،بدﻷا ﻦ�ﻣ ﺮ�ﺜﻛأ ﺪ�ﻘﻨﻟا ﻒﯾﺮﻌﺗ ﻦﻣ بﺮﺘﻘﯾ ﺔﻤﯿﻌط ﺪﻨﻋ بدﻷا ﻒﯾﺮﻌﺗ ﺎﻤﻨﯿﺑ ،بدﻸﻟ زﺎ�ﯿﺘﻣﻻا ﺮﯿﯾﺎ�ﻌﻣ ﮫ�ﻤﻜﺤﺗ يﺬ�ﻟا ﺮﻌ�ﺸﻟاو ﻲ�ﻨﻔﻟا ﺮ�ﺜﻨﻟا ﻰ�ﻠﻋ ﺮﺼﺘﻘﯾ بدﻸﻟ ﺢﯿﺤﺼﻟا ﺢﻠﻄﺼﻤﻟا ،ﻲﺤﺘﻓ) يدﺎﻌﻟا مﻼﻜﻟا ﻦﻋ 1986
11 : .(
:ﻲﺋاﺮﺟﻹا ﻒﯾﺮﻌﺘﻟا ﺔﯿﺑدﻷا تارﺎﺘﺨﻤﻟا ﺔﻋﻮﻤﺠﻣ ا ًرﻌﺷ
ا ًرﺛﻧو ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔ�ﻐﻠﻟا ﻢﯿ�ﻠﻌﺘﻟ ﺔ�ﻣﺎﻌﻟا ﺞﻣاﺮ�ﺒﻟا ﻲ�ﻓ ﺔﺠﻣﺪﻤﻟا ،
.ﺎھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎﻨﻠﻟ 1 6– 2 – :ﺎھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎﻨﻠﻟ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺘﻟ ﺔﻣﺎﻌﻟا ﺞھﺎﻨﻤﻟا
ﺮﯿﺸﯾ ) ﺔﻤﯿﻌط 1989
41 : .ﺔﯿﻧﺎﺛ ﺔﻐﻟ ﺎھرﺎﺒﺘﻋﺎﺑ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺘﻟ ﻦﯿﯿﺴﯿﺋر ﻦﯿﯾﻮﺘﺴﻣ ﻰﻟإ (
ﻠﻋ ﻖﻠﻄﯾ ﺎﻣ وأ ،ﻲﺼﺼﺨﺘﻟا يﻮﻐﻠﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻟا :ﺎﻤﮭﻟوأ .ﺔﺻﺎﺧ ضاﺮﻏﻷ ﺔﻐﻠﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﮫﯿ
.ﺔﻣﺎﻋ ضاﺮﻏﻷ ﺔﻐﻠﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﮫﯿﻠﻋ ﻖﻠﻄﯾ ﺎﻣ وأ ،مﺎﻌﻟا يﻮﻐﻠﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻟا :ﺎﻤﮭﯿﻧﺎﺛ ارﺪ�ﻗ ﺎ�ﮭﻟﺎﻤﻋأ ﺐ�ﻠﻄﺘﺗ ﺔ�ﺻﺎﺧ تﺎ�ﺌﻔﻟو ةدﺪ�ﺤﻣ ﺔ�ﯿﻔﯿظو ضاﺮ�ﻏﻷ ﺔ�ﻐﻠﻟا ﻢﯿ�ﻠﻌﺗ لوﻷﺎ�ﺑ ﺪﺼﻘﯾو لﺎ��ﺟرو ،ءﺎ��ﺒطﻷا :ﻞ��ﺜﻣ ،لﺎ��ﻤﻋﻷا هﺬ��ھ ﻲ��ﻓ ﺎ��ﮭﻔﯿظﻮﺗ ﻦ��ﻜﻤﯾ ﻲ��ﺘﻟا ،فﺪ��ﮭﻟا ﺔ��ﻐﻠﻟا ﻦ��ﻣ ﺎ��ﻨﯿﻌﻣ ﻋﻷا .ﻦﯿﯿﺳﺎﻣﻮﻠﺑﺪﻟاو ،ﻦﯿﺳﺪﻨﮭﻤﻟاو ،لﺎﻤ ﻞ�ﺣاﺮﻣ ﻲ�ﻓ ﺎﮭﻤﯿﻠﻌﺗ نﺎﻛأ ءاﻮﺳ ﺔﯿﻨﮭﻣ ﺮﯿﻏ ﺔﻣﺎﻋ ضاﺮﻏﻷ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﻲﻧﺎﺜﻟﺎﺑ ﺪﺼﻘﯾ ﺎﻤﻨﯿﺑ
،ﻲﻌﻣﺎ��ﺠﻟا ﻞ��ﺒﻗ مﺎ��ﻌﻟا ﻢﯿ��ﻠﻌﺘﻟا مأ
ﺔ��ﻐﻠﻟا مﺪ��ﻘﺗ ﻲ��ﺘﻟا ﺔ��ﻣﺎﻌﻟا ﺔ��ﻣﺪﺨﻟا ﺰ��ﻛاﺮﻣ ﺞﻣاﺮ��ﺑ ﻲ��ﻓ نﺎ��ﻛ
،ﺔﻤﯿﻌط)رﺎﺒﻜﻠﻟ 1989
276 : .(
ا ﺪ��ﯾوﺰﺗ ﻰ��ﻟإ فﺪ��ﮭﺗ ﺔ��ﻣﺎﻌﻟا ﺞﻣاﺮ��ﺒﻟا هﺬ��ھو ﺔ��ﮭﺟاﻮﻤﻟ ﮫ��ﻣﺰﻠﺗ ﻲ��ﺘﻟا ﺔ��ﯾﻮﻐﻠﻟا تارﺎ��ﮭﻤﻟﺎﺑ سراﺪ��ﻟ
وأ ﺎﻋﺎﻤﺘ��ﺳا مأ ةءاﺮ�ﻗ ،ﺔ��ﻔﻠﺘﺨﻤﻟا ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا مﻼ��ﻋﻹا ﻞﺋﺎ�ﺳﻮﺑ ﻞ��ﺼﺘﯾ نﺄ�ﻛ ﺔ��ﻣﺎﻌﻟا ةﺎ�ﯿﺤﻟا ﻒ�ﻗاﻮﻣ ،ﺔﻤﯿﻌط) ةﺪھﺎﺸﻣ 1989
41 : .(
:ﻲﺋاﺮﺟﻹا ﻒﯾﺮﻌﺘﻟا ﺔ�ﯿﻤﯿﻠﻌﺗ ﺔﻠ�ﺴﻠﺳ نﻮ�ﻜﺗ ﺎ�ﻣ ﺎﺒﻟﺎﻏ ﻲﺘﻟا ،ﺔﻣﺎﻋ ضاﺮﻏﻷ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺘﻟ ةﺪﻌﻤﻟا ﺔﯿﻤﯿﻠﻌﺘﻟا ﺞھﺎﻨﻤﻟا ﺗ .مﺪﻘﺘﻤﻟاو ،ﻂﺳﻮﺘﻤﻟاو ئﺪﺘﺒﻤﻟا :تﺎﯾﻮﺘﺴﻤﻟا ﻊﯿﻤﺟ ﻞﻤﺸ
1 7 - :ﺔﻘﺑﺎﺴﻟا تﺎﺳارﺪﻟا
ﻞﯿﺒ�ﺳ ﻰ�ﻠﻋ ﺎ�ﮭﻨﻣ ،ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿ�ﻠﻌﺗ ﺞھﺎ�ﻨﻣ ﻲ�ﻓ بدﻷا ﻒ�ﯿظﻮﺗ ﺖ�ﻟوﺎﻨﺗ ﻲ�ﺘﻟا تﺎ�ﺳارﺪﻟا تدﺪﻌﺗ لﺎ��ﺜﻤﻟا ﺮ��ﺼﺤﻟا ﻻ–
) ﻲ��ﺿار ﺔ��ﺳارد– ) ﺔ��ﻤﯿﻌطو (1982
،1982 ،1986 ﻲﻣﻮ��ﻜﻟاو (1989
1984) ) ﻲﺗﺎﻨﻌﻟاو ( 2009
.(
بﺮ��ﻗأ نأ ﺪ��ﯿﺑ ﻲ��ﻠﻋ ﺔ��ﺳارد ﺔ��ﯿﻟﺎﺤﻟا ﺔ��ﺳارﺪﻟا ﻰ��ﻟإ تﺎ��ﺳارﺪﻟا
Hala Tubal: 2017) (
ُتﻼﻜﺸُﻣ ِﺲﯾرﺪﺗ
ﻲﻤِّﻠﻌﺘﻤﻟ بدﻷا ِﺔﱠﯿﺑﺮﻌﻟا
ٍضاﺮﻏﻷ ٍﺔﱠﻣﺎﻋ
ﻦﻣ ﻦﯿﻘطﺎﱠﻨﻟا ٍتﺎﻐُﻠﺑ
ﺚ�ﯿﺣ ،ىﺮ�ﺧُأ
ﺔ��ﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿ��ﻠﻌﺗ ﺞﻣاﺮ��ﺑ ﻲ��ﻓ ﻦﯿ��ﺳراﺪﻟا ﮫ��ﺟاﻮﺗ ﻲ��ﺘﻟا تﻼﻜ��ﺸﻤﻟا ﻲ��ﻓ ﻦﯿ��ﻤﻠﻌﻤﻟا ءارآ ﺖ��ﺿﺮﻌﺘﺳا ﺚﺤﺒﻟا ﺮﺼﺘﻗا ﺪﻗو ،ﺔﻣﺎﻋ ضاﺮﻏﻷ .ﺔﯿﺑدﻷا صﻮﺼﻨﻟا تﻼﻜﺸﻣ ﻰﻠﻋ
:يﺮﻈﻨﻟا رﺎطﻹا 2 1– :ﺔﯿﺨﯾرﺎﺗ ةﺬﺒﻧ :بدﻷا ﻒﯿظﻮﺗ ءاﻮ�ﺳ ﺎ�ﻐﻟﺎﺑ ﺎ�ﻣﺎﻤﺘھا ﻲ�ﻘﻟ ﺔ�ﯿﻧﺎﺜﻟا ﺔ�ﻐﻠﻟا ﻢﯿ�ﻠﻌﺗ وأ ﺔ�ﯿﺒﻨﺟﻷا تﺎ�ﻐﻠﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﻲﻓ بدﻷا ﻒﯿظﻮﺗ نإ ﺔﯿﻤﯿﻠﻌﺗ تﺎﻗﺎﺴﻣ ﻦﻤﺿ ﻲﻘﯿﺒﻄﺘﻟا ﻒﯿظﻮﺘﻟا ىﻮﺘﺴﻣ ﻰﻠﻋ مأ ،ﻲﻤﯾدﺎﻛﻷا ﺚﺤﺒﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻟا ﻰﻠﻋ ﺮﺼﻌﻟا ﻲﻓو ،ﺔﻐﻠﻟا ﺔ�ﯿﺒﻨﺟﻷا تﺎ�ﻐﻠﻟا ﻢﯿ�ﻠﻌﺗ ﻞ�ﻘﺣ ﻲ�ﻓ بدﻷا ﻒﯿظﻮﺘﺑ مﺎﻤﺘھﻻا ﻊﺟﺮﯾ ﺚﯾﺪﺤﻟا
) تﺎﯿﻨﯿﻌ��ﺴﺘﻟاو تﺎ��ﯿﻨﯿﻧﺎﻤﺜﻟا ﻒ��ﺼﺘﻨﻣ ﻰ��ﻟإ ﺔ��ﯿﻧﺎﺜﻟاو Hapsari, 2011: 29
ﻮ��ھ بدﻷا نﺎ��ﻛ ذإ (
فﺪ�ﮭﻟا ﺔﻐﻠﻟ ﺔﯿﺑدﻷا صﻮﺼﻨﻟا ﺖﻧﺎﻛ ﺚﯿﺣ ،ﺔﻤﺟﺮﺘﻟاو ﺪﻋاﻮﻘﻟا ﺔﻘﯾﺮط ﻲﻓ ﻲﺴﯿﺋﺮﻟا ىﻮﺘﺤﻤﻟا ﺎﺟذﻮﻤﻧ ﺎھرﺎﺒﺘﻋﺎﺑ ﻢﺟﺮﺘُﺗو أﺮﻘُﺗ ﺎﯿﻌﻣ
ﺎﯾر ) ﺔﻤﺟﺮﺘﻟاو ﺢﯿﺿﻮﺘﻠﻟ Llach, 2007: 8
.(
نﺮ��ﻘﻟا ﻒ��ﺼﺘﻨﻣ ﻲ��ﻓ ﺎ��ﮭﻨﻋ ءﻮ��ﻀﻟا ةﺮ��ﺋاد فاﺮ��ﺼﻧاو ،ﺔ��ﻤﺟﺮﺘﻟاو ﺪ��ﻋاﻮﻘﻟا ﺔ��ﻘﯾﺮط دﺎ��ﻘﺘﻧا ﻊ��ﻣ ىﺪ�ﺣإ ﺔ�ﯿﺒﻨﺟﻷا تﺎ�ﻐﻠﻟا ﻢﯿ�ﻠﻌﺗ ﺞھﺎ�ﻨﻣ ﻲ�ﻓ ﺔ�ﯿﺑدﻷا صﻮ�ﺼﻨﻟا ﺲﯾرﺪ�ﺗ بﺎﻨﺘﺟا تﺎﺑ ؛ﻦﯾﺮﺸﻌﻟا ) ﺎ��ﮭﺑ ﻢﻠ��ﺴﻤﻟا ﺪ��ﻋاﻮﻘﻟا Bobkina& Dominguez, 2014: 249
ﻮ��ﮭظ ﺪ��ﻌﺑ ﺎﻤﯿ��ﺳ ﻻ ( ﺔ��ﺳرﺪﻤﻟا ر
،ﻲ�ﺋﻼﺟ) تادﺮ�ﻔﻤﻟاو ﺪ�ﻋاﻮﻘﻟﺎﺑ ﺪﯾاﺰﺘﻤﻟا ﻦﯿﯿﻧﺎﺴﻠﻟا مﺎﻤﺘھاو ،ﺔﯾﻮﯿﻨﺒﻟا :ـ�ھ1436
ىدأ ﺎ�ﻤﻣ (41
تﺎﯿﻨﯿﻌﺑرﻷا ﻦﻣ ةﺮﺘﻔﻟا ﻲﻓ ﺎﮭﻨﻣ ﮫﺋﺎﻔﺘﺧاو ،تﺎﻐﻠﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﺞﻣاﺮﺑ ﻲﻓ بدﻷا ﺲﯾرﺪﺗ ﻞھﺎﺠﺗ ﻰﻟإ ) تﺎﯿﻨﯿﺘﺴﻟا ﻰﻟإ Bobkina& Dominguez, 2014: 249
(
ﺪ��ﯿﺑ ﮫ��ﻧأ ﺑ بدﻷﺎ��ﺑ مﺎ��ﻤﺘھﻻا ﺪ��ﯾاﺰﺗ ﻲﻠ��ﺻاﻮﺘﻟا ﺞﮭﻨ��ﻤﻟا رﻮ��ﮭظ ﻊ��ﻣ ﻼﯿ��ﺻأ ﺎ��ﯾﻮﻐﻟ ﺎ��ﺼﻧ هرﺎ��ﺒﺘﻋﺎ
مﺎﻋ ﻲﻓ اﺪﯾﺪﺤﺗو ،ﻲﺋﻼﺟ) 1979
:ـھ 1436 ﻊ�ﻣ ﮫ�ﺑ مﺎﻤﺘھﻻا غﺰﺑ ﺪﻗ ﺔﻘﯿﻘﺤﻟا ﻲﻓ نﺎﻛ نإو (41
ﻲ�ﻓ ﺔ�ﯿﻜﻠﻤﻟا ﺔ�ﯿﻠﻜﻟا ﺮﻤﺗﺆ�ﻣ 1963
Bobkina& Dominguez, 2014: 249) ﮫ�ﺘﯿﻤھأ ﻰ�ﻠﻋ ﺪ�ﯿﻛﺄﺘﻟاو (
،ﺎ��ﮭﻤﻠﻌﺗو تﺎ��ﻐﻠﻟا ﻢﯿ��ﻠﻌﺗ ﻲ��ﻓ ﺔ��ﻠﻋﺎﻓ ةادأ هرﺎ��ﺒﺘﻋﺎﺑ ﻲ��ﻓ بدﻷا ماﺪﺨﺘ��ﺳا ﻞ��ھﺎﺠﺗ ﻞ��ظ ﻚ��ﻟذ ﻊ��ﻣو
ﻲﻠﺻاﻮﺘﻟا ﺞﮭﻨﻤﻟا ﻊﻣ ةﻮﻘﺑ دﺎﻋ ﻰﺘﺣ ،تاﻮﻨﺳ ةﱠﺪﻋ تﺎﻐﻠﻟ ﺔﯿﻤﯿﻠﻌﺘﻟا ﺔﯿﻠﻤﻌﻟا ﺎ�ﻔﻧآ ﺎﻧﺮ�ﺷأ ﺎ�ﻤﻛ –
بدﻷا ﺢﺒ��ﺻأ نأ ﻰ��ﻟإ– ا ًرد��ﺻﻣ
ﺎ�ﯾ��ﺳﯾﺋر ﺎ��ﻨﺘﻗو ﻲ��ﻓ تﺎ��ﻐﻠﻟا ﻢﯿ��ﻠﻌﺗ ﺞھﺎ��ﻨﻣ ﻲ��ﻓ ﺔﯿ��ﺳﺎﺳأ ةدﺎ��ﻣو
) ﺮﺿﺎﺤﻟا Hişmanoğlu, 2005: 53
(
ﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﻞﻘﺣ نأ ﻚﺷ ﻻو فﺎﺿأو ،ﺔﯿﺒﻨﺟﻷا تﺎﺳارﺪﻟا هﺬھ ﻦﻣ دﺎﻓأ ﺎھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎﻨﻠﻟ ﺔ
ﺔﻐﻠﻟا ﺔﯿﺻﻮﺼﺧ ﺖﻋار ﻲﺘﻟا ﺔﯿﻘﯿﺒﻄﺘﻟا ثﺎﺤﺑﻷاو ﺔﯾﺮﻈﻨﻟا تﺎﺳارﺪﻟا ﻦﻣ ﺪﯾﺰﻤﻟا ﺎﮭﯿﻟإ ﻢﯿﻠﻌﺗ ﻲﻓ ﮫﺘﯿﻤھأو بدﻷا ﺲﯾرﺪﺗ ﺔﯿﻠﻋﺎﻓ ﻰﻠﻋ تﺎﺳارﺪﻟا هﺬھ ﺖﻌﻤﺟأ ﺪﻗو ،ﻦﯿﯿﺑﺮﻌﻟا بدﻷاو ،ﻲﺿار) ﺎھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎﻨﻠﻟ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ،ﺔﻤﯿﻌط ؛1982
،1982 ،1986 ،ﻲﻣﻮﻜﻟاو ؛1989
؛1984
ﻲﺗﺎﻨﻌﻟا ،يﺮﺸﻌﻟا ؛2009
،2012 ،ﻲﺋﻼﺟ؛2013
،تﺎﻤﯿﻠﻌﻟا ،ـھ1436 2014
(
ﻲﻓ بدﻷﺎﺑ ﻰﻣادﻘﻟا برﻌﻟا نﺎﻌﺗﺳا دﻗو ترﺎ�ﺷأ ﺎ�ﻤﻛ ،ﺎ�ھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎ�ﻨﻠﻟ ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔ�ﻐﻠﻟا ﻢﯿ�ﻠﻌﺗ
) ﻲ��ﺋﻼﺟ :ـ��ھ1436
40 ث��ﯾﺣ ( ﮫ��ﻔﯿظﻮﺘﺑ ﺔ��ﻐﻟﺎﺑ ﺔ��ﯾﺎﻨﻋ اﻮ��ﻨﻋ ﻲ��ﻓ
ﻦﯾﺬ��ﻟا ﻢﺟﺎ��ﻋﻸﻟ ﺔ��ﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿ��ﻠﻌﺗ
لوﻷا نﺮﻘﻟا ﺬﻨﻣ مﻼﺳﻹا اﻮﻘﻨﺘﻋا .
2 2– :ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﻲﻓ بدﻷا ىوﺪﺟ
ﺮﻛﺬﯾ Hall لﺎھ
2005) 47 : 48– ﺔ�ﺳارﺪﻟ ﺔﻠﯿ�ﺳو ﻞ�ﻀﻓأ بدﻷا نأ ىﺮ�ﯾ ﻦﯿﺜﺣﺎﺒﻟا ﺾﻌﺑ نأ (
نأ ﻦﯿﺣ ﻲﻓ ،ﺔﻐﻠﻟا ﻢﮭﻤﻈﻌﻣ
ﺪ�ﯾﺪﻌﻟا نأ ﻒﯿ�ﻀﯾو ،ﺔ�ﯿﻤﯿﻠﻌﺘﻟا ﺔﯿﻠﻤﻌﻟا ﺰﻛﺮﻣ ﻮھ بدﻷا نأ ىﺮﯾ
صﺎ�ﺼﺘﺧﻻاو ةﺮﺒﺨﻟا ﻞھأ ﻦﻣ ﻼ�ﻀﻓ–
بدﻷاو ﺔ�ﻐﻠﻟا ﻲ�ﻓ ﻦﯿﺜﺣﺎ�ﺒﻟا ﻦ�ﻋ بدﻷا نأ نوﺮ�ﯾ–
.ءوﺮﻘﻤﻟا ﻢﮭﻓ عاﻮﻧأ ﻞﻀﻓأ ﺮﻛﺬﺗ ﺮﺧﻵا فﺮﻄﻟا ﻰﻠﻋو يﺎﻜِﻣ
Mckay 1982)
530 : نأ ىﺮ�ﺗ ﻲ�ﺘﻟا ىﺮﺧﻷا ﺮﻈﻨﻟا ﺔﮭﺟو (
مﺪﻘﯾ ﻦﻟ بدﻷا ﺎًﺋﯾﺷ
.ﺔﻐﻠﻟا ﻲﺳراﺪﻟ ﺮﻛﺬﯾ
ﻲ��ﻓ بدﻷا ﻒ�ﯿظﻮﺗ ىوﺪ��ﺟ ىﺪ�ﻣ لﻮ��ﺣ ءارﻵا ﺖ�ﺑذﺎﺠﺗ ﺔ��ﯿﺒﻨﺟﻷا تﺎ�ﺳارﺪﻟا ﺖ��ﻧﺎﻛ نﺈ�ﻓ ،اﺬ�ھ ﺪ�ﻗ ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔ�ﻐﻠﻟا ﻢﯿ�ﻠﻌﺗ ﻲ�ﻓ هاوﺪ�ﺟ ﻰ�ﻠﻋ عﺎ�ﻤﺟﻹا نﺈ�ﻓ ،ضرﺎ�ﻌﻣو ﺪ�ﯾﺆﻣ ﻦﯿ�ﺑ ،ﺔ�ﻐﻠﻟا ﺔﯿﻤﯿﻠﻌﺗ ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿ�ﻠﻌﺗ ﺞﻣاﺮ�ﺑ ﻲ�ﻓ بدﻷا ﺲﯾرﺪ�ﺘﺑ ﺔ�ﻋﺎﻨﻘﻟا ﺖﺤ�ﺿأ ﻰﺘﺣ ،بﺮﻌﻟا ﻦﯿﺜﺣﺎﺒﻟا ىﺪﻟ ﺪﻘﻌﻧا ﺎ�ﯿھﺪﺑ ا ًﺮﻣأ ﺎھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎﻨﻠﻟ ،ﺔﻤﯿﻌط) ﺎًﺷﺎﻘﻧ ﺐﻠﻄﺘﯾ ﻻ
1982 248 : ﺖ�ﻧﺎﻛ ﺔ�ﻋﺎﻨﻘﻟا هﺬ�ھ ﻞ�ﻌﻟو (
ﺮﻟا ﺐﺒ��ﺴﻟا ﺔ��ﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿ��ﻠﻌﺗ ﺞﻣاﺮ��ﺑ ﻲ��ﻓ ﻲ��ﺑﺮﻌﻟا بدﻷا ﺲﯾرﺪ��ﺗ لﻮ��ﺣ ثﺎ��ﺤﺑﻷا ةرﺪ��ﻧ ﻲ��ﻓ ﻲ��ﺴﯿﺋ
.ﺔﻤﯿﻌط ﺮﻛذ ﺎﻤﻛ ﺎھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎﻨﻠﻟ ) ﻲﻣﻮﻜﻟا ﺮﯿﺸﯾو 1984
479 : ﺲﻔﻨ�ﻟا داﺪ�ﻋإ ﻲ�ﻓ ﻰ�ﻟوﻷا ﺔ�ﻧﺎﻜﻤﻟا ﺎ�ﮭﻟ ﺔ�ﯿﺑدﻷا ﺔ�ﺳارﺪﻟا نأ ﻰ�ﻟإ (
بدﻷاو ،ﻲﻧﺎ��ﺴﻧﻹا كﻮﻠ��ﺴﻟا ﮫ��ﯿﺟﻮﺗو ﺔﯿ��ﺼﺨﺸﻟا ﻦﯾﻮ��ﻜﺗو ﺎ��ًﻣوﻣﻋ
ﺔ��ﯿﺑﺮﺗ ﻲ��ﻓ ﺮ��ﺛﻷا ﺮ��ﺒﻛأ ﮫ��ﻟ
لﻮ�ﻘﻋ ﺎ�ﮭﯿﻓ رﺮ�ﺤﺘﺗ ﻲ�ﺘﻟا ةﺮ�ﺘﻔﻟا ﻮ�ھ بدﻷا سرد نأ ﻰ�ﻠﻋ ةوﻼ�ﻋ لﺎ�ﯿﺟﻷا ﻦﯾﻮﻜﺗو بﻮﻌﺸﻟا .داﻮﻤﻟا ﺔﺑﺎﺗرو ﻒﯾرﺎﻌﺘﻟا ﺔﻣاﺮﺻ ﻦﻣ بﻼﻄﻟا ) ﻲ��ﺋﻼﺟ ﺐھﺬ��ﺗو :ـ��ھ1436
ﻦ��ﻣ ﻦﯿ��ﺳراﺪﻟا ﺔ��ﯾﺎﻗو ﻲ��ﻓ ﺔ��ﻟﺎﻌﻓ ةادأ بدﻷا ﺔ��ﺳارد نأ ﻰ��ﻟإ (44
يﻮ�ﻐﻠﻟا ﻮ�ﻤﻨﻠﻟ ﺖ�ﻗﺆﻣ وأ ﻢ�ﺋاد ﻒ�ﻗﻮﺗ ﻦ�ﻣ ﮫﯿﻠﻋ ﺐﺗﺮﺘﯾ ﺎﻣو ،يﻮﻐﻠﻟا ﺮﺠﺤﺘﻟا نﻷ ﻚ�ﻟذو ،ﮫ�ﯾﺪﻟ
ﻢ�ﻠﻌﺗ تﺎﯾﻮﺘ�ﺴﻣ ﺮ�ﺒﻋ بدﻷا صﻮ�ﺼﻧ ﺢﯿ�ﺘﺗ ﻢ�ﺛ ﻦ�ﻣو ،ﻞ�ﻌﺘﻔﻣ ﺮ�ﯿﻏ ﻞﯿﺻأ ﺺﻧ ﻲﺑدﻷا ﺺﻨﻟا ﻞﯿ��ﺻأ ﻮ��ﺤﻧ ﻰ��ﻠﻋ ﺎ��ﮭﺘﯾدﺄﺗ ﻦ��ﻣ ﻦﯿ��ﺳراﺪﻠﻟ ﻦ��ﻜﻤﯾ ﻲ��ﺘﻟا ﺔ��ﯾﻮﻐﻠﻟا ﺔﻄ��ﺸﻧﻷاو مﺎ��ﮭﻤﻟا ﺾ��ﻌﺑ ﺔ��ﻐﻠﻟا عﺎﻤﺘ��ﺳﻻاو ،ﻲ��ﻜﺤﻟاو ،ﺮﻌ��ﺸﻟا ءﺎ��ﻘﻟإو ﺪﯿ��ﺷﺎﻧﻸﻟ ءﺎ��ﻨﻐﻟا :ﻞ��ﺜﻣ ،لﺎ��ﻌﺘﻓﻻا ﻦ��ﻋ اﺪ��ﯿﻌﺑ ﻲ��ﻌﻗاوو ﻟاو ،ةﺪھﺎﺸﻤﻟاو ،يﺮ�ﺸﻌﻟا) راودﻷا ﺐ�ﻌﻟو ﻞﯿﺜﻤﺘ
2013 101 : يﺮ�ﺸﻌﻟا دﺮ�ﺳ ﺪ�ﻗو ،(
سﺎ�ﻨﺟﻷا
.هﺬھ ﮫﺘﺳارد ﻲﻓ ﻞﯿﺼﻔﺘﻟا ﻦﻣ ءﻲﺸﺑ ﺎﮭﻤﻠﻌﺗو ﺔﻐﻠﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﻲﻓ ﺎﮭﻔﯿظﻮﺗ تﻻﺎﺠﻣو ﺔﯿﺑدﻷا ) ﻲﺗﺎﻨﻌﻟا درﻮﯾو 2009
75 : نأ نوﺮ�ﯾ ﻦﯾﺬ�ﻟا دﺎ�ﻘﻨﻟاو ﻦﯿﯿﻧﺎ�ﺴﻠﻟا ﺾ�ﻌﺑ يأر ﻰ�ﻟإ يﺎﻜﻣ ةرﺎﺷإ (
قﺎﯿ��ﺴﻟا ﺾﯾﻮ��ﻌﺗ تﻻﺎ��ﺣ ىﺪ��ﺣإ ﻞ��ﺜﻤﯾ بدﻷا ﻖ��ﻠﺨﯾ بدﻷا نﻷ ا ًﺮ��ﻈﻧ ،يﻮ��ﻐﻠﻟا
ﺎ��ًﻌﻗاو ﺎًﻗﺎﯿ��ﺳو
ﺎ�ﯾوﻐﻟ بدﻷا نﺈ�ﻓ اﺬ�ﮭﻟ ،فﺪﮭﻟا ﺔﻐﻠﻟﺎﺑ ﻖطﺎﻧ ﺮﯿﻏ ﺪﻠﺑ ﻲﻓ ﺮﻓﻮﺘﻣ ﺮﯿﻏ ﻢھﺮ�ﻈﻧ ﺔ�ﮭﺟو ﻦ�ﻣ–
–
.فﺪﮭﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛ ﻲﻓ جﻮﻟﻮﻠﻟ سراﺪﻠﻟ ﺔﻤﮭﻣ ﺔﻠﯿﺳو ﻞﺜﻤﯾ فﻮ��ﺳ ىﺮ��ﺧﻷا تﺎ��ﻓﺎﻘﺜﻟا يوذ ﻦ��ﻣ ﻦﯿ��ﺳراﺪﻠﻟ ﻲ��ﺑﺮﻌﻟا بدﻷا ﺲﯾرﺪ��ﺗ نأ ﻚ��ﺷ ﻻو مھدﻋﺎ��ﺳﯾ
أ ﻰﻠﻋ ﻦ�ﻣ ﮫﻠﻐ�ﺸﯾ ﺎ�ﻣو تاﺪ�ﻘﺘﻌﻣ ﻦ�ﻣ ﮫ�ﺑ ﻦﻣﺆ�ﯾ ﺎ�ﻣ ،ﻲ�ﺑﺮﻌﻟا نﺎ�ﺴﻧﻹا ﺺﺋﺎ�ﺼﺧ ﻰ�ﻠﻋ اﻮﻔﻘﯾ ن ﻦ�ﻣ ﮫ�ﻌﻤﺘﺠﻣ ضﺮ�ﺘﻌﯾ ﺎ�ﻣو تﺎ�ھﺎﺠﺗا ﻦ�ﻣ ﮫﻛﻮﻠ�ﺳ ﻊﻓﺪ�ﯾ ﺎ�ﻣو ،ﻢﯿ�ﻗ ﻦ�ﻣ ﮫﻤﻜﺤﯾ ﺎﻣو ،تﺎﻣﺎﻤﺘھا
،ﺔ��ﻤﯿﻌط) ﮫ��ﻠﻛ اﺬ��ھ ﺮﯾﻮ��ﺼﺗ ﻲ��ﻓ ﺖ��ﺤﺠﻧ ﻲ��ﺘﻟا ﺔ��ﯿﺑدﻷا لﺎ��ﻤﻋﻷا ﺮ��ﺜﻛأ ﺎ��ﻣو ،تﻼﻜ��ﺸﻣ 1986
:
672 .(
ﯿط ةدﺎﻣ بدﻷا نﺈﻓ ﻚﻟذ ﻞﻛ ﺐﻧﺎﺟ ﻰﻟإ ﺲﯾرﺪ�ﺗ ﻲ�ﻓ ﺎ�ﮭﯿﻠﻋ دﺎ�ﻤﺘﻋﻻاو ﺎ�ﮭﻔﯿظﻮﺗ ﻦﻜﻤﯾ ،ﺔﻨﯿﻟ ﺔﻌ
يﻮﻔ���ﺸﻟا ﺮ���ﯿﺒﻌﺘﻠﻟ ﺢﻠ���ﺼﺗ ﮫﺗﺎﻋﻮ���ﺿﻮﻣو ،ةءاﺮ���ﻘﻠﻟ ةﺪ���ﯿﺟ ةدﺎ���ﻣ ﻮ���ﮭﻓ ،ﺎ���ﺒﯾﺮﻘﺗ عوﺮ���ﻔﻟا ﻊ���ﯿﻤﺟ نأ ﺪ��ﺠﻧ اﺬ��ﻜھو ،ﺔﯿﻓﺮ��ﺼﻟاو ﺔ��ﯾﻮﺤﻨﻟا ﺪ��ﻋاﻮﻘﻠﻟ ﺔ��ﻠﺜﻣﻷا ﺎ��ﮭﻨﻣ رﺎ��ﺘﺨُﯾ ﮫ��ﺻﻮﺼﻧو ،يﺮ��ﯾﺮﺤﺘﻟاو ،ﻲﻣﻮﻜﻟا) ﺔﻐﻠﻟا عوﺮﻓ ﻊﯿﻤﺠﺑ ﻂﺒﺗﺮﻣ بدﻷا 1984
489 : (
ﻘﻟا ﺔﺻﻼﺧو لﻮ
نأ ،سراﺪ�ﻟا ىﺪﻟ تادﺮﻔﻤﻟا ءاﺮﺛإ لﻼﺧ ﻦﻣ ﺔﯾﻮﻐﻠﻟا ةءﺎﻔﻜﻟا ﻦﻣ ﻊﻓﺮﯾ بدﻷا
ﻊ�ﻓﺮﯾ ﮫ�ﻧأ ﺎ�ﻤﻛ ،ﺔ�ﯾﻮﻐﻠﻟا ﺐﯿﻟﺎ�ﺳﻷاو ﺐ�ﯿﻛاﺮﺘﻟا ﮫﺑﺎ�ﺴﻛإ ﻦﻋ ﻼﻀﻓ ،ﺔﯿﻤﺠﻌﻤﻟا ﮫﺘﻠﯿﺼﺣ ةدﺎﯾزو ﮫ�ﺻﻮﺼﻧو ،بدﻷا ةآﺮ�ﻣ ﻦ�ﻣ ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻓﺎﻘﺜﻟا ﻰﻠﻋ سراﺪﻟا فﺮﻌﺗ لﻼﺧ ﻦﻣ ،ﺔﯿﻓﺎﻘﺜﻟا ةءﺎﻔﻜﻟا ﯿﯿﺑﺮﻌﻟا ناﺪﺟﻮﻟاو ﻞﻘﻌﻟﺎﺑ ﺾﺑﺎﻨﻟا .ﻦ
2 3– :ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﻲﻓ بدﻷا تﺎﯿﻟﺎﻜﺷإ
ﺾ���ﻌﺑ ﮫ���ﻔﻨﺘﻜﺗ ﺎ���ھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎ���ﻨﻠﻟ ﺔ���ﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿ���ﻠﻌﺗ ﻲ���ﻓ بدﻷا ﻒ���ﯿظﻮﺗ نﺈ���ﻓ لﺎ���ﺤﻟا ﺔ���ﻌﯿﺒﻄﺑ ﻦ�ﻣ ﺔﻋﺎﻤﺟ ﺖﻌﻓد ﻲﺘﻟا ﻲھ تﺎﯿﻟﺎﻜﺷﻹا هﺬھ ﻞﻌﻟو ،ﺎﯾﺪﺤﺗ وأ ﺎﻘﺋﺎﻋ ﻞﺜﻤﺗ ﺪﻗ ﻲﺘﻟا ،تﺎﯿﻟﺎﻜﺷﻹا او ،ﺔ��ﻐﻠﻟا ﺔ��ﯿﻤﯿﻠﻌﺗ ﻲ��ﻓ بدﻷا ﻒ��ﯿظﻮﺗ ﻰ��ﻠﻋ ضاﺮ��ﺘﻋﻻا ﻰ��ﻟإ ﻦﯿﺜﺣﺎ��ﺒﻟا يذ ﺮ��ﯿﻏ ﮫ��ﻧأ رﺎ��ﺒﺘﻋ
ﺔ�ﻐﻠﻟا عوﺮ��ﻓ ﻞ�ﻜﻟ نأ ﺪ��ﯿﺑ ،ﺎ�ﻔﻧآ يﺎ��ﻜﻣ تﺮ�ﻛذ ﺎ��ﻤﻛ ،ىوﺪ�ﺟ ﺔ��ﻐﻟ يأ–
ﻲ��ﻓ ﻦﯾﺎ��ﺒﺘﺗ تﺎﯿﻟﺎﻜ�ﺷإ–
.ﺎﮭﻨﻣ ﻮﻠﺨﺗ نأ نود ﺎﮭﺘﺑﻮﻌﺻ ،ﻲﺿار) تﺎﺳارﺪﻟا ﻊﻤﺠﺗ دﺎﻜﺗو ،ﻲﻣﻮﻜﻟا ،1982
،يﺮﺸﻌﻟا ،1984 ﻲﻠﻋ ،2012
ﻰﻠﻋ (2016
ﺺﻨ��ﻟا ﺔﯿ��ﺻﻮﺼﺧ ﻰ��ﻟإ ﻊ��ﺟﺮﺗ ﺔ��ﻐﻠﻟا ﺔ��ﯿﻤﯿﻠﻌﺗ ﻲ��ﻓ بدﻷا ﻒ��ﯿظﻮﺗ تﺎﯿﻟﺎﻜ��ﺷإ نأ ﻲ��ﺘﻟا ﻲ��ﺑدﻷا
و ﺔ��ﯿﺨﯾرﺎﺘﻟاو ﺔ��ﯿﻨﯾﺪﻟا ،ﺔ��ﻋﻮﻨﺘﻤﻟا ﮫ��طﺎﻤﻧﺄﺑ صﺎ��ﻨﺘﻟاو ﺰ��ﻣﺮﻟاو زﺎ��ﺠﻤﻟا ماﺪﺨﺘ��ﺳا ﻦ��ﻣ ﻒ��ﺜﻜﺗ يﺬ�ﻟا ﻲﺑدﻷا ﺮﯿﺒﻌﺘﻟا ﻦﻣ ﻊﺒﻨﺗ ﻲﺘﻟا ﺐﯿﻟﺎﺳﻷاو ﺐﯿﻛﺮﺘﻟا ﺔﯿﺻﻮﺼﺧ ﺐﻧﺎﺠﺑ ،ﺔﯿﻓﺎﻘﺜﻟاو ﺔﯿﺛاﺮﺘﻟا .بﺎﻨطﻹاو زﺎﺠﯾﻹاو ﺮﯿﺧﺄﺘﻟاو ﻢﯾﺪﻘﺘﻟا ﺔﻏﻼﺑ ﻰﻟإ ﺢﻨﺠﯾ ،ﻲ��ﻠﻋ) ﺔ��ﺳارد ﺖ��ﺒﻨطأ ﺪ��ﻗو ﺘﻟا (2016
صﻮ��ﺼﻨﻟا ﺲﯾرﺪ��ﺗ تﻼﻜ��ﺸﻣ ضاﺮﻌﺘ��ﺳا ﻲ��ﻓ ﺔ��ﯿﻘﯿﺒﻄ
ﺔ�ﻘﻠﻌﺘﻤﻟا تﻼﻜ�ﺸﻤﻟا نأ ﻰ�ﻟإ ﺖ�ﮭﺘﻧاو ،ﻦﯿ�ﻤﻠﻌﻤﻟا ﺮ�ﻈﻧ ﺔ�ﮭﺟو ﻦ�ﻣ ﺔ�ﻣﺎﻌﻟا ﺞھﺎ�ﻨﻤﻟا ﻲ�ﻓ ﺔﯿﺑدﻷا :ﺐﯿﺗﺮﺘﻟﺎﺑ ﻲھ ﺔﯿﺑدﻷا صﻮﺼﻨﻟا ﺔﻌﯿﺒﻄﺑ .ﻦﯿﻤﻠﻌﺘﻤﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛو ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻓﺎﻘﺜﻟا ﻦﯿﺑ فﻼﺘﺧﻻا -
.مﻷا ﺔﻐﻠﻟا ﻰﻟإ ﺔﻤﺟﺮﺘﻟﺎﺑ زﺎﺠﻤﻟا ﻢﮭﻓ ﺔﯿﻧﺎﻜﻣإ مﺪﻋ - ﻤﻟا ةﺮﺜﻛ - .ﺺﻨﻟا ﻲﻓ ةﺪﯾﺪﺠﻟا تادﺮﻔ
.يﺰﻣﺮﻟا ﺮﯿﺒﻌﺘﻟا - .ﻢﺟﺎﻌﻤﻟا ﻰﻟإ عﻮﺟﺮﻟﺎﺑ زﺎﺠﻤﻟا ﻢﮭﻓ ﺔﯿﻧﺎﻜﻣإ مﺪﻋ - .زﺎﺠﻤﻟا ةﺮﺜﻛ -
- ةرﻮﺠﮭﻤﻟا تادﺮﻔﻤﻠﻟ ﺺﻨﻟا ءاﻮﺘﺣا
.ةﺪﻘﻌﻤﻟا ﺔﯾﻮﺤﻨﻟا ﺐﯿﻛاﺮﺘﻟا - .ﺔﯿﺑدﻷا سﺎﻨﺟﻷا ﺾﻌﺑ ﻲﻓ ﺺﻨﻟا لﻮط - .ةرﻮﺠﮭﻤﻟا ﺐﯿﻛاﺮﺘﻠﻟ ﺺﻨﻟا ءاﻮﺘﺣا -
ﺎﻣ ﺔﺳارﺪﻟا هﺬھ ﻲﻓ ﺔﺜﺣﺎﺒﻟا ﺖﻌﻤﺟ ﺪﻘﻟو ﺖﻘﺘﻟاو ،ﺔﻘﺑﺎﺴﻟا ﺔﯾﺮﻈﻨﻟا تﺎﺳارﺪﻟا ﺞﺋﺎﺘﻧ ﮫﯿﻟإ ﺖﮭﺘﻧا
ﻞ��ﺟ ﻲ��ﻓ ﺎ��ﮭﻌﻣ ﻞ��ﻛ ﻦ��ﻜﯾ ﻢ��ﻟ نإ–
هﺬ��ھ نأ ﻰ��ﻟإ ﺞﺋﺎ��ﺘﻨﻟا ﻲ��ﻓ ﺔ��ﺜﺣﺎﺒﻟا ﺖﻠ��ﺻﻮﺗو ،تﺎﯿﻟﺎﻜ��ﺷﻹا –
تارﺎﮭﻣ نﻮﻜﻠﺘﻤﯾ ﻻ ﻦﯾﺬﻟا ﻦﯿﻤﻠﻌﺘﻤﻟا ﺔﻌﯿﺒطو ﻲﺑدﻷا ﺺﻨﻟا ﺺﺋﺎﺼﺧ ﻲﻓ ﺔﻠﻏﻮﻣ تﺎﯿﻟﺎﻜﺷﻹا ،ﻲﻠﻋ) ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ءﺎﻨﺑأ 2016
115 : .(
ﺎﻜﺷﻹا هﺬھ زوﺎﺠﺘﻟو ﺪ�ﻗ ﻲ�ﺘﻟا ﺲ�ﺳﻷاو ﺮﯿﯾﺎ�ﻌﻤﻟا ﻦﻣ ﺔﻠﻤﺟ تﺎﺳارﺪﻟا ﻦﻣ ﺪﯾﺪﻋ ﺖﺣﺮﺘﻗا تﺎﯿﻟ
.ﺔﻐﻠﻟا ﺔﯿﻤﯿﻠﻌﺗ ﻲﻓ ﻲﺑدﻷا ﺺﻨﻟا ﻦﻣ ةدﺎﻓﻹا ﻲﻓ ﺔﯿﻠﻤﻋ لﻮﻠﺣ ﻢﯾﺪﻘﺗ ﻲﻓ ﺪﯿﻔﺗ
2 4– :ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﻲﻓ بدﻷا ﺮﯿﯾﺎﻌﻣ تﺎﯾﻮﺘ��ﺴﻣ ﻊ��ﯿﻤﺠﻟ ﺢﻟﺎ��ﺻ ﺔ��ﻋﻮﻨﺘﻤﻟا ﮫ��ﺳﺎﻨﺟﺄﺑ بدﻷا نأ ﻰ��ﻟإ ةرﺎ��ﺷﻹا ﻲ��ﻐﺒﻨﯾ ءﺪ��ﺑ يذ ئدﺎ��ﺑ
ﺒﺘﻤﻟا ﻦﯿ��ﺳراﺪﻟا ) ﺲﻧﻮ��ﯾ ﺔ��ﺳارد تﺪ��ﻛأ ﺪ��ﻗو ،ﺔ��ﻨﯾﺎ
ﺔﺒ��ﺴﻧ نأ (1984 96
ﺔ��ﯿﺑﺮﻌﻟا ﻲ��ﺳراد ﻦ��ﻣ%
ﺔﯿ�ﺻﻮﺼﺨﺑ دﺮ�ﻔﺘﯾ يﺬ�ﻟا ﺮﻌ�ﺸﻟا كاذ ،ﻲ�ﺑﺮﻌﻟا ﺮﻌ�ﺸﻟا ﺎﻘﯿﺳﻮﻤﺑ اﻮﺴﺣأ ﺔﺳارﺪﻟا ﻢﮭﺘﻠﻤﺷ ﻦﯾﺬﻟا ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﺮ�ﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎ�ﻨﻠﻟ ﺔﯿ�ﺳارﺪﻟا داﻮﻤﻟا ﻲﻓ ﺮﻌﺸﻟا ﺔﺑﺮﺠﺘﺑ ﺔﺳارﺪﻟا ﺖﺻوأو ،ﺔﯿﻓﺎﻘﺛو ﺔﯾﻮﻐﻟ .لوﻷا ﻲﺋاﺪﺘﺑﻻا ىﻮﺘﺴﻤﻟا ﺬﻨﻣ ﺎﻨﺑو ) ﺔﻤﯿﻌط حﺮﺘﻗا ﻚﻟذ ﻰﻠﻋ ء ،1989
ﺔﻄﯿ�ﺴﺑ صﻮ�ﺼﻧ ئﺪﺘﺒﻤﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻟا ﻲﻓ مﺪﻘﺗ نأ (206
ﻦﻜﻤﯾ ﻲﺘﻟا صﻮﺼﻨﻟاو ،صﺎﺨﻟا ﻂﻤﻨﻟا تاذ ﺪﯿﺷﺎﻧﻷا ﻰﻟإ نﻮﻜﺗ ﺎﻣ بﺮﻗأ عﺎﻘﯾﻹا ﺔﻠﮭﺳ ،ﺔﻐﻠﻟا تﺎﯾﻮﺘﺴﻤﻟا ﻲﻓ ﺮﻣﻷا جرﺪﺘﯾ نأ ﻰﻠﻋ ،يﻮﻐﻠﻟا ءادﻷا ﻰﻠﻋ ﻢھﺰﻔﺤﺗو ،ﻦﯿﺳراﺪﻟا ﺔﻐﻟ يﺮﺜﺗ نأ ﻤﻟاو ﺔﻄﺳﻮﺘﻤﻟا :ﺔﯿﻟﺎﺘﻟا .ﺔﻣﺪﻘﺘ
ارﺎ�ﯿﻌﻣ يﻮ�ﻨﻌﻤﻟاو ﻲ�ﻈﻔﻠﻟا ﺪ�ﯿﻘﻌﺘﻟا ﻦ�ﻣ هﻮ�ﻠﺧو ﺐ�ﻟﺎﻄﻟا ىﻮﺘ�ﺴﻤﻟ ﺺﻨ�ﻟا ﺔﻣءﻼﻣ نﻮﻜﯾ ﻚﻟﺬﺑو نﻮ�ﻜﺗ نأ ﺐﺠﯾ ﻢﺛ ﻦﻣو ،ﺎھﺮﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎﻨﻠﻟ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻢﯿﻠﻌﺗ ﺞھﺎﻨﻣ ﻲﻓ بدﻷا ﻒﯿظﻮﺗ ﻲﻓ ﺎﯿﺳﺎﺳأ نأ ﺐ�ﺠﯾ ﺎ�ﻤﻛ ،ﺔﺒﻌ�ﺼﻟاو ةرﻮ�ﺠﮭﻤﻟا ظﺎ�ﻔﻟﻷا ﻦ�ﻣ ﺔ�ﯿﻟﺎﺧ ،ﺔ�ﻓﻮﻟﺄﻣو ﺔﻌﺋﺎ�ﺷ صﻮﺼﻨﻟا تادﺮﻔﻣ او ﺐﯿﻛاﺮﺘﻟا نﻮﻜﺗ زﻮ�ﻣﺮﻟاو ،ﻢ�ﮭﻔﻟا ﺔﺒﻌ�ﺻ تازﺎﺠﻤﻟاو ،مﺎﮭﺑﻹاو ضﻮﻤﻐﻟا ﻦﻣ ﺔﯿﻟﺎﺧ ،ﺔﺤﺿ
ﺔ�ﯿﻤﯿﻠﻌﺗ ﻞ�ﻘﺣ ﻲ�ﻓ بدﻷا ﻒﯿظﻮﺗ ﻒﻨﺘﻜﺗ ﻲﺘﻟا تﺎﯿﻟﺎﻜﺷﻹا ﻞﺟ ﻲﺷﻼﺘﺗ ﻚﻟﺬﺑو ،لﺎﻨﻤﻟا ةﺮﯿﺴﻋ .ﺔﻐﻠﻟا رﺎ��ﯿﻌﻤﻟا اﺬ��ھ ﻦ��ﻣ ﻢ��ﮭﻔﯾ ﻻو لﺎﻜ��ﺷﻹا ﻦ��ﻣ ﻞﻜ��ﺷ يﺄ��ﺑ–
،سراﺪ��ﻟا ىﻮﺘ��ﺴﻤﺑ ءﺎ��ﻘﺗرﻻا مﺪ��ﻋ –
،ﺪ��ﻘﻋأو ﻰ��ﻗرأ تﺎﯾﻮﺘ��ﺴﻣ ﻰ��ﻟإ ﮫ��ﺑ جرﺪ��ﺘﻟاو ﻰ��ﻟإ ﻞﮭ��ﺴﻟا ﻦ��ﻣ جرﺪ��ﺘﻟا نﺈ��ﻓ ﺲ��ﻜﻌﻟا ﻰ��ﻠﻋ ﻞ��ﺑ
.سراﺪﻠﻟ يﻮﻐﻠﻟا ﻮﻤﻨﻟا ﻲﻓ زرﺎﺑ ﻞﻜﺸﺑ ﻢﮭﺴﯾ ،ﺐﻛﺮﻤﻟا ﻰﻟإ ﻂﯿﺴﺒﻟا ﻦﻣو ،ﺐﻌﺼﻟا نأ مﺰﻠﯾ بدﻷا ﻢﯾﺪﻘﺗ ﻲﻓ جرﺪﺘﻟا نأ ﻰﻟإ ةرﺎﺷﻹا ﻲﻐﺒﻨﯾ ﺎﻨھو نﻮﻜﯾ
ﺎًﺟردﺗ ﺎًﺳوردﻣ ﺰ�ﻔﻘﯾ ﻼ�ﻓ ،
ﻲ��ﻓو ،فﺪﮭﺘ��ﺴﻤﻟا ىﻮﺘ��ﺴﻤﻟاو ،ﻲﻟﺎ��ﺤﻟا هاﻮﺘ��ﺴﻣ ﻦﯿ��ﺑ ﺔﻌ��ﺳﺎﺷ تاﺰ��ﻔﻗ سراﺪ��ﻟﺎﺑ ﻻ ﺖ��ﻗﻮﻟا تاذ
،ﺔ�ﺳارﺪﻠﻟ ﺔ�ﯿﻌﻓاﺪﻟا هﺪ�ﻘﻔﯾ ﺎ�ﻤﻣ ،سراﺪ�ﻠﻟ ﺮﻛﺬﯾ ﺎ�ﯾﺪﺤﺗ ﻞﺜﻤﺗ ﻼﻓ ،لوﺎﻨﺘﻟا ﺔﻠﮭﺳ صﻮﺼﻨﻟا نﻮﻜﺗ ﻢﻠﻌﺘ��ﻤﻟا ةرﺪ��ﻗ ىﻮﺘ��ﺴﻣ ﻦ��ﻋ ﻼﯿ��ﻠﻗ ﺪ��ﯾﺰﺗ ﻰ��ﻨِﺑ ﻰ��ﻠﻋ يﻮ��ﺘﺤﺗ نأ ﺐ��ﻠﻄﺘﺗ لﺎ��ﺧدﻹا ﺔﯿ��ﺿﺮﻓ نﺈ��ﻓ +أ نﻮ�ﻜﺗ نأ ﻲ�ﻐﺒﻨﯾ ﺔ�ﻠﺧاﺪﻟا ﺔ�ﻐﻠﻟا نﺈ�ﻓ (أ) ىﻮﺘ�ﺴﻤﻟا ﻲ�ﻓ ﻢﻠﻌﺘﻤﻟا نﺎﻛ نﺈﻓ ،ﺔﯿﻟﺎﺤﻟا ﺪ�ﯾﺰﺗ يأ 1
+أ) هاﻮﺘ�ﺴﻣ ﻦ�ﻣ اﺪ�ﺟ ﺔ�ﺒﯾﺮﻗ نﻮ�ﻜﺗ ﻼ�ﻓ ،ﻲ�ﻠﻌﻔﻟا هاﻮﺘﺴﻣ ﻦﻋ ﻼﯿﻠﻗ ﻻو ﮫ�ﻟ ﺎﯾﺪ�ﺤﺗ ﻖ�ﻘﺤﺗ ﻼ�ﻓ (0
+أ) اﺪﺟ ﺔﺒﻌﺻ نﻮﻜﺗ ،نواﺮﺑ) هاﻮﻗ ﻚﮭﻨﺗو ﮫﺗارﺪﻗ قﻮﻔﺘﻓ (2
1994 232 : .(
ىﺪ�ﻣو ،ﺺﻨﻟا ىﻮﺘﺤﻣ ﺔﯿﺑدﻷا صﻮﺼﻨﻟا رﺎﯿﺘﺧا ﺪﻨﻋ ﺎﮭﯿﻟإ تﺎﻔﺘﻟﻻا ﺐﺠﯾ ﻲﺘﻟا ﺮﯿﯾﺎﻌﻤﻟا ﻦﻣو
��ﻤﻓ ،ﻲ��ﻠﻘﻌﻟا سراﺪ��ﻟا ﺮ��ﻤﻋ ﻊ��ﻣ ﮫ��ﻘﻓاﻮﺗ ﻦﯿﻐﻟﺎ��ﺒﻠﻟ مﺪ��ﻘﺗ لﺎ��ﻔطﻷا تﺎ��ﯾﺎﻜﺣ ىﺮ��ﻧ نأ ﻒ��ﺳﺆﻤﻟا ﻦ
ﻦﻋ فﺮﻄﻟا ﻦﯿﺿﺎﻏ ،يﻮﻐﻠﻟا ﻢھاﻮﺘﺴﻣ ﺐﺳﺎﻨﺗ ﺎﮭﻧأ ىﻮﻋﺪﺑ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا نﻮﺳرﺪﯾ ﻦﯾﺬﻟا بﺎﺒﺸﻟاو .يﺮﻜﻔﻟاو ﻲﻠﻘﻌﻟا ﻢھاﻮﺘﺴﻣ
،سراﺪ��ﻟا ﺔ��ﻓﺎﻘﺛ وأ تاﺪ��ﻘﺘﻌﻣ ﺲ��ﻤﯾ ﻻأ ﺐ��ﺠﯾ ىﻮ��ﺘﺤﻤﻟا اﺬ��ھ نأ ﻲﮭﯾﺪ��ﺒﻟا ﻦ��ﻣو ﺎﯾﺎ��ﻀﻘﻟا ﺪ��ﻌﺗو
ﻓﺎﻘﺜﻟا ﻦﯿﺑ ﺔﻛﺮﺘﺸﻣ ﺔﯿﺿرأ ﺔﯿﻧﺎﺴﻧﻹا ﺐﻄﻘﺘ�ﺴﺗ ﻲ�ﺘﻟاو ،ﺔﯾﺮ�ﺸﺒﻟا ﺲﻔﻨ�ﻟا ﻦﻣاﻮ�ﻛ ﺮ�ﯿﺜﺗ ﻲﺘﻟا ،تﺎ
تاذ ﺎﯾﺎ��ﻀﻗ ىﻮ��ﺘﺤﻤﻟا ﻞﻤ��ﺸﯾ نأ ﻲ��ﻐﺒﻨﯾ ﺔﯿﻧﺎ��ﺴﻧﻹا ﺎﯾﺎ��ﻀﻘﻟا هﺬ��ھ ﺐ��ﻧﺎﺠﺑو ،ﻲ��ﻌﻤﺠﻟا ﻲﻋﻮ��ﻟا ﻲ�ﺘﻟا ﻦﯿﻤﻠﺴﻤﻟاو بﺮﻌﻟا ﻦﻋ ﺔﯿﻄﻤﻨﻟا ةرﻮﺼﻟا ﺢﺤﺼُﺗ ﻰﺘﺣ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻣﻷﺎﺑ ﺔﯿﻓﺎﻘﺛ ﺔﯿﺻﻮﺼﺧ ،ﺔﻤﯿﻌط) ﻲﻧﺎﻤﻠﻌﻟاو ﻲﺑﺮﻐﻟا مﻼﻋﻹا ﺎﮭﺨﺳر 1986
677 : .(
ﺷ ﻻ ﺲ�ﺳﻷاو ﺮﯿﯾﺎ�ﻌﻤﻟا ﻢ�ھأ ﻰ�ﻟإ ةرﺎ�ﺷﻹا ﻲ�ھ ﺚ�ﺤﺒﻟا ﺔ�ﯾﺎﻏ نأ ﺪﯿﺑ ،ىﺮﺧأ ﺮﯿﯾﺎﻌﻣ ﺔﻤﺛ نأ ﻚ
.ﺮﺼﺤﻟاو ءﺎﺼﻘﺘﺳﻻا ﺲﯿﻟو :ﻲﻘﯿﺒﻄﺘﻟا رﺎطﻹا 3 1– :ﺔﺳارﺪﻟا تاﺮﺷﺆﻣو ﺮﯿﯾﺎﻌﻣ ﻊ�ﺿوو ،ﮫﺗﺎﯿﻟﺎﻜ�ﺷإ فﺎﺸﻜﺘﺳاو ،ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﺔﯿﻤﯿﻠﻌﺗ ﻲﻓ بدﻷا ﻒﯿظﻮﺗ ﺔﯿﻤھأ ءاﺮﻘﺘﺳا ﺪﻌﺑ
ﺒﯾ نأ ﺐﺠﯾ ﻲﺘﻟا ﺲﺳﻷاو ﺮﯿﯾﺎﻌﻤﻟا ﺔ�ﯿﻘﯿﺒﻄﺘﻟا ﺔ�ﺳارﺪﻟا رود ﻲﺗﺄﯾ ؛صﻮﺼﻨﻟا رﺎﯿﺘﺧا ﺎﮭﯿﻠﻋ ﻰﻨ
،ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﺮ�ﯿﻐﺑ ﻦﯿﻘطﺎ�ﻨﻠﻟ ﻲ�ﺑﺮﻌﻟا بدﻷا ﻢﯿ�ﻠﻌﺗ ﺞھﺎ�ﻨﻣ ﻲ�ﻓ بدﻷا ﺔﯿﻌ�ﺿو ءاﺮﻘﺘﺳا لﻼﺧ ﻦﻣ .ﺎﮭﻨﯿﺑ ﺔﻧرﺎﻘﻤﻟاو تﺬ�ﺨﺗا ﺪﻘﻟو ﺔ�ﺳارﺪﻟا
رﺎ�ﯿﻌﻤﻟاو ﻲ�ﻤﻜﻟا رﺎ�ﯿﻌﻤﻟا :ﺎ�ﻤھ ،ﺔ�ﻧرﺎﻘﻤﻟاو ﻞ�ﯿﻠﺤﺘﻠﻟ ﻦﯿ�ﺳﺎﺳأ ﻦﯾرﺎ�ﯿﻌﻣ
رﺎﯿﻌﻤﻟا ﻲﻓ ﻲﻋور ﺪﻗو ،ﻲﻔﯿﻜﻟا ﻦ�ﻣ ﺔ�ﯿﺑدﻷا صﻮﺼﻨﻠﻟ ﺞﮭﻨﻤﻟا تﺎﯾﻮﺘﺴﻣ ﻊﯿﻤﺟ لﻮﻤﺷ لوﻷا
ﺔ�ﻐﻠﻟا ﻲ�ﻔﯿﻜﻟا رﺎ�ﯿﻌﻤﻟا ﻲ�ﻓ ﻲ�ﻋورو ،ﺮﻌ�ﺷو ﺮ�ﺜﻧ ﻦ�ﻣ صﻮ�ﺼﻨﻟا هﺬ�ھ سﺎ�ﻨﺟأ عﻮﻨﺗو ،ﺎﮭﻣﺪﻋ ﻦ��ﻣ زﻮ��ﻣﺮﻟاو زﺎ��ﺠﻤﻟا ضﻮ��ﻤﻏ ﻰ��ﻟإ ﺔﻓﺎ��ﺿﻹﺎﺑ ،ﺎﮭﺘﺑﻮﻌ��ﺻو تادﺮ��ﻔﻤﻟا عﻮﯿ��ﺷو ﺐ��ﯿﻛاﺮﺘﻟاو ا هﺮﻤﻋو سراﺪﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛو ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻓﺎﻘﺜﻠﻟ صﻮﺼﻨﻟا ﺔﺒﺳﺎﻨﻣ ىﺪﻣو ،ﺎﮭﻣﺪﻋ .ﻲﻠﻘﻌﻟ
3 2– :ﺔﯿﻠﯿﻠﺤﺘﻟا ﺔﯿﻔﺻﻮﻟا ﺔﺳارﺪﻟا نﺎ�ﺴﻠﻟاو ،ﻚﯾﺪ�ﯾ ﻦﯿ�ﺑ ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا :ﺎﻤھ ﻦﯿﺠﮭﻨﻣ ﻰﻠﻋ ﺔﺳارﺪﻟا تﺮﺼﺘﻗا ﺚﺤﺒﻟا ﺔﺣﺎﺴﻣ ﻊﻣ ﺎﻗﺎﺴﺗا
،ﺞھﺎ�ﻨﻤﻟا ﻦﯿ�ﺑ رﺎﯿﺘﺧﻻا ﻲﻓ عﻮﻨﺘﻟا ﻰﻠﻋ صﺮﺣ ﺪﻗو ،مﻷا ﻚﯾﺪ�ﯾ ﻦﯿ�ﺑ ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻠ�ﺴﻠﺳ ﻞ�ﺜﻤﺗ ذإ
ﻦﯿ�ﺳراﺪﻟا ﺪ�ﯾوﺰﺗ ﻢﺘ�ﯾ ﺚ�ﯿﺣ ،ﻦﯿﻤﻠ�ﺴﻤﻟا ﻦﯿﺳراﺪﻠﻟ ﮫﺟﻮﻤﻟا ﺞﮭﻨﻤﻟا ﺔ�ﻓﺎﻘﺛ ﻦ�ﻣ ﺔ�ﻋﻮﻨﺘﻣ ﺐ�ﻧاﻮﺠﺑ
ﺎﻨھ ﻲھو ،ﺔﻐﻠﻟا ﻚﯾﺪ�ﯾ ﻦﯿﺑ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻲﻓ يأ–
ﻚ�ﻟذ ﻰ�ﻟإ فﺎ�ﻀﯾ ،ﺔﯿﻣﻼ�ﺳﻹا ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔ�ﻓﺎﻘﺜﻟا –
،نوﺮ��ﺧآو ،نازﻮ��ﻔﻟا) مﻼ��ﺳﻹا لﻮ��ﺻأ ﻒﻟﺎ��ﺨﺗ ﻻ ﻲ��ﺘﻟا ،ﺔ��ﻣﺎﻌﻟا ﺔ��ﯿﻤﻟﺎﻌﻟا ﺔ��ﻓﺎﻘﺜﻟا ﻦ��ﻣ طﺎ��ﻤﻧأ (و :2014
ﺎﻣأ ود ﺔ�ﻣﺎﻋ ﺔﻔ�ﺼﺑ ﻦﯿ�ﺳراﺪﻠﻟ ﮫ�ﺟﻮﻤﻟا ﺞﮭﻨ�ﻤﻟا ﻞﺜﻤﺘﻓ مﻷا نﺎﺴﻠﻟا ﺔﻠﺴﻠﺳ ﺚ�ﯿﺣ ،ﺺﯿ�ﺼﺨﺗ ن
ﻲ�ﺑﺮﻌﻟا ﻊ�ﻤﺘﺠﻤﻟا ءﺎﻨﺑأ ﻊﻣ ﻞﻣﺎﻌﺘﻠﻟ ﺔﯿﻓﺎﻘﺜﻟا ﺔﯾﺎﻔﻜﻟا ﻖﯿﻘﺤﺗ ﺔﻠﺴﻠﺴﻟا فاﺪھأ نأ ﺔﻣﺪﻘﻤﻟا ﻲﻓ ﺮﻛذ نأ ﻰ�ﻟإ ﻢﻨ�ﺗ ﺎﮭﺗﺎﻣﻮ�ﺳرو ﺔﻠ�ﺴﻠﺴﻟا تﺎﻋﻮ�ﺿﻮﻣ ﻰ�ﻟإ ﺔ�ﻣﺎﻋ ةﺮ�ﻈﻧو ،ﻢﮭﯾﺪﻟ لﻮﺒﻘﻣو ﻖﺋﻻ ﻞﻜﺸﺑ .ﻦﯿﻤﻠﺴﻤﻟا ﺮﯿﻏ ﻦﻣ ﻦﯿﺳراﺪﻟا ﻰﻟإ ﮫﺟﻮﻣ بﺎﺘﻜﻟا 3 2– 1 – :ﻚﯾﺪﯾ ﻦﯿﺑ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﺞﮭﻨﻣ
ﻞﻤ��ﺸﯾو ،تﺎﯾﻮﺘ��ﺴﻣ ﺔ��ﻌﺑرﻷ ،ءاﺰ��ﺟأ ﺔ��ﻌﺑرأ ﻦ��ﻣ ﻚﯾﺪ��ﯾ ﻦﯿ��ﺑ ﺔ��ﯿﺑﺮﻌﻟا ﺞﮭﻨ��ﻣ نﻮ��ﻜﺘﯾ ﺎ��ًﺳرد576
ﺎﮭﯿﻟإ فﺎﻀﯾ ﺎًﺳرد24
ﻰﻠﻋ ﺔﻤﺴﻘﻣ ،تارﺎﺒﺘﺧﻼﻟ :ﻲﻟﺎﺘﻟا ﻮﺤﻨﻟا ﻰﻠﻋ ،ىﻮﺘﺴﻣ ﻞﻜﻟ ةﺪﺣو16
ﻰﻠﻋ يﻮﺘﺤﯾ ،ئﺪﺘﺒﻤﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻠﻟ لوﻷا ءﺰﺠﻟا - ﺎًﺳرد144
ﺎ�ﯾﺳﺎﺳأ
ﻰﻠﻋ يﻮﺘﺤﯾ ،ﻂﺳﻮﺘﻤﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻠﻟ ﻲﻧﺎﺜﻟا ءﺰﺠﻟا - ﺔﯿﺳﺎﺳأ سورد208
،مﺪﻘﺘﻤﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻠﻟ ﺚﻟﺎﺜﻟا ءﺰﺠﻟا - ﻰﻠﻋ يﻮﺘﺤﯾ
ﺎًﺳرد 112 ﺎ�ﯾﺳﺎﺳأ
ا - ﻰﻠﻋ يﻮﺘﺤﯾ ،ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻠﻟ ﻊﺑاﺮﻟا ءﺰﺠﻟ ﺎًﺳرد112
ﺎ�ﯾﺳﺎﺳأ
و ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا تﺎ�ﺠﮭﻠﻟا ﻦ�ﻣ ﺔ�ﺠﮭﻟ يأ مﺪﺨﺘ�ﺴﺗ ﻻ ﻲﺘﻟا ﺔﺤﯿﺼﻔﻟا ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﻰﻠﻋ ﺞﮭﻨﻤﻟا ﺪﻤﺘﻋا
ﻰﻟإ ﺔﻓﺎﺿﻹﺎﺑ ،ﺔﯿﻣﺎﻌﻟا ﺎﮭﻧأ
بدﻷا ﺺﺨﯾ ﺎﻤﯿﻓو ،ﺔﻄﯿﺳو ﺔﻐﻟ يﺄﺑ ﻦﻌﺘﺴﺗ ﻢﻟ ﺔ�ﺳارﺪﻟا ﻞ�ﺤﻣ–
ﺔ�ﻓﺎﻘﺜﻟا ﺎﻤﯿ�ﺳ ﻻ ﺔ�ﻐﻠﻟا ﺔ�ﻓﺎﻘﺛ ﻦ�ﻣ ﺐ�ﻧاﻮﺠﺑ ﻦﯿ�ﺳراﺪﻟا ﺪ�ﯾوﺰﺗ ﻰ�ﻟإ ﺞﮭﻨ�ﻤﻟا ﺔ�ﻣﺪﻘﻣ ترﺎﺷأ ﺪﻘﻓ–
،ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﯿﻣﻼﺳﻹا
،ﺔﻘﺋﺎ�ﺷ ﺐﯿﻟﺎﺳﺄﺑ ﺔﯿﻓﺎﻘﺜﻟا ﻢﯿھﺎﻔﻤﻟا ضﺮﻋ ﻦﻋ ﻼﻀﻓ نأ ﻰ�ﻟإ ترﺎ�ﺷأ ﺎ�ﻤﻛ
نﻮﻜﯿﺳ صﻮﺼﻨﻟا رﺎﯿﺘﺧا ﺎًﻋوﻧﺗﻣ
راﻮﺤﻟا ﻦﯿﺑ ﺎ�ﻤﻠﻛ صﻮ�ﺼﻨﻟا ﻂﺒ�ﺿ ﻊ�ﻣ ،ﺔ�ﺼﻘﻟاو دﺮ�ﺴﻟاو
.ﻚﻟذ ﺔﺟﺎﺤﻟا ﺖﻀﺘﻗا 3 2– 1 – 1– :ﻲﻤﻜﻟا رﺎﯿﻌﻤﻟا
ﺖﻠﺧ .ﺔﯿﺑدﻷا صﻮﺼﻨﻟا ﻦﻣ ﻲﻧﺎﺜﻟاو لوﻷا :ﻦﯿﯾﻮﺘﺴﻤﻟا تاﺪﺣو
ﺚ�ﻟﺎﺜﻟا ىﻮﺘ�ﺴﻤﻟا ﻦ�ﻣ تاﺪﺣو ﻊﺑرأ ﺖﻨﻤﻀﺗ مﺪ�ﻘﺘﻤﻟا–
ﻮ�ﺤﻨﻟا ﻰ�ﻠﻋ ،ﺔ�ﯿﺑدأ صﻮ�ﺼﻧ ﻰ�ﻠﻋ –
:ﻲﻟﺎﺘﻟا
م ﻲﺑدﻷا ﺺﻨﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻟا
ةﺪﺣﻮﻟا سرﺪﻟا
ﻲﺑدﻷا ﺲﻨﺠﻟا
ﻒﺋاﺮطو رداﻮﻧ 1 مﺪﻘﺘﻤﻟا
8 ﻢﻜﺣو رداﻮﻧ 50
ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا لﺎﺜﻣﻷا 2 مﺪﻘﺘﻤﻟا
11 ﻢﻜﺣو لﺎﺜﻣأ 72
بأ ﺔﯿﺻو 3 مﺪﻘﺘﻤﻟا
15 ﻢﻜﺣو ﺎﯾﺎﺻو 92
ﺪﯿﻟو تﺎﯿﻣﻮﯾ ﻦﻣ 4 مﺪﻘﺘﻤﻟا
16 ﻲﺼﺼﻗ دﺮﺳ 106
ﺚ�ﻟﺎﺜﻟا ىﻮﺘ�ﺴﻤﻟا ﻲ�ﻓ ﺔ�ﯿﺑدأ ﺎ�ًﺻﻮﺼﻧ ﺖﻨﻤ�ﻀﺗ ﻲﺘﻟا تاﺪﺣﻮﻟا ﺔﺒﺴﻧ نﻮﻜﺗ ﻚﻟﺬﺑو 25
ﻲ�ھو %
ﺔﺒ���ﺴﻧ كاردإو بدﻷا قوﺬ���ﺘﻟ ﻢﮭﻠھﺆ���ﯾ ىﻮﺘ���ﺴﻣ ﻰ���ﻟإ اﻮﻠ���ﺻو ﻦﯿ���ﺳراﺪﻟا نأ ﺔ���ﺻﺎﺧ ،ةﺪ���ﯿﺟ
.ﮫﺗاودأ بﺎﻌﯿﺘﺳاو ،ﮫﺗﺎﯿﻟﺎﻤﺟ ﺮ�ﺜﻛأ وأ ﺎ�ﯿﺑدأ ﺎﺼﻧ ﺖﻨﻤﻀﺗ ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻟا تاﺪﺣو ﻊﯿﻤﺟ نأ ﻦﯿﺣ ﻲﻓ ﺔﺒ�ﺴﻨﺑ يأ–
100
%
:ﻲﻟﺎﺘﻟا لوﺪﺠﻟا ﻲﻓ ﺢﺿﻮﻣ ﺎﻤﻛ– ﻲﺑدﻷا ﺺﻨﻟا م
ﻮﺘﺴﻤﻟا ى ﺪﺣﻮﻟا
ة رﺪﻟا
س ﺲﻨﺠﻟا
ﻲﺑدﻷا
ﻲﺒﻧ ﺪﻤﺤﻣ 1 ﻰﻟإ ﮫﺋﺎﯿﺒﻧأو ﮫﻠﺳر ﻢﺗﺎﺧو ﷲ
ﻦﯿﻤﻟﺎﻌﻟا ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
1 دﺮﺳ 6
ﺪﮭﺸﻤﻟا ﻦﯿﻣﻷا يﻮﻘﻟا ﺔﯿﺣﺮﺴﻣ 2 لوﻷا
ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا 2
حﺮﺴﻣ 12
ﻲﻧﺎﺜﻟا ﺪﮭﺸﻤﻟا ﻦﯿﻣﻷا يﻮﻘﻟا ﺔﯿﺣﺮﺴﻣ 3 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
3 حﺮﺴﻣ 20
ﮫﻓﻮﯿﺿو ﻲﺷﺎﺠﻨﻟا 4 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
4 دﺮﺳ 27
مﻼﺴﻟا ﮫﯿﻠﻋ ﻢﯿھاﺮﺑإ ﺔﺼﻗ 5 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
5 دﺮﺳ 34
ﻦﺑ لﻼﺑ 6 حﺎﺑر
ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا 6
دﺮﺳ 41
ﻦﯿﺘﻨﺠﻟا ﺐﺣﺎﺻ 7 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
7 دﺮﺳ 48
ﺔﯿﺑﺮﻋ ﺺﺼﻗ 8 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
8 دﺮﺳ 55
ﺔﯿﻣأ ﻲﻨﺑ ﻦﻣ ةﺪﯿﺳ 9 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
10 دﺮﺳ 69
1 ﺔﻘﯿﻘﺤﻟا ﻦﻋ ﺚﺣﺎﺒﻟا 0 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
11 دﺮﺳ 71
1 ناﺮﯿﺠﻟا ﻲﺿﺎﻗ 1 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
11 دﺮﺳ 76
1 ﺔﺳﺪﻘﻤﻟا ضرﻷا ﻲﻓ 2 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
12 دﺮﺳ 83
1 ﻦﯿﻧﺎﺠﻤﻟا 3 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
13 دﺮﺳ 90
1 ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا نﺎﺴﻟ ﻰﻠﻋ ﻢﯿھاﺮﺑإ ﻆﻓﺎﺣ ةﺪﯿﺼﻗ 4 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
14 ﺮﻌﺷ 95
1 نﻮﯿﻠﻤﻟا 5 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
14 دﺮﺳ 97
1 دﺎﻌﺳ ﺖﻧﺎﺑ ﺮﯿھز ﻦﺑ ﺐﻌﻛ ةﺪﯿﺼﻗ 6 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
15 ﺮﻌﺷ 102
1 دﺎﯿﺼﻟا 7 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
15 دﺮﺳ 104
1 ﮫﺴﻔﻧ ءﺎﺛر ﻲﻓ ﺐﯾﺮﻟا ﻦﺑ ﻚﻟﺎﻣ ةﺪﯿﺼﻗ 8 ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
16 ﺮﻌﺷ 109
1 ﺮﺑﺎﺟ 9 ماﺮﻜﻟا تاﺮﺜﻋ ﺰﯿﻤﺘﻤﻟا
16 دﺮﺳ 111
ﻚﻟﺬﺑ ﺔ�ﻌﺑرﻷا ﮫﺗﺎﯾﻮﺘﺴﻤﺑ ﺞﮭﻨﻤﻟا ﻲﻓ ﺔﯿﺑدأ ﺎﺻﻮﺼﻧ ﺖﻨﻤﻀﺗ ﻲﺘﻟا تاﺪﺣﻮﻟا ﺔﺒﺴﻧ نﻮﻜﺗ 31
%
.اﺪﺟ ةﺪﯿﺟ ﺔﺒﺴﻧ ﻲھو ﺎﺒﯾﺮﻘﺗ دﺮ�ﺴﻟا ﻦﯿ�ﺑ ﺢ�ﺿﻮﻣ ﻮ�ھ ﺎ�ﻤﻛ ﺔ�ﯿﺑدﻷا صﻮﺼﻨﻟا ﺖﻋﻮﻨﺗ ﺪﻘﻓ ﺮﺧآ ﺐﻧﺎﺟ ﻦﻣو ،ﺐﻧﺎﺟ ﻦﻣ اﺬھ ﺔﺒﺗﺮﻤﻟا ﻞﺘﺣا دﺮﺴﻟا نﺎﻛ نإو حﺮﺴﻤﻟاو ﺮﻌﺸﻟاو عﻮ�ﻨﺗ ﻰ�ﻟإ ﻚ�ﻟذ ﻲ�ﻓ ﺐﺒ�ﺴﻟا ﻊﺟﺮﯾو ،ﻰﻟوﻷا
ﻞ�ﺜﻣ ،ﺮﺻﺎﻌﻤﻟا ﻲﺼﺼﻘﻟا دﺮﺴﻟا ﻦﯿﺑ ﺞﮭﻨﻤﻟا ﻊﻤﺟ ﺪﻗو ،ﺔﻟﺎﺻﻷاو ﺔﺛاﺪﺤﻟا ﻦﯿﺑ دﺮﺴﻟا لﺎﻜﺷأ .يﻮﺒﻨﻟا ﺺﺼﻘﻟاو ةﺮﯿﺴﻟاو تﺎﯾوﺮﻤﻟاو رﺎﺒﺧﻷا ﻮﺤﻧ ﻲﺛاﺮﺘﻟا دﺮﺴﻟاو ،ةﺮﯿﺼﻘﻟا ﺔﺼﻘﻟا 3 2– 1 – 2– :ﻲﻔﯿﻜﻟا رﺎﯿﻌﻤﻟا
تﺰﯿﻤﺗ ﺎﻣ ﺪﺣ ﻰﻟإ–
ﮭﻨ�ﻣ ﻲ�ﻓ بدﻷا صﻮ�ﺼﻧ– ىﻮﺘ�ﺴﻤﻟ ﺔﺒ�ﺳﺎﻨﻣ ﺎ�ﮭﻧﺄﺑ ﻚﯾﺪ�ﯾ ﻦﯿ�ﺑ ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﺞ
) نازﻮﻔﻟا ﺔﺳارد ترﺎﺷأ ﺪﻗو ،ﻦﯿﺳراﺪﻟا 2016
176 : ﺔﺒﺴﻧ نأ ( 80
نأ نوﺮﯾ ﻦﯿﺳراﺪﻟا ﻦﻣ%
.يﻮﻐﻠﻟا ﻢھاﻮﺘﺴﻤﻟ ﺔﺒﺳﺎﻨﻣ صﻮﺼﻨﻟا صﻮ�ﺼﻨﻟا رﺎ�ﯿﺘﺧا ءﺎ�ﺟو ،ﺔ�ﯾﻮﻨﻌﻤﻟا وأ ﺔﯿﻈﻔﻠﻟا تاﺪﯿﻘﻌﺘﻟاو ضﻮﻤﻐﻟا ﻦﻣ ﺐﯿﻟﺎﺳﻷا ﺖﻠﺧ ﺎﻤﻛ ا ،ﻲﻜﯿﺳﻼﻜﻟا بدﻷا ﻦﻣ ةﺮﺻﺎﻌﻤﻟا ﻦ�ﻣ ﻮ�ﻠﺨﻟاو ةرﺎ�ﺒﻌﻟا لﺎ�ﻤﺟو ةﺮ�ﻜﻔﻟا حﻮ�ﺿﻮﺑ ﺰ�ﯿﻤﺘﯾ يﺬ�ﻟ
تﺄﯾ ﻢﻠﻓ ،مﺎﮭﺑﻹاو ضﻮﻤﻐﻟا ﺎًﻣوﻣﻋ–
زﺎﺠﻤﺑ– ﺰﻣر وأ ﺪﻘﻌﻣ .ﺾﻣﺎﻏ
ﺔ�ﻓﺎﻘﺜﻟا ﻦ�ﻋ ةﺮ�ﺒﻌﻣ تءﺎ�ﺠﻓ ،ﺔﻋﻮﺿﻮﻤﻟا ﺞﮭﻨﻤﻟا فاﺪھأ ﻊﻣ ﺔﯿﺑدﻷا صﻮﺼﻨﻟا ىﻮﺘﺤﻣ ﻖﺴﺗا قﻼﺧﻷﺎ�ﺑ ﻮﻤ�ﺴﯾ فدﺎ�ھ ىﻮ�ﺘﺤﻣ تاذ دﺮ�ﺴﻟا عاﻮ�ﻧأ ﻊ�ﯿﻤﺟ ﺖﻧﺎﻜﻓ ،ﺎﮭﻤﯿﻗو ،ﺔﯿﻣﻼﺳﻹا ﻢﯿ�ﻘﻟاو
ﻦ�ﻣ ةﺪﯿ�ﺳ :ﻞ�ﺜﻣ ،ﺎ��ﯿﺛاﺮﺗ وأ ناﺮ�ﯿﺠﻟا ﻲ�ﺿﺎﻗ ﺔ�ﺼﻗ :ﻞ�ﺜﻣ ،ا ًﺮ�ﺻﺎﻌﻣ دﺮﺴﻟا نﺎﻛ ءاﻮﺳ ،ﺔﻠﯿﺒﻨﻟا .ﺔﯿﻣأ ﻲﻨﺑ
نإ ﺚ�ﯿﺣ ؛ﮫ�ﺗاﺪﻘﺘﻌﻣ وأ سراﺪ�ﻟا ﺔ�ﻓﺎﻘﺛ ﻊ�ﻣ مﺪﻄ�ﺼﺗ ﻢ�ﻟ ﺔ�ﯿﺑدﻷا صﻮﺼﻨﻟا نأ ﺞﮭﻨﻤﻠﻟ ﺐﺴﺤُﯾو ﻊﺋاﺮ��ﺸﻟا ﻊ��ﯿﻤﺟ ﺎ��ﮭﯿﻠﻋ ﻖ��ﻔﺘﺗ ،ﺔﻛﺮﺘ��ﺸﻣ ﺔﯿﻧﺎ��ﺴﻧإ ﺔ��ﻓﺎﻘﺛ ﻦ��ﻋ ةﺮ��ﺒﻌﻣ تءﺎ��ﺟ صﻮ��ﺼﻨﻟا ﻊ��ﯿﻤﺟ ﺔﯾوﺎﻤﺴﻟا ﺔﯿﻧﺎﺴﻧﻹا ﻢﯿﻘﻟاو
تءﺎﺟ دﻗو ، صﻮﺼﻨﻟا
ةرﺎﺗﺧﻣﻟا ﺎﺿﯾأ–
ﻲ�ﻠﻘﻌﻟا ﺮ�ﻤﻌﻠﻟ ﺔﺒﺳﺎﻨﻣ –
رادﻠﻟ .رﯾﺑﻛ دﺣ ﻰﻟإ نﯾﺳ
3 2– 2– :مﻷا نﺎﺴﻠﻟا ﺞﮭﻨﻣ
:ﻲھ ،ﺐﺘﻛ ﺔﻌﺑرأ ﻦﻣ مﻷا نﺎﺴﻠﻟا ﺞﮭﻨﻣ نﻮﻜﺘﯾ يﺪﯿﮭﻤﺘﻟا بﺎﺘﻜﻟا -
ئﺪﺘﺒﻤﻟا بﺎﺘﻜﻟا - ﻂﺳﻮﺘﻤﻟا بﺎﺘﻜﻟا - مﺪﻘﺘﻤﻟا بﺎﺘﻜﻟا -
ﺖ��ﺳ ﻦ��ﻣ نﺎ��ﺴﻠﻟا ﺔﻠ��ﺴﻠﺳ نﻮ��ﻜﺘﺗو نﺎ��ﻤﺛ ،ﺐ��ﺘﻛ ﺔ��ﯿﻧﺎﻤﺛ ﻰ��ﻠﻋ ﺔ��ﻋزﻮﻣ ﺔﯿ��ﺳارد ةﺪ��ﺣو ﻦﯿﻌ��ﺴﺗو
ئﺪ�ﺘﺒﻤﻟا بﺎ�ﺘﻜﻟا ﻦ�ﻣ ﻞ�ﻛ ﻲ�ﻓ ةﺪ�ﺣو نوﺮ�ﺸﻋو ،ﮫﯾأﺰﺠﺑ يﺪﯿﮭﻤﺘﻟا بﺎﺘﻜﻟا ﻲﻓ ﺎﮭﻨﻣ نوﺮﺸﻋو ،ﺲﺒ�ﻋ) ﮫﯾأﺰﺠﺑ مﺪﻘﺘﻤﻟا بﺎﺘﻜﻟا ﻲﻓ ةﺪﺣو ةﺮﺸﻋ ﻲﻧﺎﻤﺛو ،ﮫﯾأﺰﺠﺑ ﻂﺳﻮﺘﻤﻟا بﺎﺘﻜﻟاو ،ﮫﯾأﺰﺠﺑ ،نوﺮ��ﺧآو ﺮ��ﺻﺎﻌﻤﻟا ﺔ��ﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔ��ﻐﻠﻟا ﺞﮭﻨ��ﻤﻟا ﺪ��ﻤﺘﻋا ﺪ��ﻗو (ه :2013
ﺔ��ﻐﻟ نود ﻦ��ﻣ ﺔﺤﯿ��ﺼﻔﻟا ة
.ﺔﻄﯿﺳو 3 2– 2– 1– :ﻲﻤﻜﻟا رﺎﯿﻌﻤﻟا
:ﻦﯿﯾدﺮ�ﺳ ﻦﯿﺼﻧ ﻰﻠﻋ ئﺪﺘﺒﻤﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻟا ﻞﻤﺘﺷاو ،ﻲﺑدأ ﺺﻧ يأ ﻦﻣ يﺪﯿﮭﻤﺘﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻟا ﻼﺧ .ﺔﻨﻣﺎﺜﻟا ةﺪﺣﻮﻟا ﻲﻓ ،ﺔﻠﻤﻨﻟاو ﺪﺋﺎﻘﻟا ﺔﺼﻗو ،باﺬﻜﻟا ﻲﻋاﺮﻟا ﺔﺼﻗ
م ﻲﺑدﻷا ﺺﻨﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻟا
ةﺪﺣﻮﻟا سرﺪﻟا
ﻲﺑدﻷا ﺲﻨﺠﻟا
باﺬﻜﻟا ﻲﻋاﺮﻟا 1 ئﺪﺘﺒﻤﻟا
8 دﺮﺳ 1
ﺔﻠﻤﻨﻟاو ﺪﺋﺎﻘﻟا 2 ئﺪﺘﺒﻤﻟا
8 دﺮﺳ 2
ئﺪ�ﺘﺒﻤﻟا ىﻮﺘ�ﺴﻤﻟا ﻲ�ﻓ ﺔ�ﯿﺑدأ ﺎ�ﺻﻮﺼﻧ ﺖﻨﻤ�ﻀﺗ ﻲﺘﻟا تاﺪﺣﻮﻟا ﺔﺒﺴﻧ نﻮﻜﺗ ﻚﻟﺬﺑو 5
ﻲ�ھو %
.ىﻮﺘﺴﻤﻟا اﺬھ ﻲﻓ ﺔﻟﻮﺒﻘﻣ ﺔﺒﺴﻧ
ﻚﻟﺬ��ﺑو ،دﺎ��ﯾز تﺎ��ﺣﻮﻤط ناﻮ��ﻨﻌﺑ ﺪ��ﯿﺣو يدﺮ��ﺳ ﺺ��ﻧ ﻰ��ﻠﻋ ىﻮﺘﺣﺎ��ﻓ ﻂ��ﺳﻮﺘﻤﻟا ىﻮﺘ��ﺴﻤﻟا ﺎ��ﻣأ ﺖﻠﻤﺘﺷا ﻲﺘﻟا تاﺪﺣﻮﻟا ﺔﺒﺴﻧ نﻮﻜﺗ ﺔﯿﺑدﻷا صﻮﺼﻨﻟا ﻰﻠﻋ
5 ﺎﺒﯾﺮﻘﺗ%
م ﻲﺑدﻷا ﺺﻨﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻟا
ةﺪﺣﻮﻟا سرﺪﻟا
ﻲﺑدﻷا ﺲﻨﺠﻟا
دﺎﯾز تﺎﺣﻮﻤط 1 ﻂﺳﻮﺘﻤﻟا
7 دﺮﺳ 1
مﺪ��ﻘﺘﻤﻟا ىﻮﺘ��ﺴﻤﻟا ﻲ��ﻓ ﺎ��ﻣأ ﻲﻧﺎ��ﺜﻟاو لوﻷا ﮫ��ﯾأﺰﺠﺑ–
،ﺔ��ﻋﻮﻨﺘﻣ ﺔ��ﯿﺑدأ صﻮ��ﺼﻧ تدرو ﺪ��ﻘﻓ–
:ﻲﻟﺎﺘﻟا ﻮﺤﻨﻟا ﻰﻠﻋ ،ﮫﻧﻮﻨﻓو ﻲﺑﺮﻌﻟا بدﻸﻟ ﺔﺻﺎﺧ سورد ﺖﺼﺼﺧو م ﻲﺑدﻷا ﺺﻨﻟا
ىﻮﺘﺴﻤﻟا ةﺪﺣﻮﻟا
سرﺪﻟا ﻲﺑدﻷا ﺲﻨﺠﻟا
ﺮﻌﺸﻟا 1 مﺪﻘﺘﻤﻟا
4 بدأ ﺦﯾرﺎﺗ 1
ﺮﺜﻨﻟا 2 مﺪﻘﺘﻤﻟا
4 بدأ ﺦﯾرﺎﺗ 2
ﺲﻟﺪﻧﻷا ءﺎﺛر 3 مﺪﻘﺘﻤﻟا
7 ﺮﻌﺷ 1
لﺎﺜﻣأو ﻢﻜﺣ 4 مﺪﻘﺘﻤﻟا
7 ﻢﻜﺣو لﺎﺜﻣأ 2
ءﺎﻔﯿﮭﻟا هﺬھ ﻦﻣ 5 مﺪﻘﺘﻤﻟا
8 دﺮﺳ 1
بأ ﺔﯿﺻو 6 مﺪﻘﺘﻤﻟا
8 ﺎﯾﺎﺻو 2
نﺎﯾﺪﻨﺴﻟا ةﺮﺠﺷ 7 مﺪﻘﺘﻤﻟا
9 دﺮﺳ 1
ﻊﺿاﻮﺘﻟا 8 مﺪﻘﺘﻤﻟا
1 دﺮﺳ 1
جاﺮﺴﻟاو ﺔﻌﻤﺸﻟا 8 مﺪﻘﺘﻤﻟا
1 دﺮﺳ 2
ﻦﯾﺰﺤﻟا ﻚﻟﺎﻣو ﺐﻠﻌﺜﻟاو ﺔﻣﺎﻤﺤﻟا 9 مﺪﻘﺘﻤﻟا
3 دﺮﺳ 1
ﻰﻠﯿﻟ نﻮﻨﺠﻣ لﺎﻗ 10 مﺪﻘﺘﻤﻟا
3 ﺮﻌﺷ 2
سﺪﻗ ﺎﯾ 11 مﺪﻘﺘﻤﻟا
6 ﺮﻌﺷ 1
ﺮﻌﺸﻟا ﻢﻈﻧ 12 مﺪﻘﺘﻤﻟا
6 بدأ ﺦﯾرﺎﺗ 2
ﺮﯿﻐﺼﻟا طﺎﻔﻨﻟا 13 مﺪﻘﺘﻤﻟا
9 دﺮﺳ 1
ﺖﻨﻤﻀﺗ ﻲﺘﻟا تاﺪﺣﻮﻟا ﺔﺒﺴﻧ نﻮﻜﺗ ﻚﻟﺬﺑو ﺎ�ﺻﻧ
ﺎ��ﯾﺑدأ ﺎًﻋو�ﺿوﻣ وأ
ىﻮﺘ�ﺴﻤﻟا ﻲ�ﻓ بدﻷا ﻦ�ﻋ
مﺪﻘﺘﻤﻟا 44 ﺮﻌ�ﺸﻟاو دﺮ�ﺴﻟا ﻦﯿ�ﺑ ﺖ�ﻋﻮﻨﺗ صﻮ�ﺼﻨﻟا نأ ﺎﻤﯿ�ﺳ ﻻ ،ةﺪ�ﯿﺟ ﺔﺒ�ﺴﻧ ﻲھو ،ﺎﺒﯾﺮﻘﺗ %
ﻰﻟﺈﺘﻠ��ﺻو ﻼﻣﺎ��ﻛ ﺞﮭﻨ��ﻤﻟا ﻲ��ﻓ بدﻷا ﺔﺒ��ﺴﻧ نأ ﺪ��ﯿﺑ ،ﻢ��ﻜﺤﻟاو لﺎ��ﺜﻣﻷاو بدﻷا ﺦﯾرﺎ��ﺗو 10
%
ﻟإ ﺔﻔﯿﻌﺿ ﺔﺒﺴﻧ ﻲھو ،ﺎﺒﯾﺮﻘﺗ .ﺎﻣ ﺪﺣ ﻰ
3 2– 2 – 2– :ﻲﻔﯿﻜﻟا رﺎﯿﻌﻤﻟا
ﻦﯿ�ﺳراﺪﻟا ىﻮﺘ�ﺴﻤﻟ ﺔﺒ�ﺳﺎﻨﻣ ﺎ�ﮭﻧﺄﺑ مﻷا نﺎ�ﺴﻠﻟا ﺞﮭﻨ�ﻣ ﻲ�ﻓ ةدراﻮﻟا صﻮﺼﻨﻟا تﺰﯿﻤﺗ ،يﻮ�ﻐﻠﻟا
ﺎ�ﻤﻛ ،يﻮ�ﻨﻌﻤﻟاو ﻲ�ﻈﻔﻠﻟا ﺪ�ﯿﻘﻌﺘﻟا ﻦ�ﻋ ةﺪ�ﯿﻌﺑ ،ﺐﯿﻛاﺮﺘﻟاو ﺔﻏﺎﯿﺼﻟا ﺔﺤﺿاو صﻮﺼﻨﻟا ﺖﻧﺎﻜﻓ ءﺰﺠﻟا رﺎﯿﺘﺧا ءﺎﺟو ،ﺔﺒﯾﺮﻐﻟاو ةرﻮﺠﮭﻤﻟا تادﺮﻔﻤﻟا صﻮﺼﻨﻟا ﺖﺒﻨﺠﺗ صﻮﺼﻨﻟا ﻦﻣ ﺮﺒﻛﻷا
ﺪ�ﻗ ﻲﺘﻟا ﺔﻤﯾﺪﻘﻟا ﺐﯿﻟﺎﺳﻷا ﻦﻋ دﺎﻌﺘﺑﻻﺎﺑ ﺰﯿﻤﺘﺗ ﻲﺘﻟا ﺔﺜﯾﺪﺤﻟا صﻮﺼﻨﻟاو ،ﺮﺻﺎﻌﻤﻟا بدﻷا ﻦﻣ ةﺮﺻﺎﻌﻤﻟا صﻮﺼﻨﻟا ﻦﻣ ﺎﻀﯾأ ﺞﮭﻨﻤﻟا ﺐﻨﺠﺗ ﺪﻗو ،سراﺪﻠﻟ ﺎًﻛﺎﺑرإ ﺐﺒﺴﺗ ﻲﺛاﺪﺤﻟا بدﻷا–
–
لﺎ��ﻨﻤﻟا ﺪ��ﯿﻌﺑ ٍزﺎ��ﺠﻣو ،ﺔ��ﻀﻣﺎﻏ زﻮ��ﻣرو مﺎ��ﮭﺑإ ﻦ��ﻣ ﮫ��ﯿﻓ ﺎ��ﻣو ،
ﺔﺒ��ﺳﺎﻨﻣ صﻮ��ﺼﻨﻟا تءﺎ��ﺟ ﺪ��ﻗو
ﺮﻤﻌﻠﻟ راﺪﻠﻟ ﻲﻠﻘﻌﻟا نﯾﺳ
رﯾﺑﻛ دﺣ ﻰﻟإ .
ةرﺎﻀﺤﻟا ﻦﻋ ةﺮﺒﻌﻣ تءﺎﺠﻓ ،ةﺮﺻﺎﻌﻤﻟا ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻓﺎﻘﺜﻟا ﻊﻣ ﺔﯿﺑدﻷا صﻮﺼﻨﻟا ىﻮﺘﺤﻣ ﻖﺴﺗا ىﻮ�ﺘﺤﻣ تاذ دﺮ�ﺴﻟا عاﻮ�ﻧأ ﻊ�ﯿﻤﺟ ﺖ�ﻧﺎﻜﻓ ،ﺮ�ﺧﻵا ﻰ�ﻠﻋ حﺎ�ﺘﻔﻧا ﻦ�ﻣ ﺎﮭﯿﻓ ﺎﻤﺑ ،ﺔﺜﯾﺪﺤﻟا ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻘﺜﻟا ﻊ�ﻣ ﮫ�ﻠﻤﺠﻣ ﻲﻓ مﺪﻄﺼﯾ ﻻو ،ﺔﻨﯿﻌﻣ ﺔﻓﺎﻘﺛ ﺎﮭﯿﻠﻋ ﻒﻠﺘﺨﺗ ﻻ ،كﺮﺘﺸﻣ ﻲﻧﺎﺴﻧإ ﺔﯿﻣﻼ�ﺳﻹا ﺔ�ﻓﺎ
.سراﺪﻟا ﺔﻓﺎﻘﺛ وأ
،ﻦﯿﻤﻠ�ﺴﻤﻟا تاﺪ�ﻘﺘﻌﻣو ﺔﯿﻣﻼﺳﻹا ﺔﻓﺎﻘﺜﻠﻟ ﮫﻟﺎﻔﻏإو ﮫﻟﺎﻤھإ ﺞﮭﻨﻤﻟا ﻦﻋ ﺬﺧﺆﯾ ﮫﻧأ ﺪﯿﺑ ﻦ�ﻛر ﻲ�ھو
ﻦﯿ�ﺑ ﺔ�ﻘﯿﺛﻮﻟا ﺔﻗﻼﻌﻟا لﺎﻔﻏإ ﻦﻜﻤﯾ ﻻو ،سﺎﺳﻷا ﻦﻛﺮﻟا ﻦﻜﺗ ﻢﻟ نإ ،ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻓﺎﻘﺜﻟا ﻲﻓ ﻲﺳﺎﺳأ
�ﯿﺣ ﺔ�ﻓﺎﻘﺛ ﺎ�ﮭﻧأ ﺎﻤﯿ�ﺳ ﻻو ،ﺔﯿﻣﻼ�ﺳﻹا ﺔﻓﺎﻘﺜﻟاو ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐﻠﻟا ﻊ�ﯿﻤﺟ ﻲ�ﻓ ﺮ�ﺻﺎﻌﻤﻟا ﻊ�ﻗاﻮﻟا ﻲ�ﻓ ةﺎ
.ءﺎﻨﺜﺘﺳا ﻼﺑ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا بﻮﻌﺸﻟا ﻰ��ﻠﻋ ﻞﻤﺘ��ﺸﯾ ﺐ��ﻛﺮﻣ ﻞ��ﻛ" ﻲ��ﻨﻌﯾ يﺬ��ﻟا ﺔ��ﻓﺎﻘﺜﻟا مﻮ��ﮭﻔﻣ ﻊ��ﻣ ﻰﻓﺎ��ﻨﺘﯾ ﻞ��ﻓﺎﻐﺘﻟا وأ لﺎ��ﻤھﻹا اﺬ��ھو وأ تﺎ�ﯿﻧﺎﻜﻣﻹا ﻦ�ﻣ ﻚ�ﻟذ ﺮﯿﻏو ،فﺮﻌﻟاو نﻮﻧﺎﻘﻟاو ،قﻼﺧﻷاو نﻮﻨﻔﻟاو ،تاﺪﻘﺘﻌﻤﻟاو ﺔﻓﺮﻌﻤﻟا ﻮ��ﻀﻋ هرﺎ��ﺒﺘﻋﺎﺑ نﺎ��ﺴﻧﻹا ﺎﮭﺒ��ﺴﺘﻜﯾ ﻲ��ﺘﻟا تادﺎ��ﻌﻟا ،ﺮﻠﯾﺎ��ﺗ) "ﻊ��ﻤﺘﺠﻤﻟا ﻲ��ﻓ ا
1997 9 : ﻲ��ﻓ درو ،
(ﺔﻓﺎﻘﺜﻟا ﺔﯾﺮﻈﻧ 3 3– ﺔﻧرﺎﻘﻤﻟا ﺔﺳارﺪﻟا
3 3– 1 – ﻲﻤﻜﻟا رﺎﯿﻌﻤﻟا
ﻲ�ﺘﻟا تاﺪﺣﻮﻟا ﺐﺴﻧ ﺖﻐﻠﺑ ﺚﯿﺣ ﺔﻠﯿﻠﻗ ﺖﺴﯿﻟ ﺔﺣﺎﺴﻤﺑ ﻦﯿﺠﮭﻨﻤﻟا ﻲﻓ ﺔﻣﺎﻋ ﺔﻔﺼﺑ بدﻷا ﻲﻈﺣ ﻚﯾﺪ�ﯾ ﻦﯿ�ﺑ ﺔ�ﯿﺑﺮﻌﻟا ﻲ�ﻓ بدﻷا ﻰﻠﻋ ﺖﻠﻤﺘﺷا 25
ﺖ�ﻐﻠﺑ ﺎ�ﻤﻨﯿﺑ% 10
،مﻷا نﺎ�ﺴﻠﻟا ﺞﮭﻨ�ﻣ ﻲ�ﻓ %
ﺪﻗو تاﺪ�ﺣﻮﻟا ﺔﺒ�ﺴﻧ ﺖﻐﻠﺑ ﺚﯿﺣ ؛ﺮﺒﻛﻷا ﺐﯿﺼﻨﻟﺎﺑ ﻲﻈﺣ يﺬﻟا ﻮھ ﻊﺑاﺮﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻟا نأ ﻆﺣﻮﻟ
ﺖﻨﻤﻀﺗ ﻲﺘﻟا ﺎًﺻوﺻﻧ
ﻚﯾﺪﯾ ﻦﯿﺑ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻲﻓ ﺔﯿﺑدأ 100
مﻷا نﺎﺴﻠﻟا ﻲﻓو% 44
% .
ﺺ�ﻧ دروو ،ءاﻮ�ﺳ ﺪ�ﺣ ﻰﻠﻋ ﻦﯿﺠﮭﻨﻤﻟا ﻲﻓ ﻲﺑدأ ﺺﻧ يأ دﺮﯾ ﻢﻟ لوﻷا ىﻮﺘﺴﻤﻟا نأ ﻦﯿﺣ ﻲﻓ ﻲﻧﺎﺜﻟا ىﻮﺘﺴﻤﻟا ﻲﻓ مﻷا نﺎﺴﻠﻟا ﻲﻓ ﺪﺣاو ﻲ�ﺘﻟا تاﺪ�ﺣﻮﻟا ﺔﺒ�ﺴﻧ ﺖ�ﻐﻠﺑ ﺚ�ﻟﺎﺜﻟا ىﻮﺘ�ﺴﻤﻟا ﻲﻓو ،
ﺔﯿﺑدأ ﺎﺻﻮﺼﻧ ﺖﻠﻤﺷ 25
ﺔﺒﺴﻧو ،ﻚﯾﺪﯾ ﻦﯿﺑ ﺔﯿﺑﺮﻌﻟا ﻲﻓ % 5
.مﻷا نﺎﺴﻠﻟا ﻲﻓ%
) ﻞﻜﺷ ﻦﯿﺠﮭﻨﻤﻟا تﺎﯾﻮﺘﺴﻣ ﻲﻓ بدﻷا ﺔﺒﺴﻧ ﺢﺿﻮﯾ (1
0% 0% 25% 100%
0% 5% 5% 44%
لو ﻷ ا ﱐ ﺎ ﺜ ﻟ ا ﺚ ﻟ ﺎ ﺜ ﻟ ا ﻊ ﺑ اﺮ ﻟ ا
ﲔﺠﻬﻨﳌا ﰲ بدﻷا ﺔﺒﺴﻧ
ﻚﻳﺪﻳ ﲔﺑ نﺎﺴﻠﻟا
